Ludność wieśniacza.
Ludność wieśniacza uległa w XI i XII w. znacznemu zróżnicowaniu. Główny jej zrąb stanowią dawni ludzie wolni, którzy pozostali poza nawiasem wytwarzającej się młodszej warstwy rycerskiej. W przeciwieństwie do niej, pozbawieni prawa własności ziemi, stanowili oni nadal w życiu gospodarczym czynnik ważny jedynie przez swą liczebność, ale nieporównanie słabszy pod względem swej siły materialnej i swego uprawnienia społecznego. Część ich, za wolą książąt przypisana do dóbr nadanych biskupstwom i innym instytucją kościelnym lub rodom rycerskim, straciła nawet swą wolność osobistą (glebae adscripti, ascripticii). Obok wolnej ludności wieśniaczej i przypisańców żyła od dawna i potężniała liczebnie warstwa niewolników w pełnym tego słowa znaczeniu, stale bowiem dostarczały ich wojny w postaci jeńców wojennych. Ale również niejeden wolny mógł drogą wyroku sądowego czy też za dług nie uiszczony stoczyć się do grupy niewolników.
Jednaki tryb życia i podobne warunki gospodarcze zbliżały wolnych wieśniaków do niewolnych i przypisańców. Różnica zasadnicza w prawnym ich położeniu znajdowała wyraz w odmiennej podległości sądowej: gdy niewolni zależeli bez zastrzeżeń od patrymonialnego sądownictwa swych panów, przypisańcy podlegali kasztelańskim sądom po grodach, wolni zaś mieli dostęp do osoby książęcej. Immunitet, zaczynający rozwijać się u nas od początków XII w., a pod koniec XI w. obejmujący też już i wolną ludność wieśniaczą, potęgował niebezpieczeństwo zrównania prawnego z niewolnymi i przypisańcami, skoro - zrywając jej bezpośrednie poddaństwo publiczne w stosunku do księcia - zamieniała wolnych wraz z niewolnymi w poddanych pana prywatnego, duchownego lub świeckiego. Niebezpieczeństwo to doszło do skutku dopiero w XIII wieku.
janradz