literatura_rosyjska.doc

LITERATURA ROSYJSKA

Wykład 9.10.2008r.

966r. – chrzest Polski – początek piśmiennictwa w Polsce.

988r. – chrzest Rusi – początek piśmiennictwa na Rusi.

Średniowiecze polskie – chrześcijaństwo przyjęte od Czechów, obrządek Rzymski – uniwersalizm średniowieczny w Europie – łacina oficjalnym językiem Kościoła, przez co istnieje zjawisko elitaryzmu – nie każdy rozumiał łacinę.

Średniowiecze ruskie – chrześcijaństwo z Bizancjum, bizantyńskie wpływy, architektura sakralna, cyrylica, Cyryl i Metody (apostołowie słowa) – język staro-cerkwiewno-słowiański jako oficjalny język liturgii (dialekt serbsko-macedoński) – zbliżony do języka Rusinów, przez co zrozumiały; asymilacja;

XVIIw. – przełom

1746r. – Łomonosow – uporządkowanie języka rosyjskiego od naleciałości SCS; uporządkowanie, w jakich dokumentach te naleciałości są dopuszczalne, w jakich nie; dalsza asymilacja.

1820-37 – okres twórczości Puszkina – twórca współczesnego języka literackiego.

Periodyzacja okresów literackich:

Polska:                                                                                                  Rosja:

·         Średniowiecze (do XVw.)                                          Ruś Kijowska (do XIIw.)

·         Renesans (XVIw.)                                                        Ruś rozdrobniona/Ruś Północna

·         Barok (XVIIw.)                                                        Ruś Moskiewska (XVIw.)

okres literatury staroruskiej (rosyjskie średniowiecze), driewnierusskaja litieratura

XI-XIIw.  – złoty wiek na Rusi (czasy panowania Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego)

podczas kiedy w Polsce nic się nie dzieje (pierwszy znany utwór polski – Bogurodzica datowany jest na XII/XIIIw) Ruś przeżywa rozkwit literatury. w tym czasie robi się wiele przekładów; kniżniki przepisują literaturę, pisze się na tielatinie (pergamin?), książki oprawiane w deski, bardzo drogie;

tłumaczono:

- Stary i Nowy Testament,

- ewangelie,

- psałterze

- literatura hagiograficzna (pierwsi ruscy święci – Borys i Gleb, bracia Światopełka, przez niego zamordowani), czetimineje – zbiór żywotów, pateriki,

- apokryfy ( „Chożdienije Bogarodicy po mukam”),

- księgi liturgiczne,

- izborniki – zbiory myśli i sentencji,

- literatura o charakterze historycznym – Aleksanreida – o podbojach Aleksandra Wielkiego

- Fizjolog – o charakterze przyrodniczym – definicje prawdziwych i fikcyjnych zwierząt – ale o charakterze religijnym,

tworzono literaturę oryginalną:

- Słowo o połku Igoriewie – 1185 – tekst do dziś budzi wiele kontrowersji, został odkryty w 1794r. okres drugiej połowy XVIIIw. obfitował w wiele niesamowitych odkryć zabytków literatury, często fałszerstw (Macpherson – Pieśni Osjana; Rękopis Zielonogórski)

- kroniki – Powieść lat minionych (por: pierwsza polska kronika Galla Anonima – XIVw.) – opowiada o początkach chrześcijaństwa na Rusi; doprowadzona do początków rządów Monomacha; Kroniki z XI-XVII w., podstawowe źródło do dziejów Rusi; pisane w klasztorach i na dworach książęcych; najstarsza - Powieść minionych lat (ok. 1113) Latopis-np. Powieść doroczna Nestora. Utwór podobny do kroniki, ale może zawierać legendy. Kolebka latopisarstwa był słynny klasztor Ławra Peczerska. XV-XVI w. latopisarstwo przybrało charakter bardziej lokalny. Opisywało poszczególne regiony.

-kazania i homilie – literatura kaznodziejska – chrześcijaństwo jest wiarą, która nobilituje – ropa propagandowa i polityczna

XIII-XVw. – rozdrobnienie dzielnicowe, najazdy Tatarów, Mongołów, Połowców, księstwa się rozwijają we własnym zakresie, ale nawiązując do tradycji Rusi Kijowskiej; okres upadku i zastoju w literaturze

1380r. – bitwa na Kulikowym Polu, pierwsze zwycięstwo wojsk ruskich nad Złotą Ordą

zapoczątkowuje to okres drugiego wpływu południowosłowiańskiego

po roku 1453 – po upadku Konstantynopola Fiłofiej Pskowskij formułuje teorię Moskwa trzeci Rzym. „Dwa Rzymy padły, trzeci stoi, a czwartego już nie będzie” - Teoria "Trzech Rzymów" oparta była na biblijnej idei wędrującego królestwa, mocarstwa, świadczącej o wzajemnych stosunkach Boga i narodu wybranego. Według szesnastowiecznego mnicha pskowskiego Fiłofieja, tymi wybranymi światowymi potęgami, chroniącymi ludzkość przed nadejściem Antychrysta, były Rzym i Nowy Rzym - Konstantynopol, który podobnie jak poprzedni upadł, gdyż zdradził chrześcijaństwo, zawierając we Florencji unię z katolikami. Trzeci Rzym - Moskwa - pozostał wierny "prawdziwej wierze", którą zachowa aż do paruzji Chrystusa, tym samym więc istnieć będzie do końca świata i czwartego Rzymu już nie będzie. Tak rodziła się teoria sakralnej historii "Świętej Rusi" i szczególnej misji narodu rosyjskiego, państwa i władzy.

Teoria, że ród Ruryowiczów wywodzi się z Rzymu; Czapka Monomacha – podarowana Włodzimierzowi II przez cesarza bizantyńskiego, XIw.

XVIw. – Ruś Moskiewska

- przełomowe panowanie Iwana Groźnego, walki cara z bojarami,

- schizma w Cerkwi

- formalizm, monumentalizm, utylitaryzm, nie mogło być napisane to, co nie jest pożyteczne

- przepisywano wszystko, co już powstało (Zbiór nikonowski – zbiór literatury religijnej; Domostroj – przykład ultylitaryzmu, opisywał, jakie obowiązki ma Rosjanin wobec Boga, cara i rodziny; totalny patriarchat (w Polsce odwrotność – Renesans, uwielbienie kobiety).

W Rosji brak okresu literatury barokowej.

XVIIw. wpływy kultury polskiej, j.polski oficjalnym językiem korespondencji za czasów regencji Zofii; tłumaczenie tekstów polskich, m.in. Kochanowskiego; działalność Symeona Potockiego;

OKRES PANOWANIA PIOTRA I

- wśród badaczy literatury panuje częsty podział na czasy ‘do piotra’ i ‘po piotrze’

- Wielkie Poselstwo” – wyprawa Piotra I z 200-osobową świtą do Europy, gdzie obserwował, jak się żyje, planując reformy w Rosji (W.A. Serczyk „Piotr I” )

Reformy:

- zarządzenie obcięcia bród (od brody płaciło się podatki)

- zmiana ubioru na styl europejski (wszystko dokładnie określone ustawą)

- pierwszy rosyjski podręcznik savoir vivre’u – ‘Zwieciadło’ – adresowane do młodzieży szlacheckiej, dość dobitne i obrazowe opisy; ansambleje – zespoły – ustanowione ustawą obowiązkowe bale w określonych domach w każdym mieście, pierwsze bale koedukacyjne, obowiązek tańca, koniecznie tańce zachodnie – menuet, polonez, kontradance, od czasu do czasu kontrole – czy ludzie tańczą.

- Muzeum Osobliwości (Kunstkamera)

- Gazeta „Wiedomosti”

- 1908r. reforma alfabetu – wprowadzono grażdanke ;

- powstaje mnóstwo nowych szkół, w tym specjalistyczne – instytut metalurgiczny, chirurgiczny, inżynieryjny, obowiązkowe szkoły podstawowe i średnie; zarządzenie, że jeśli szlachcic chce się ożenić, musi umieć czytać i pisać; jeden z synów musiał się ksztalcić na Zachodzie (wyjątki: chorzy umysłowo i jąkających się).

- reforma kalendarza – kalendarz juliański;

- tabela rang,

- rozwój geografii, flota,

- budowa Petersburga,

- pierwszy teatr – w Petersburgu,

- po śmierci Piotra I powstaje w Petersburgu Akademia Nauk przez niego zainicjowana (M. Łomonosow)

- reforma armii i wojska,

- skrócił czas trwania mszy;

Syn Aleksy – konflikt z Piotrem I – Aleksy nie chciał być carem, wolał życie mnicha, zawiódł ambicje ojca, który walczył z Cerkwią – Aleksy postawiony na czele opozycji zostaje zamordowany z rozkazu cara.

Katarzyna I – druga żona Piotra I, była nałożnicą Mienszykowa, Piotr I mu ją odebrał

po śmierci Piotra I – zastój

XVIIIw. w Rosji – wiek czterech kobiet: Katarzyna I, Anna Iwanowna, Jelizawieta Pietrowna, Katarzyna II;

14.10. 2008r.

XVIIIw. – epoka oświecenia – początek umowny, różni badacze proponują różne daty; generalnie za początek oświecenia uważa się lata 20’ ; koniec - rok 1825r. (powstanie dekabrystów)

oświecenie – nazwa epoki; epoka – fragment procesu literackiego odbywającego się w czasie, realizują swoją ideologię, filozofię;

- oświecenie realizuje określoną hierarchię wartości:

·         rozum, racjonalizm – Kartezjusz

·         empiryzm – Locke

·         sensualizm – Hume

- epoka wiary, która ma racjonale przesłanie;

- nowy światopogląd: rodzi się ateizm, panteizm, dualizm (zakłada, że Bóg jest stwórcą świata, ale nie ingeruje i nie interesuje się tym, co się w nim dzieje)

- od dualizmu prosta droga do monarchii absolutnej – władca jako pomazaniec boży ma rządzić światem, musi rządzić rozumnie, by być popieranym – reformy; społeczeństwo jest żywym organizmem i każdy jego członek spełnia jakąś funkcję – elitaryzm, klasowość – nie ma równości, każdy musi znać swoje miejsce w hierarchii;

- prądy literackie – zespół tendencji w literaturze, które wyrażają idee swojej epoki

- w rosyjskim oświeceniu wyróżniamy dwa prądy:

·         klasycyzm

·         sentymentalizm

Klasycyzm – rozwinął się na początku wieku (zalążków można doszukiwać się jeszcze w czasach Piotra I), apogeum przypadało na trzydziestolecie 1730-1760r., okres ten można określić jako klasycyzm właściwy, potem następuje faza schyłkowa aż do 1825

- nawiązuje do ideologii rozumu i logiki

- idealną poetykę znamy ze starożytności – Arystoteles, potem Francuz – Boilois (?)

- klasycyzm opiera się na poetyce normatywnej - opierającej się na spisanych, z góry określonych zasadach

- poetyka – logiczna, rozumna

- Michaił Łomonosow – wszechstronny uczony, poeta, twórca systemu sylabotonicznego – jego stworzenie zapoczątkowało okres wielkich poetów

- tak jak społeczeństwo oświeceniowe, tak literatura tego okresu była hierarchiczna; Łomonosow dzieli słowa rosyjskie i określa style:

·         styl wysoki (ody, poematy)

·         styl średni (tragedie, elegie)

·         styl niski (komedie, bajki, satyry) =>dopuszcza wulgaryzmy, kolokwializmy

- klasycyzm rosyjski przestrzega zasad Łomonosowa – ściśle określona tematyka, typ bohaterów i problematyka:

·         ody – władcy, Bóg, wybitne osobistości, przywódcy;

·         tragedia – styl średni, bo jest nośnikiem żywego słowa

·         komedia – dopuszcza rubaszności, pojawiają się ‘niscy’ bohaterowie, tacy jak pokojówka, lokaj; pojawia się dydaktyzm i moralizatorstwo; najpopularniejsze gatunki: bajka, satyra;

- przedstawiciele klasycyzmu

I poł. XVIIIw.:

·         Antioch Kantiemir – uznany za ojca satyry rosyjskiej; ‘Do swojego rozumu’ (‘K umu swojemu’) – naród rosyjski nie docenia rozumu, Rosjanie są ignorantami w stosunku do wiedzy i nauki;

·         Wasilij Tretiakowskij – ojciec teorii literatury rosyjskiej, wysoki styl;

·         Michaił Łomonosow – ody religijne – dualistyczne podejście, ody chwalebne – namawia władców do reform;

·         Aleksander Sumarokow – ojciec dramatu rosyjskiego, nazywany ‘rosyjskim Molierem’, albo ‘rosyjskim Racinem’, tworzył wszystkie gatunki, bardzo płodny pisarz)

II poł. XVIIIw.:

·         Gawriłł Dierżawin – największa poetycka osobowość XVIIIw.; pisał ody satyryczne – łączył gatunki, wpływy sentymentalistyczne;

·         Walerian Majkow – poematy heroikomiczne – łączy gatunki (por. Krasicki „Myszeida” i inne);

·         Michaił Chieraskow – poemat ‘Rossiada’ (epopeja na wzór ‘Iliady’ i ‘Odysei’)

·         Denis Vonvisin – pierwsza rosyjska komedia obyczajowa ‘Niedorostek’ (albo ‘Synalek szlachecki’)

Sentymentalizm (nazwa: Lawrence Stern)

- zalążek sentymentalizmu – ok. 1760r., lata 90’ – apogeum, 1811r. – schyłek;

- sentymentalizm nigdy nie był sam – sentymentalizm i klasycyzm wzajemnie na siebie wpływają; twórczość często mieszana

- zjawisko zachodnioeuropejskie w literaturze (Richardson, Rousseau)

- polski i rosyjski sentymentalizm ma charakter naśladowczy

- inna hierarchia wartości

              1. sensualizm

              2. empiryzm

              3. racjonalizm

- Mikołaj Karamzin ‘Biedna Liza’

- w klasycyzmie niedopuszczalny jest mezalians – sentymentalizm zaś mówi o równości wobec uczucia ( ‘i chłopki też kochać mogą’ – ‘kriestianki toże lubit’ umiejut’);

- dominujący temat – związki miłosne między nierównymi – szlachcic zakochuje się w chłopce;

- każdy utwór sentymentalny kończy się tragicznie – takie mezalianse nigdy nie mogą mieć szczęśliwego zakończania;

- idealizacja;

- sztuczność sytuacji – literatura trzyma się norm poetyki;

Sentymentalizm rosyjski nie był jednorodny; można w nim wyodrębnić dwa prądy:

·         sentymentalizm szlachecki – konserwatywny (Karamzin)

- twórcy wywodzili się z klasy szlacheckiej;

- równość tylko w kwestii uczuć;

·         sentymentalizm rewolucyjny – demokratyczny (Mikołaj Radiszczew ‘Podróż z Petersburga do Moskwy’ – postulował potrzebę walki o równość; za ten utwór skazany przez Katarzynę II na śmierć, ostatecznie trafia na Syberię)

- Radiszczew gloryfikował przyjaźń – ‘Dziennik jednego tygodnia’ – siedem zapisków: poniedziałek-niedzlela, bohater, którego imię ni jest znane – młody człowiek, mieszka z grupą przyjaciół – ci wyjeżdżają na tydzień – utwór zapisem tęsknoty;

- gatunki preferowane w sentymentalizmie: powieść epistolarna, podróż sentymentalna, dzienniki, pamiętniki, nowele sentymentalne, komedia łzawa

CZASY KATARZYNY II (1764-1796r.)

- monarchini oświecona;

- kontakty z Diederotem, Wolterem;

- nazywana ‘Semiramidą Północy’;

- doskonałe pozory oświeconej monarchii;

- wystawiła w Petersburgu pomnik Piotra I – miednyj wsadnik – na cokole napis ‘Petro Primo, Katerina Secunda’ – uważała się jego następczynią; nad domkiem Piotra I postawiła murowaną osłonę;

- Potiomkin przyłączył do Rosji Krym, Katarzyna II zaprosiła delegacje z Europy i zorganizowała wyprawę Petersburg => Moskwa =>Krym (wsie potiomkinowskie; po tym Radiszczew pisze ‘Z Petersburga do Moskwy’, demaskując sytuację, ale nie do końca realistycznie – zachowany idealizm sentymentalny)

- obdzieliła szlachtę wszelkimi możliwymi prawami i wiele praw odebrała chłopstwu; za czasów jej panowania można mówić o istnieniu zjawiska niewolnictwa w Rosji – zdarzał się handel żywym towarem (Gogol nawiązuje w ‘Martwych duszach’); chłopa można było bezkarnie zabić;

- problem absolutyzmu i nierówności społecznych jednym z najistotniejszych tematów w oświeceniu;

- Katarzyna II pisała komedie – kilkanaście; ‘O, czasy!’

- popierała rozwój teatru i dramatopisarstwa

- w Polsce powstaje ‘Monitor’, w podobnym czasie Katarzyna zaczęła pisać czasopismo w duchu satyrycznym ‘Wsiakaja wsiaczina’ (‘Różne różności’); potem powstaje mnóstwo innych o równie lotnych tytułach, np. ‘I to i sio’, ‘Ni to, ni sio’ i takie tam bzduryJ...