Anatomia pszczoły.pdf

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 1 of 5

pszczoły.pl>Dwumiesięcznik Pasieka Szukaj

W MOJEJ PASIECE ABECADŁO NAUKA W PASIECE CHOROBY W PASIECE PRODUKTY PASIECZNE ARCHIWUM

PSZCZELARSKIE ABECADŁO

Jaka jestem? o anatomii, fizjologii i psychice pszczół miodnych

W numerze

Jeden z najbardziej doświadczonych

pszczelarzy polskich, autor najlepszych

"Przypomnień miesięcznych"

publikowanych w "Pszczelarstwie" w

latach 1961 i 1962 zatytułowanych W

porę i w miarę, autor wydanej w 1935

roku ksiąŜki pt. Pszczoły, ich Ŝycie i

hodowla, profesor A. Demianowicz,

napisał w przedmowie do niej

znamienne słowa:

śeby stać się dobrym pszczelarzem,

trzeba poznać cały szereg zabiegów

stosowanych w pszczelarstwie w celu

skierowania pracy pszczół w

poŜądanym kierunku. AŜeby jednak

zabiegów tych nie stosować na ślepo, a

umieć je odpowiednio zmieniać i

dostosowywać do danego wypadku, trzeba przyswoić sobie szereg wiadomości o

budowie anatomicznej i czynnościach poszczególnych narządów pszczół, ich Ŝyciu,

chorobach, roślinach miododajnych, o właściwościach miodu, wosku itd. Jeśli ktoś chce

zostać naprawdę dobrym pszczelarzem, powinien się strzec zarozumiałości i

dogmatyzmu, gdyŜ cechy te zawsze były wrogami prawdziwej wiedzy i postępu, lecz

niestety spotykane są nazbyt często. Wysiłki swoje trzeba skierować głównie ku

ulepszaniu metody, w której to dziedzinie przemyślane odstąpienie od rutyny, moŜe dać

piękne wyniki.

Biorąc sobie te słowa do serca, postanowiłem zapoznać się jeszcze dokładniej z

funkcjonowaniem organizmu pszczoły jako jednostki i zachowaniami rodziny jako

społeczności. Wiem z doświadczenia, jak niewystarczającą wiedzę na ten temat ma

przeciętny pszczelarz. Sam do niedawna zaliczałem się do nich. Pomyślałem

jednocześnie, Ŝe najlepiej by było uzupełnić ją wiadomościami pochodzącymi

bezpośrednio od pszczoły. Co sama na ten temat "ma do powiedzenia"?

Jedyną szansę realizacji tego pomysłu (choć w pierwszej chwili wydało mi się to

nieprawdopodobne) zobaczyłem w umieszczeniu mikrofonu we wnętrzu ula w Noc

Wigilijną BoŜego Narodzenia, kiedy najmądrzejsze zwierzęta mówią ludzkim głosem.

MoŜe się uda? W odpowiedzi na moją prośbę (na szczęście noc była cicha i pogodna)

jakaś waŜna pszczoła (chyba ich rzeczniczka na tak uroczystą chwilę) zareagowała

pozytywnie i z największą ochotą i pasją wygłosiła mi następujący wykład.

Chciałbym teraz przekazać go Kolegom Pszczelarzom celem polepszenia efektywności

naszej współpracy z pszczołami. Oto co usłyszałem:

"Rzeczywiście! Profesor Demianowicz miał

rację! Dopiero kiedy poznasz dokładnie

anatomię i fizjologię mojego organizmu

oraz naszą psychikę, masz szansę zostać

naprawdę dobrym pszczelarzem. A kiedy

będziesz wykonywał przeglądy gniazd,

przywitamy cię, jak przyjaciela, jak jedną

z nas. Z tych teŜ powodów ułatwię ci

odpowiedź na kilka podstawowych pytań.

Pomocą niech będzie twój rysunek moich

narządów wewnętrznych. Ja natomiast

opiszę ci siedem najwaŜniejszych funkcji

mojego organizmu.

1. Dlaczego jestem taka mądra

2. Czy mam serce

3. Oddycham inaczej

4. Czuję i denerwuję się

5. Moje oczy

Wydarzenia

Jubileusz profesora

Jerzego Woyke

Apimondia 2009

Kamiańskie klimaty

W mojej pasiece

fot. J.Jóźwik

Zimowa pasieka

Drzewa i krzewy dla

naszej pasieki

Ul leŜak dla hobbysty,

cz. 1.

Moja metoda

zintegrowanej walki z

Varroa destructor

Pozyskujmy pierzgę

Kalejdoskop

Miody pitne, sycone

czy niesycone?

Z Pasieką w świat

4 000 000 kilo miodu

w 6 tygodni

Międzynarodowe

Kongresy

Pszczelarskie

Apimondii

Nauka w pasiece

Monitorowanie

mikroklimatu rodziny

pszczelej

system WMA, cz. 1.

Wszystko, co o

plastrze i wosku

pszczelim wiedzieć

naleŜy, cz. 4.

Pasieka poleca

Miód i produkty

pszczele dla zdrowia,

urody i podniebienia

Z pasieki do kuchni

Ptysie, sernik z pianką

fot. J.Jóźwik

Historia

Saga rodu Kurpielów

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=pasieczne_abecadlo&art...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 2 of 5

Kącik dla dziadków

i wnuczków

O pszczole, kociczce

Kundzi i kocurku

Tetroniuszu

6. Jak pobieram pokarm i jak trawię

7. Trzy najbardziej znane gruczoły

1. Dlaczego jestem taka mądra

Dziedziczę tę cechę po przodkach. Zawdzięczam to pokoleniom, które przez miliony lat

zmagały się z przeciwnościami losu i zmagazynowały swoje doświadczenie Ŝyciowe w

pamięci biologicznej (genach). Dzisiaj ludzie mówią, Ŝe nasza mądrość to wynik

ewolucji, Ŝe to tylko instynkt. To prawda, bodźce, które codziennie i w kaŜdej chwili

docierają do naszego mózgu w postaci zapachów, dźwięków, zmian temperatury itd.

powodują w naszym organizmie samoczynne reakcje objawiające się odpowiednimi

zachowaniami. Np. zakładamy mateczniki, kiedy zabraknie matki, roimy się, kiedy w

ulu jest za ciasno, skupiamy w grona, kiedy jest za zimno itd. Jeśli pszczelarz będzie

rozumiał naszą psychikę i to, Ŝe róŜnimy się między sobą wraŜliwością na poszczególne

bodźce, to moŜe nami nawet kierować.

Kącik kolekcjonera

Rzeźby i figurki z

motywami

pszczelarskimi

Legenda: Układ krwionośny: 1. Serce 2. Zastawki 3. Aorta 4. Zakończenie aorty w głowie Układ nerwowy:

5. Mózg 6. Zwoje nerwowe Układ pokarmowy: 7. Przełyk 8. Wole 9. śołądek ( jelito środkowe) 10. Jelito proste

11. Gruczoły rektalne 12. Cewki Malpigniego 13. Przepona grzbietowa 14. Przepona brzuszna 15. Język

16. Gruczoł Ŝuwaczkowy 17. Gruczoły woskowe 18. Gruczoł zapachowy 19. Gruczoł jadowy

2. Czy mam serce

Tak, ale ma ono inny kształt niŜ u człowieka. Mimo to spełnia taką samą rolę. Działa jak

pompa ssącotłocząca, która umoŜliwia krąŜenie krwi w moim organizmie. Ta z kolei

zaopatruje go w składniki odŜywcze, natomiast tlen dostarczany jest przez inne

narządy.

Moje serce znajduje się w grzbietowej części odwłoka i składa się z pięciu wydłuŜonych

komór, jedna nad drugą, przedzielonych zastawkami. Podczas skurczów krew

przechodzi z komory do komory i aortą przebiegającą przez tułów dopływa do mózgu.

Bogata w składniki odŜywcze zasila głowowe zwoje nerwowe, a następnie spływa ku

tyłowi, odŜywiając tkanki. Po drodze odbiera zuŜyte produkty przemiany materii i,

opływając specjalne cewki Malpigniego, oczyszcza się. Powracająca krew płynie z kolei

między jelitami, gdzie wzbogaca się znów w składniki odŜywcze i wraca z powrotem do

serca przez dodatkowe zastawki. Moja krew nie krąŜy tak jak u człowieka tylko w

naczyniach krwionośnych, lecz po opuszczeniu aorty bezpośrednio omywa wszystkie

wolne przestrzenie pomiędzy narządami i tkankami. Tak jak u innych owadów

nazywana jest hemolimfą i jest bezbarwna. Jej ilość w moim organizmie wynosi do

20% cięŜaru ciała.

3. Oddycham inaczej

U ludzi tlen rozprowadzany jest przez krew. W moim ciele rolę tę spełnia system rurek

zwanych tchawkami, których zakończenia wnikają prawie do wszystkich tkanek.

Tchawki łączą się ze środowiskiem zewnętrznym 10 parami otworów, tzw. przetchlinek,

znajdujących się po bokach tułowia i odwłoka. Mechanizm wymiany powietrza ułatwiają

worki powietrzne znajdujące się w wolnych przestrzeniach mojego ciała. Działają one

jak miechy napędzane rytmicznymi ruchami odwłoka. Zjawisko to moŜna łatwo

zaobserwować, kiedy zmęczona po długim i wyczerpującym locie ląduję na wylotku.

4. Czuję i denerwuję się

Podstawową miarą mojego układu nerwowego jest tzw. neuron. Jest to ciało

komórkowe składające się z jądra i wypustek. Ogółem posiadam około miliona

neuronów. Największym ich skupiskiem jest mózg o objętości 1 mm3. Inne ośrodki

neuronów znajdują się w róŜnych częściach ciała i łączą się z mózgiem skomplikowaną

siecią szlaków nerwowych. Podstawową funkcją mojego układu nerwowego jest

odbieranie wraŜeń i przewodzenie podniet z jednej części organizmu do drugiej.

Podnieta powstaje w neuronie, gdy otrzymuje on określony bodziec od narządów

czuciowych rozsianych w róŜnych częściach ciała, tzw. sensili, znajdujących się na całej

powierzchni oskórka, ale głównie na czułkach. Dzięki tak doskonałym zmysłom

odczuwam kształt, zapach, smak, drgania, temperaturę, kolory itd. Dlatego nie

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=pasieczne_abecadlo&art...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 3 of 5

przeszkadzają mi ciemności w ulu. Węch mam tysiąc razy lepszy od człowieka. Łączy

mnie z rodziną zapach matki (feromony). Nie będę wyliczała dalej swoich zdolności,

lecz powiem krótko są niewyczerpane! To dlatego tak wam imponuję i od tysięcy lat

tak bardzo mnie kochacie.

5. Moje oczy

Mam ich dwa rodzaje: dwa "złoŜone", po

bokach głowy, i trzy na czole, tzw.

"przyoczka". Mechanizm widzenia jest

inny niŜ u człowieka. KaŜde oko złoŜone

składa się z około 4 500 niezaleŜnych

oczek. KaŜde z nich to oddzielny układ

optyczny, składający się z soczewki i

pałeczki szklistej, naokoło której znajduje

się osiem światłoczułych komórek

nerwowych. Z tego względu widzę tylko

punktowo. Oglądam teren w niewielkim

zakresie pola widzenia i to głównie

wzdłuŜ osi lotu. Specyficzną zdolnością

mojego wzroku jest odbieranie do 300

bodźców wzrokowych w ciągu minuty

oraz rozróŜnianie stopnia polaryzacji

światła. Pozwala mi to odróŜniać kształty

i barwy oraz orientować się w połoŜeniu słońca nawet wtedy, kiedy jest zasłonięte

chmurami. Najlepiej widzę trzy kolory: biały, Ŝółty i niebieski. Trzy dodatkowe

przyoczka oczy pojedyncze słuŜą mi głównie do określenia jasności przedmiotów.

6. Jak pobieram pokarm i trawię

Pokarm płynny, nektar i wodę pobieram za pomocą trąbki z języczkiem. Pokarm stały,

pyłek kwiatowy, rozcieram najpierw Ŝuwaczkami, a następnie mieszam ze śliną.

Rozszczepiania cukrów złoŜonych (sacharozy) na proste (glukozę i fruktozę) dokonuję

za pomocą enzymów zawartych w wydzielinie gruczołów ślinowych. W wolu pokarm jest

mieszany i ulega wstępnym przemianom chemicznym. Stąd węglowodany, nektar i

spadź (do 45 mg jednorazowo w wolu) w głównej części zwracam na języczek i

składam w komórkach jako zapasy. Część przedostaje się do jelita środkowego i dalej

do krwi, wzbogacając ją energetycznie. Główne procesy trawienia i wchłaniania

odbywają się w jelicie środkowym (Ŝołądku), które posiada specjalny nabłonek

odnawialny, gdzie węglowodany, białka i tłuszcze są rozszczepiane za pomocą

enzymów trawiennych. W jelicie tylnym następuje juŜ tylko odwodnienie mas kałowych.

7. Trzy najbardziej znane gruczoły

A. Gruczoł zapachowy (Nasonowa).

Spełnia w naszych rodzinach waŜną rolę jako jeden ze środków porozumiewawczych.

Produkuje wonną wydzielinę, której zapach zbliŜony do woni melisy działa

uspokajająco. Jego rozchodzeniem mogę sterować, poruszając skrzydełkami i

podnosząc odwłok. Gruczoł znajduje się na końcu grzbietowej części mojego odwłoka.

Najczęściej zachowuję się tak, gdy "wpraszam się" do ula informując, Ŝe jestem

"swoja".

B. Gruczoły woskowe.

SłuŜą mi do wytwarzania wosku, który po wypłynięciu na zewnątrz odwłoka krzepnie w

postaci łuseczek. Wyjmuję je szczoteczką piętki, a następnie chwytam Ŝuwaczkami.

UŜywam go głównie do budowy komórek. Najwięcej wosku produkuję między 12 a 18

dniem Ŝycia. Na jeden gram składa się około 1000 łuseczek.

C. Gruczoł jadowy.

SłuŜy mi do obrony lub napaści. Znajduje

się w końcowej części odwłoka i jest

połączony ze zbiornikiem jadowym i

Ŝądłem. Po uŜądleniu Ŝądło ze

zbiornikiem jadowym, a nawet częścią

przewodu pokarmowego, zostaje

wyrwane z odwłoka i pozostaje w ciele

ofiary. Wtedy ginę. Walcząc z owadami,

nie tracę go i pozostaję nadal sprawna.

Gdy uŜądlę człowieka, jad moŜe

spowodować u niego niebezpieczny

wstrząs alergiczny, a nawet śmierć.

PrzewaŜnie jednak powoduje

długoterminową odporność."

A teraz chciałbym się podzielić moimi

poglądami na temat psychiki pszczół

miodnych, tym razem na podstawie

własnych doświadczeń i rozwaŜań.

Najpierw jednak muszę zadać podstawowe pytania. Czy pszczoły w ogóle

mają psychikę? A jeśli ją mają, to czy jest podobna do ludzkiej? A jeśli jest, to

w jakiej mierze?

Pracując w pasiece, czuję ją na kaŜdym kroku. Nieraz, pokazując moje ule

pszczelarzom, mówię: Patrzcie! W kaŜdym ulu są takie same pszczoły, a kaŜda rodzina

ma inną psychikę. To się naprawdę wyczuwa. Nie ma w tym nic dziwnego. PrzecieŜ

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=pasieczne_abecadlo&art...

2010-01-13

fot. J.Jóźwik

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 4 of 5

nasze podopieczne to mieszańce róŜnych ras i linii o nie dających się przewidzieć w

100% zachowaniach.

Następne pytania pojawiają się same. Czy pszczoły znają takie odczucia jak

spokój, radość, niebezpieczeństwo itp. Czy to tylko pojęcia ludzkie? Czy w ogóle

coś odczuwają? Czy mają np. świadomość, Ŝe zamknąłem im matkę w izolatorze, Ŝe

pozbawiłem ich zapasów zgromadzonych na zimę, Ŝe ich odymiam, przypominając im

poŜar lasu? A moŜe tylko zwierzęta kręgowe mają psychikę?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, zaglądam do encyklopedii. W powszechnej PWN

czytam: Psychika jest to całokształt psychicznych procesów i cech psychicznych istot

Ŝywych, funkcja mózgu. Aha! Jeśli istot Ŝywych, to i pszczół! Nie tylko zwierząt

kręgowych, jak niektórzy twierdzą, ale i owadów społecznych. Po drugie psychika jest

funkcją mózgu. Tak więc i u pszczół, tak jak u człowieka, wszystkie odczucia trafiają do

mózgu i to wcale nie małego, bo posiadającego około miliona neuronów.

Co to są neurony ? To komórki nerwowe rozsiane po całym organizmie pszczoły, które

wysyłają i przekazują do mózgu i odwrotnie impulsy bioelektryczne sterujące

zachowaniem i psychiką istot Ŝywych. Owszem mózg człowieka posiada

nieporównywalnie więcej neuronów miliardy. Jednak porównując masy ciała, to kto

wie?

Nie bez przyczyny (chociaŜ tylko intuicyjnie, bo to poeta) juŜ 2 tysiące lat temu

Wergiliusz pisał: W pszczołach boskiego jest ducha iskierka, a rozum z niebios im dany.

Królowie umieszczali ją na swoich herbach, jako symbol nieprzeciętnej mądrości. I jak

tu moŜna poddawać w wątpliwość, Ŝe pszczoła ma psychikę? Osobiście jestem

dumny, Ŝe niedawno mogłem napisać w "Pszczelarstwie": Teraz, kiedy pochylam się

nad ulem, jestem pszczołą.

Na szczęście niedawno ukazała się na pszczelarskim rynku wydawniczym rewelacyjna

ksiąŜka polskiego autora, doktora Z. Lipińskiego z Olsztyna, traktująca między innymi o

rójkach i zjawiskach jej towarzyszących, w tym o mózgu i psychice pszczół.

Wystarczy tylko zacytować kilka wyjątków, aby psychika pszczół zajaśniała pełnym

blaskiem:

1. Neurony w mózgu pszczoły mają takie same właściwości, co neurony zwierząt

kręgowych.

2. Matka pszczela sprawuje w rodzinie dominację psychiczną.

3. Nastrój rojowy jest psychicznym wyrazem reakcji stresowej pszczół.

4. W ksiąŜce znajduje się opis matecznika, jako rezultatu myślenia pszczół i tabela

ilustrująca procesy psychiczne pszczół.

5. Podobnie, jak u zwierząt wyŜszych, bodźce złoŜone docierają najpierw do

centralnego układu nerwowego pszczół, gdzie podlegają analizie i porównaniu z

zasobami pamięci (Menzel, 1993).

6. Mechanizmy adaptacyjne i stresowe pszczół są związane ze zwiększeniem napięcia

psychicznego, podobnie jak u innych gatunków zwierząt oraz człowieka (From,

Salomon, 1988).

7. Przyswajanie nowych informacji w zwojach nerwowych mózgu pszczoły umoŜliwia im

właściwe reakcje na bodźce środowiskowe. Pszczoły zdolne są prowadzić nawet

orientację i nawigację z poprawką na ruch Ziemi w stosunku do pozycji Słońca i

KsięŜyca (Frish, 1967; Cymbrowski, 1984).

8. Mózg pszczoły wywiera kontrolujący wpływ na czynność gruczołów wydzielania

wewnętrznego podobnie, jak to czyni mózg człowieka w stosunku do przysadki (Morse i

Hooper, 1985).

To prawda, Ŝe zachowania pszczół nie moŜna całkowicie przyrównać do ludzkiego, tym

niemniej mają psychikę i to na bardzo wysokim poziomie. Najbardziej powinno nam

zaleŜeć, aby nasze pszczoły były jak najczęściej i jak najdłuŜej w stanie równowagi

psychicznej, którą znawcy tematu nazywają homeostazą. Z tego względu powinny

zawsze mieć:

1. Młodą i płodną matkę

2. Wystarczającą ilość zapasów miodu i pierzgi

3. DuŜą siłę i odpowiednią strukturę dopasowaną do kolejno występujących poŜytków

4. Odpowiednie i nieprzerwane poŜytki wystarczające dla duŜej opłacalności pasieki

5. Gniazdo dopasowane do aktualnej siły rodziny

6. Dobrą wentylację letnią i zimową

7. NajwyŜej dwuletnie plastry

Pszczoły powinny teŜ być zawsze zdrowe i pod nieprzerwaną kontrolą pszczelarza.

Pamiętając o olbrzymim wkładzie pracy, jaki pszczelarz musi włoŜyć w prawidłowe

prowadzenie pasieki, nie bez przyczyny od wieków ludzkość zachwyca się pszczołami,

szczególnie ich rozumem i poświęceniem dla dobra rodziny.

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=pasieczne_abecadlo&art...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 5 of 5

Janusz Mazurek

ul. Kiełpińska 6 m 15

01707 Warszawa

tel. (022) 835 29 96 dom, tel. (022) 782 32 55 pasieka

Pasieka nr 5/2005

«« powrót

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=pasieczne_abecadlo&art...

2010-01-13

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: