Maria Jarosz W�adza Przywileje Korupcja WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2004 IISP Instytut Studi�w Politycznych PAN Projekt oktadki i stron tytu�owych MARYNA WI�NIEWSKA Na oktadce wykorzystano fragment obrazu Jana Matejki Sta�czyk Redaktor EL�BIETA STA�KIEWICZ Redaktor techniczny JOLANTA CIBOR Spis rzeczy Copyright � by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2004 ISBN 83-01-14207-3 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel.: (0-22) 695-43-21, faks: (0-22) 69-54-031 e-mail: pwn@pwn.com.pl www.pwn.pl Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 16,5 Sk�ad: Grafini, Brwin�w Druk uko�czono w maju 2004 Druk i oprawa: Zaktad Poligraficzno-Wydawniczy Pozkal ul. Cegielna 10/12, 88-104 Inowroc�aw Od autorki 9 cz�� pierwsza. W�adza 11 . 1. W�adza, demokracja, pa�stwo 12 Refleksje nad fenomenem w�adzy 12 Elity w�adzy 17 " Dobro wsp�lne czy interesy grupowe? 23 Polski rok 1989: rewolucja czy przewr�t? 25 K�opoty z partiami 31 2. Patologia w�adzy 41 Przejawy patologii w�adzy 42 Grzech pierworodny rz�dz�cych: ukryty wymiar transformacji 46 Klientelizm polityczny 51 Dysfunkcje polityki gospodarczej 54 p�ste prawo 63 Sztuka biznesu: nie da� si� wtadzy 69 3. G�rnictwo: gor�ce kasztany w�adzy 73 G�rnicy w latach powojennych: identyfikacja grupowa, poczucie odr�bno�ci 74 G�rnicza autoagresja 77 Agresywne zachowania g�rnik�w: podto�e i przejawy 82 W�glowi magnaci i dzia�acze zwi�zkowi 85 CZʌ� druga. Przywileje i 4. Przywileje 90 Definicje i poj�cia 90 nier�wno�ci 89 Przywileje w czasie i przestrzeni 91 Protekcjonizm: Daleki Wsch�d i kraje postkomunistyczne 92 Przywileje akceptowane i kontrowersyjne 94 Przywileje z rodowodem spo�ecznym 99 5. Spo�eczne obszary nier�wno�ci 102 Przestanki i pogl�dy 102 Nier�wno�ci i zr�nicowania 106 Troch� historii 111 6. Dysproporcje materialne: biedni i bogaci 116 O wiarygodno�ci urz�dowych i innych �r�det informacji 117 Zr�nicowania materialne 119 Wzrost dysproporcji placowych 129 Nier�wno�� w chorobie i �mierci 131 Inny wymiar nier�wno�ci: strategia przetrwania czy rozwoju? 134 7. Bezrobotni i zmarginalizowani 138 Polskie bezrobocie: rozmiary, struktura, tendencje 138 Bezrobotni 147 Spo�eczny obszar marginalizacji 153 Ludzie wykluczeni ze spo�ecze�stwa 155 8. Dziedziczenie statusu rodziny: bariery edukacyjne 161 PRL: spo�ecze�stwo r�wnych szans? 161 Studia wy�sze: czynnik utrwalania struktury spo�ecznej 166 Bariery kszta�cenia w III Rzeczypospolitej 169 9. Samob�jstwa: miara kondycji spo�ecze�stwa �mier� samob�jcza w Polsce i na �wiecie 178 Samob�jstwa w mie�cie i na wsi 184 Samob�jstwa w strukturze spo�eczno-zawodowej 192 cz�� trzecia. Korupcja 199 10. �r�d�a i zasi�g korupcji 200 Zagro�enia korupcj� 200 Mechanizmy powstawania korupcji 206 Zachowania korupcyjne w przedsi�biorstwach i w instytucjach pa�stwowych 11. Korupcja w �rodowisku wojska 220 Rodzaje zagro�e� korupcyjnych 220 Korupcja w armiach wsp�czesnego �wiata 223 Korupcja w wojsku: czasy PRL-u i gospodarka rynkowa 225 Procedury korupcyjne w �rodowisku wojska 230 � 12. Korupcja polityczna 234 Korupcja w�adzy: fenomen ponadczasowy 234 Korupcja rz�dz�cych 236 Rady nadzorcze: spr�enie w�adzy, polityki i pieni�dzy Pos�owie 250 Indeks os�b 255 Summary 259 Pe3M)Me 262 242 176 208 Od autorki Sta�czyk: �Polska, swoi, wtasne Izy ... wtasne brudy, podto��, ktam ... btazn�w coraz wi�cej macie, nieomal btaze�skie wiece" ... Stanis�aw Wyspia�ski, Wesele, akt II, sc. 7 Jaka jest Polska - tu i teraz - na pocz�tku trzeciego tysi�clecia? Inaczej widzi siej� przez pryzmat do�wiadcze� obywatelskich, inaczej na podstawie wiedzy o mechanizmach proces�w i zdarze�. Ostatnio wszak�e oceny sytuacji z obu punkt�w widzenia wyra�nie si� do siebie zbli�aj�. Tre�ci� tej ksi��ki jest polska rzeczywisto�� analizowana na podstawie materia��w �r�d�owych (tak�e nie publikowanych), sonda�owych, dziennikarskich oraz rozwa�a� zawartych w bogatej literaturze przedmiotu. Wszystkie te (i niekt�re inne, wynikaj�ce z moich wieloletnich bada� socjologicznych) informacje i przemy�lenia sta�y si� przes�ank� do jej napisania. Czy ksi��ka opisuje polskie realia (procesy ekonomiczne, polityczne i spo�eczne) w uj�ciu ca�o�ciowym? Czy w�a�nie taka - i tylko taka -jest dzisiejsza Polska? Na polsk� rzeczywisto�� 2004 r. sk�adaj� si� elementy pozytywne i negatywne oraz takie, kt�rych ocena by�aby przedwczesna. Po pi�tnastu latach przebudowy kraju - okre�lanej przez socjolog�w jako wielka zmiana - mamy wolno��, demokracj�, rozwijaj�c� si� gospodark� i integracj� z Uni� Europejsk�. To du�o. Zosta�y bowiem spe�nione warunki brzegowe umo�liwiaj�ce normalne �ycie w normalnym kraju. By�y to warunki konieczne, ale niewystarczaj�ce, zw�aszcza dla ogromnej rzeszy Polak�w, dla kt�rych �lepsze jutro by�o wczoraj". Okre�la si� ich jako przegranych polskiej transformacji: biednych, bezrobotnych, zmarginalizowanych. Na �ycie w biedzie skazane s� tak�e ich dzieci, pokolenie pozbawione przywileju dobrego urodzenia: w rodzinie o wy�szym statusie materialnym, spo�ecznym i kulturowym. I w odpowiednim miejscu: w Polsce A, a nie tej ze �ciany wschodniej, w mie�cie, a nie na wsi. Nier�wno�� szans i dziedziczenie statusu rodziny sta�y si� immanentn� cech� nowego systemu, ze wszystkimi negatywnymi ich konsekwencjami. Nastroje nie tylko przegranych, ale i cz�ci beneficjent�w s� nie najlepsze. Najwi�kszym spo�ecznym rozczarowaniem sta�a si� w�adza, kt�ra - niezale�nie od partyjnej barwy - urzeczywistnia interesy w�asne i grupowe kosztem interes�w publicznych i narodowych. Afery, korupcja i b�aze�skie gesty populistycznej cz�ci pos��w tworz� fatalny wizerunek rz�du, parlamentu, s�downictwa. Czy zas�u�ony? Czy w�adza, przywileje, korupcja to realna triada naszych czas�w? Inaczej m�wi�c, ta ksi��ka to pierwsza kompleksowa (fakty, opinie, postawy i zachowania) analiza gorszej strony polskiej rzeczywisto�ci. My�l�, �e w 2004 r. warto oceni� j� z tej w�a�nie perspektywy. Jest czas na zmiany, na popraw� wizerunku kraju i klasy politycznej. I jakkolwiek nie mam skutecznej recepty na sanacj�, to przynajmniej pokazuj� b��dy i patologie systemu, kt�rych nale�a�o i nale�y unika�. Nie da si� te� ukry� tego, �e zainteresowanie gorsz� stron� rzeczywisto�ci odzwierciedla moje naukowe preferencje. Zawsze (w latach ancien regime\\ i p�niej, w III Rzeczypospolitej) moje badania koncentrowa�y si� na tym co z�e, niebezpieczne i niepokoj�ce. Na nier�wno�ciach spo�ecznych i barierach �yciowych m�odzie�y, sieroctwie spo�ecznym, samozniszczeniu, dezorganizacji, patologii instytucji i w�adzy czy dysfunkcjach transformacji i prywatyzacji'. No, mo�e prawie zawsze koncentrowa�am si� li tylko na tych gorszych realiach. W pierwszej po�owie lat 90. napisa�am kilka ksi��ek o dobrej stronie przemian systemowych. W tym bowiem czasie, tak jak znakomita wi�kszo�� socjolog�w, widzia�am �nowe" w �wietle lepszym, ni�by nale�a�o. Z czasem rozwia�y si� nader rozbudowane nadzieje spo�ecze�stwa na to, �e przemiany ustrojowe b�d� �lekiem na ca�e z�o" - na plan pierwszy zacz�y wysuwa� si� zjawiska niekorzystne, o kt�rych w spos�b udokumentowany i jak s�dz�, rozwa�ny w�a�nie pisz�. Szkoda, �e nie jest to lektura ku pokrzepieniu serc. Tyle o tre�ci ksi��ki. A forma? M�j mistrz i nauczyciel, profesor Jan Szczepa�ski, mawia�, �e pisa� trzeba z szacunkiem dla Czytelnika, kt�ry je�li kupi ksi��k�, to po to, �eby j� przeczyta�, a nie po to, by od�o�y� na p�k�. Trzeba przeto pisa� ciekawie, jasno i przejrzy�cie: wszystko (albo prawie wszystko) da si� przedstawi� w spos�b zrozumia�y. Bardzo si� o to stara�am. CZʌ� PIERWSZA W�adza 1 M�j ostatni temat badawczy, cz�sto w tej ksi��ce przywo�ywany, to Syndrom wielkiej zmiany i jego socjologiczne implikacje, realizowany w latach 2003-2005 dzi�ki grantowi KBN-u. 1 W�adza, demokracja, pa�stwo W�adza jest poj�ciem okre�laj�cym zjawisko wieloaspektowe: jest stosunkiem spo�ecznym a zarazem instytucj� funkcjonuj�c�, toutes proportions gardees, we wszystkich spo�ecze�stwach, praktycznie �od zawsze". Ze wzgl�du na szeroki i z�o�ony zakres poj�ciowy, analizowany w kontek�cie takich cech jak wolno��, przywilej i presti�, konflikt, nier�wno��, a tak�e klientelizm, korupcja itp., w�adza nale�y do termin�w najbardziej kontrowersyjnych, zar�wno dla socjolog�w i politolog�w, jak i dla filozof�w, prawnik�w czy historyk�w. Refleksje nad fenomenem w�adzy Dlatego te� sformu�owanie adekwatnej do problemu definicji poj�ciowej stanowi swoist� mission impossible. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN okre�la w�adz� - w szerszym rozumieniu -jako stosunek spo�eczny mi�dzy dwoma grupami, w kt�rych jedna ze stron mo�e �[...] w spos�b trwa�y i instytucjonalnie zagwarantowany zmusza� stron� drug� do okre�lonego post�powania [...]; istot� stosunku [...] jest mo�no�� wp�ywania, kierowania i kontrolowania dzia�alno�ci innych ludzi, uzyskiwania ich pos�usze�stwa, narzucania im swojej woli, zmuszania ich do pewnych dzia�a� i zaniechania innych"1. W w�szym rozumieniu w�adza jest stricte polityczna, jako pa�stwowo- Wladza, w: Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 12, PWN, Warszawa 1969, s. 377. 12 -prawna gwarancja �okre�lonego uk�adu stosunk�w ekonomicznych, jak i -jako podporz�dkowane - poj�cie �rz�dzenia�, tj. podejmowania decyzji przez rz�d i egzekwowania ich wykonania przy pomocy odpowiednich organ�w [...] W�adz� pa�stwow� od innych rodzaj�w w�adzy r�ni uniwersalno�� i suwerenno�� na pewnym terytorium oraz faktyczna zdolno�� zapewnienia porz�dku prawnego odpowiadaj�cego interesom klas,...
Ceslaus