FINANSE SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH
ST – samorząd terytorialny
JST – jednostka samorządu terytorialnego
Administracja publiczna – jest to zespół działań, czynności i przedsięwzięć organizatorskich wykonywanych w celu realizacji interesu publicznego przez różne podmioty na podstawie prawa i w granicach prawa.
W Polsce – administracja zdecentralizowana, co oznacza, że obok państwa istnieje wyodrębniony związek publiczno-prawny, jakim jest samorząd.
Definicje ST:
1. ST jest to związek publiczno-prawny w skład, którego z mocy prawa wchodzi społeczność danego terenu.
2. ST stanowi wyodrębniony w strukturze państwa, powstały z mocy prawa, związek lokalnego społeczeństwa powołany do samodzielnego wykonywania zadań administracji publicznej wyposażony w materialne środki umożliwiające wykonywanie tych zadań.
Cechy wspólne definicji:
- odrębny od państwa podmiot (związek prawny, korporacja prawna lub terytorialna)
- wyposażony w atrybut władzy
- powołany do realizacji zadań w sposób samodzielny
Pierwsza (tradycyjna) koncepcja ST (model społeczno-ekonomiczny ST):
- postuluje się uniezależnienie ST od państwa
- uniezależnienie polega na unikaniu korzystania ze środków z budżetu państwa i oparciu działalności ST o własne dochody
- zakres działań był stosunkowo wąski ze względu na niewystarczające środki, nie musiał być ściśle uregulowany w przepisach prawnych i samorząd sam mógł decydować jakie zadania wykonywał, brał pod uwagę zasoby jakie miał do dyspozycji i preferencje społeczności lokalnych
- niezależności sprzyjał wąski zakres zadań o charakterze lokalnym a nadzór nad ST ograniczał się do badania czy ST działa zgodnie z prawem
- środki z budżetu państwa mogły być przekazywane na dofinansowanie inwestycji realizowanych przez ST i na spłatę zadłużenia
- mógł zaciągnąć zobowiązania (kredyty, pożyczki, łącznie z emisją obligacji)
Model etatystyczno - technokratyczny (lata 50) w krajach zachodnioeuropejskich, wiąże się z rozwojem funkcji państwa jako całości:
- ST wkracza w realizację zadań wynikających z funkcji społecznych państwa, zmusza to państwo do pewnego uregulowania zadań realizowanych przez ST
- rozszerzenie się zadań pociąga za sobą rozszerzenie źródeł z których działalność ST jest finansowana
- postuluje się aby dochody uzupełniające przyznawane były w oparciu o kryteria zobiektyzowane np. liczba ludności
- dotacje celowe (dochód uzupełniający)
- postuluje się, aby ST miał możliwość swobodnego wykorzystania (przeznaczenia) otrzymanych środków (podkreśla się samodzielność wydatkową)
- zwiększona kontrola nad ST w związku z wykorzystaniem środków
- możliwość zaciągania pożyczek i kredytów
Trójszczeblowy samorząd terytorialny od 01.01.1999:
- gmina – samorząd gminy
- powiat – samorząd powiatowy
- województwo – samorząd wojewódzki
Wyróżniamy gminy miejskie (np. Kościan), wiejskie (np. Tarnowo Podgórne) i miejsko-wiejskie np. Szmotuły, Nowy Tomyśl.
Powiat: grocki, ziemski.
Liczba JST w Polsce (31.12.2000.):
- 2424 gmin
- 308 powiatów
- 65 miast na prawach powiatu
- 16 województw
Miasta na prawach powiatu są to miasta, które przestały być siedzibą władz wojewódzkich 31.12.1998 lub miasta powyżej 100 tys. mieszkańców. Inaczej mówiąc jest to gmina realizująca zwiększony zakres zadań (należą jej się wszystkie te dochody, które dostaje gmina i te dochody, które należą się powiatowi).
Wspólne cechy ustrojowe i ekonomiczne ST:
- działalność ST charakteryzuje względna samodzielność (przynajmniej w odniesieniu do zadań własnych);
- to może być samodzielność w sferze realnej ST i samodzielność w sferze gospodarki
- samodzielność możemy badać na płaszczyznach: prawnej, organizacyjnej, gospodarczej i finansowej. Samodzielność na płaszczyźnie finansowej ma dwa aspekty: samodzielność wydatkowa i dochodowa. Samodzielność ma zawsze charakter względny, gdyż zakres tej samodzielności wynika z przepisów prawnych.
· Działalność ST charakteryzuje względna samodzielność (przynajmniej w odniesieniu do zadań własnych)
· JST posiadają osobowość prawną
- osobowość publiczno-prawna – wyraża się w możliwości działania przy wykorzystaniu takich samych metod jakie posiadają podmioty administracji państwowej. Są to uprawnienia do uchwalania prawa miejscowego, przepisów porządkowych, stosowania przymusu administracyjnego.
- osobowość prywatna – wiąże się z posiadaniem majątku i możliwością uczestniczenia w życiu gospodarczym tak jak każdy inny podmiot
· Społeczność lokalna wykonuje swoje zadania za pośrednictwem własnych organów samorządowych
- organem stanowiącym i kontrolnym JST jest: rada gminy; rada powiatu i sejmik województwa
- organem wykonawczym jest: zarząd gminy (wójt, burmistrz, prezydent), zarząd powiatu (starosta), zarząd województwa (marszałek)
Społeczność lokalna ma także możliwość bezpośredniego udziału w stanowieniu władzy poprzez instytucje referendum. Referendum może być zwołane w każdej istotnej dla społeczności sprawie.
· Występuje własność samorządowa (komunalna); mienie komunalne stanowi własność i inne prawa majątkowe należące do poszczególnych gmin, powiatów i województw oraz mienie innych gminnych, powiatowych i wojewódzkich osób prawnych.
Nabycie mienia:
- na podstawie przekazania mienia w drodze ustawy
- utworzenie jednostki lub zmiany jej granic
- przekazanie przez administrację rządową
- gminy i województwa mogą nabyć mienie w wyniku prowadzenia działalności gospodarczej
- w innych przypadkach określonych przez ustawę
· ST wykonuje zadania własne i zlecone
Zadania własne – ich cechą jest to, że są wykonywane w sposób samodzielny w imieniu i na odpowiedzialność JS; zadania własne powinny być finansowane ze środków przekazanych JS do swobodnego wykorzystania.
Zadania własne dzielimy na: obligatoryjne (obowiązkowe) i fakultatywne (dobrowolne).
Obligatoryjne: np. prowadzenie szkół, gimnazjum; każdorazowo muszą być zaplanowane w budżecie.
Fakultatywne: zależą od aktywności samorządu a także od tego czy występuje potrzeba podjęcia odpowiedniego zadania. Zadania fakultatywne możemy realizować tylko wtedy, gdy mamy środki.
Zadania zlecone – są to zadania z zakresu administracji rządowej, które zostały przekazane do wykonania JS.
Zadania zlecone:
- na podstawie ustaw np. prowadzenie spisu, rejestru i ich uaktualnianie
- na podstawie porozumień np. dożywianie dzieci w szkołach.
Zadania zlecone od 1999r.nie są tylko zlecane z administracji państwowej, ale także np. powiat zleca gminie.
· ST wyposażony jest w źródła dochodu, które powinny umożliwić realizację zadań (Europejska Karta Samorządu Zadań). JST mają zagwarantowany udział w dochodach publicznych w zależności od wykonywanych zadań.
Klasyfikacja dochodów budżetowych JST
dochody budżetowe
dochody dochody dochody
własne uzupełniające (przychody)
zwrotne
dochody własne charakteryzują się tym, że:
- pochodzą ze źródeł znajdujących się na terenie działania danej wspólnoty samorządowej – zostały oddane w całości i bezterminowo
- na wielkość dochodów własnych JS może oddziaływać nawet w zakresie konstrukcji np. podatek od nieruchomości jest wpływem do gminy
dochody uzupełniające są to te dochody, które nie spełniają cech dochodów własnych; są przekazywane z budżetu państwa.
Do dochodów uzupełniających zaliczamy:
- udziały w podatkach
- subwencje ogólne
- dotacje celowe
dochody zwrotne:
- z kredytów
- z pożyczek
- z dochodów z obligacji
· Organy państwowe sprawują nadzór nad działalnością samorządów.
W Polsce organami nadzoru są:
- Prezes Rady Ministrów
- Wojewoda
- Regionalne Izby Obrachunkowe (badają gospodarkę finansową samorządów)
- Najwyższa Izba Kontroli
Wyróżniamy dwa rodzaje nadzoru:
- nadzór weryfikacyjny – odnoszony jest do zadań własnych; polega on na badaniu zgodności działania samorządu z prawem (kryterium legalności),
- nadzór hierarchiczny – odnoszony jest do zadań zleconych; polega on nie tylko na badaniu zgodności działania samorządu z prawem, ale również ocenia się celowość, rzetelność i gospodarność.
Od 30.05.2001 zarówno w odniesieniu do zadań własnych jak i zleconych stosujemy tylko nadzór weryfikacyjny.
SAMODZIELNOŚĆ – polega na zapewnieniu JST szerokiego zakresu swobodnego decydowania, we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, o wszystkich istotnych z punktu widzenia zaspokajania potrzeb publicznych i sprawach lokalnych. Oznacza więc swobodę podejmowania decyzji, ale w granicach prawa. Ingerencja organów państwowych dopuszczalna jest tylko w zakresie wynikającym z ustawy.
DECENTRALIZACJA – przenoszenie, przekazywanie zadań i kompetencji z organów państwowych na organy samorządowe. Temu przenoszeniu musi towarzyszyć wyposażenie samorządów w majątek i odpowiednie źródła dochodów.
Samodzielność rozpatrujemy w ujęciu:
- podmiotowym: stosunek pomiędzy państwem a samorządem terytorialnym, ale również między JST a jednostka organizacyjną
- przedmiotowym: badanie samodzielności na różnych płaszczyznach w odniesieniu do różnych dziedzin samorządu (płaszczyzna prawna, organizacyjna, polityczna, gospodarcza i finansowa)
1) Płaszczyzna prawna – bada się niezależność samorządu jako podmiotu prawa publicznego i prywatnego.
2) Płaszczyzna organizacyjna – bada czy JST może:
- tworzyć własne struktury wewnętrzne,
- powoływać członków tych struktur,
- powoływać jednostki pomocnicze,
- obsadzać stanowiska w samodzielnych podmiotach gospodarczych,
- wydawać akty prawa miejscowego,
...
aneciakurczaczek