Kazimierz Wierzyński – Wybór poezji
I. Wiadomości biograficzne.
Kazimierz Wierzyński urodził się 27 sierpnia 1894 r. w Drohobyczu jako najmłodszy z rodzeństwa. Do 1912r. rodzina miała na nazwisko Wirstlein (ojciec był z rodziny pochodzenia niemieckiego), a później zmienili je na Wierzyńskich. Pod tym nazwiskiem poeta debiutował wierszem Hej, kiedyż, kiedyż!... w drohobyckiej jednodniówce 1863, którą współredagował jego brat, Bronisław.
Poeta walczył na froncie podczas I wojny światowej. Był w obozie jenieckim, skąd uciekł do Kijowa. Latem 1918r. wrócił do Warszawy. Poznał Staffa, Tuwima i Lechonia. Występował w kawiarni „Pod Picadorem”, w 1919r. debiutował tomikiem Wiosna i wino.
Szybko stał się jednym z czołowych twórców „Skamandra” (oprócz niego: Iwaszkiewicz, Lechoń, Słonimski, Tuwim).
· 1926-1931 redagował „Przegląd Sportowy”, a w 1931-1932 - „Kulturę”
· 1928 – przyznano mu złoty medal na Konkursie Literackim IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie za tomik Laur olimpijski.
· 1932 – został teatralnym recenzentem „Gazety Polskiej”.
· 1933 – debiut prozatorski, zbiór opowiadań Granice świata.
· 1935, 1936 – nagrody Polskiej Akademii Literatury (Złoty Wawrzyn i za całokształt).
· 1938 – zastąpił w Polskiej Akademii Literatury zmarłego Leśmiana.
· II wojna światowa – emigracja we Francji, Portugalii, Brazylii, a od 1941r. – w USA.
· Od 1943 – redagował „Tygodnik Polski” w Nowym Jorku.
· 1944 – Pobojowisko – tom opowiadań o kampanii wrześniowej.
Wojna to okres niezwykle płodny dla poety – wydał 5 tomów poezji, głównie o tematyce patriotycznej. Jednak klęski rodaków oraz wieści o śmierci najbliższych w kraju, pogłębiały jego depresję. Zaczął wtedy pracować nad biografią Chopina.
· 1949 – Życie Chopina
· 1951 – tomik Korzec maku, inicjujący drugi, powojenny okres twórczości.
· Lata 50-te, 60-te – 6 tomów liryków i 2 książki prozą.
· Połowa lat 60-tych – przeprowadzka do Europy (Londyn, Włochy).
· 13 lutego 1969 – poeta umiera.
Eseistyka Wierzyńskiego:
· Wyczucie życia przyrody,
· Wrażliwość na urodę widzialnego świata,
· Spostrzegawczość przy charakterystyce postaci,
· Spore umiejętności komentowania dzieł sztuki.
Język prozy – swobody i precyzyjny, różnorodny i bogaty. Ulubiony rozmiar – krótkie teksty, najwyżej kilkunastostronicowe.
II. Okres międzywojenny.
Zabawa i poezja. Wiersze z tego okresu to swoisty przewrót: ekstatyczna radość, alogiczność i fantastyka, zabawa i gra. Najwyraźniej w konstrukcji podmiotu lirycznego.
Wiosna i wino oraz Wróble na dachu
· „Ja” liryczne: autoironia, dystans wobec siebie i swej działalności, elementy groteskowego przedstawiania własnej roli i zadań (Przyjaciołom, Zielono mam w głowie). Podmiot liryczny jako beztroski i radosny inscenizator oryginalnych widowisk, zdarzeń, gier. Człowiek zabawy. Sprawca bezsensownych działań.
· motyw dziecięcości (Filozofia), który jest próbą powrotu do pierwotności, czystości, możliwie najpełniejszego zjednoczenia z naturą. Ale to też rodzaj zabawy, stwarzanie nowego świata iluzji.
· Parodystyczne naśladowanie świata – najbardziej w tomie Wróble na dachu, (Pieśń wagabundy, Ballada)
· Usiłowania niszczycielski, tendencje anarchistyczne (Pandora – monolog kogoś oszołomionego poczuciem własnej wszechmocy)
· Zniknięcie indywiduum, rozpłynięcie się osobowości w żywiole życia. Ekstatyk jednoczy się z potężnym strumieniem biologicznego życia.
· Związek transu i naśladowania – najczęściej naśladowana bywa energetyczno-kreacyjna działalność przyrody, często spontaniczne zachowanie dziecka lub demiurga, wręcz szamanizm (Grzmi – popis irracjonalnej żywiołowości)
· Zabawa oparta na zasadach umowy podjętej przez jej uczestników – Inwokacja, Śpiew dionizyjski – pokora wobec wspaniałej i pięknej natury. Ujawnia się kreowanie natury na dzieło artystyczne.
Mechanizmy zabawy:
· Występuje też druga osoba, do której skierowany jest monolog.
· Zestawienie opozycji słownych niespotykanych w mowie potocznej i przekształcanie konstrukcji idiomatycznych („wciąż śpiewają me łabędzie”)
· Zaskakujące rymy, gry słowne, kojarzenie wyrazów na zasadzie podobieństwa dźwiękowego
· Dobór demonstracyjnie błahych tematów, humorystyczne traktowanie motywów.
· Zachowanie tradycyjnej wersyfikacji.
Wiersze te były wyrazem uniwersalnej potrzeby gry i zabawy, apologią ludycznej sfery kultury. Zabawa istnieje poza kategoriami prawdy i fałszu, dobra i zła.
Po latach poezji patriotycznej Wierzyński zaprezentował wiersze bez słów: „Polska”, „ojczyzna”, „naród”. Poezja dzięki temu staje się najbardziej polska, jeśli przestaje mówić o Polsce, bo dzięki swej rozrzutności, bezinteresowności, oderwaniu od spraw praktycznych, świadczy o normalnym, wieloaspektowym funkcjonowaniu nowej kultury.
W następnych tomach poeta odszedł od poezji ludycznej.
- Wielka Niedźwiedzica (1923) i Pamiętnik miłości (1925) – wiersze melancholijne, poważne, smutne.
- Laur olimpijski (1927) – wątki strukturalne i filozoficzne. Opiewani są zwycięzcy i sławni mistrzowie sportu lat dwudziestych. Przeniesienie akcentu z rywalizacji, czyli pokonywania współzawodnika, na pokonywanie przeszkód i osiągnięcie postawionych celów – przekraczania możliwości własnego organizmu, praw rządzących czasem i przestrzenią. Dorównanie fenomenom przyrody jest miarą piękna i celem wysiłku (Defilada atletów, Bieg na przełaj). Miejsce żywiołowej zabawy zajmuje zorganizowana gra, wymagająca samodyscypliny i wielkiego wysiłku. Bohater zindywidualizowany – konkretne osoby wymienione z nazwiska.
Podróże w czasie i przestrzeni.
Rozmowa z puszczą – tomik poświęcony miastu.
Pieśni fantastyczne (1929) – przedstawione miasto jest nieznane ówczesnym warszawiakom i czytelnikom literatury w ogóle. Wizja miasta w siedmiu dużych utworach była nową propozycją artystyczną.
· Pesymistyczna ocena nowoczesnej cywilizacji.
· Ukazywanie jej dehumanizujących procesów.
· Ciemna tonacja emocjonalna.
· Eksplorowanie sfer podświadomości.
· Irracjonalność obrazowania.
· Krytyczna postawa wobec nowoczesnego człowieka i społeczeństwa.
· Tomik bliski ekspresjonizmowi – upodobanie do wiersza wolnego, formy hymniczne, katastroficzna wizja świata, ton profetyczny.
· Kontrast między naturalistyczno-trupim życiem realnym mieszkańca metropolii współczesnej a kolorową sferą wyobraźni i snów.
· Bohaterowie – najnieszczęśliwsi członkowie wielkomiejskiej społeczności, zamieszkujący sutereny i poddasza. Samotność w obcym tłumie. Nieludzkość bohatera. Człowiek urzeczowiony, wyobcowany z procesów życiowych. Nie mogąc zmienić układów materialnych dookoła niego, przebudowuje swoją przestrzeń percepcyjną – pracą świadomości zmienia ulicę w wąwóz, miasto – w potok kamieni (świat halucynacji - Film)
· Miasto prezentowane w zszarzałej kolorystyce, podkreślenie jego starości, bylejakości, obrzydliwości.
· Obiekty uwagi bohaterów: szubienica, kostnica, mury, loch, gnój, pajęczyna (Pieśń o szarości życia).
· Wyobraźnia i sny – obrazy koncentrują się wokół trzech centrów:
o Erotyka – Pieśń o nocach przespanych
o Podróże do egzotycznych krajów, w głąb czasu lub przyszłość
o Przygoda, niebezpieczna gra
· Fascynacja brzydotą nowoczesnej cywilizacji!
Gorzki urodzaj – najobszerniejszy z tomów Wierzyńskiego okresu XX-lecia.
· Motyw podróży – poetyckie relacje z wędrówek po świecie i po Polsce.
· Zmysłowe piękno natury.
· Zdarza się motyw nieodwołalnej utraty kraju lat dziecinnych.
· Poematy amerykańskie – New York, Miasta i ludzie – śmiała metaforyka.
· Formotwórcza sprawność autora – najbardziej charakterystyczna cecha tomiku – klasyczna kompozycja, kunszt poetycki, oryginalność przenośni, równowaga elementów plastycznych, muzycznych i logicznych.
· Utwory wizyjno-katastroficzne pisane techniką zbliżoną do awangardowej.
Wolność tragiczna (1936)
· Bohaterem wszystkich utworów jest Józef Piłsudski.
· Reprezentuje dzieje Polskich od powstania styczniowego do 1935r, a raczej historię walki jednostki z przeciętnością i biernością społeczeństwa. Najpierw jest kształtowanie idei w biografii jednostki, potem narzucenie tej wizji bardziej energicznym grupom, a wreszcie – decyzja walki zbrojnej o wolność.
· Bohater nazwany Wielkim Realistą, bo droga do wolności Polski to droga wielkości i jest to wizja realistyczna. Wola tej wielkości ma charakter patetyczny, a nawet bezlitosny. Jest to bezwzględna gra, w której idzie o pokonanie przeciwnika, a wygraną ma być istnienie w historii. (Noc narodowa, Belweder).
· Bohater ma rangę proroka. Jest to wzór osobowy człowieka czynu historycznego, łączącego idealizm z realizmem.
· Krytyka polskiego sentymentalizmu (Ojczyzna chochołów)
· Sytuacja konfliktu bohatera ma rodowód romantyczny.
· Poeta jest rzecznikiem istotnych interesów narodowych. Podejmuje sprawy społecznie ważne. Działa poprzez słowo.
Kurhany
· Przekazanie misji przywódczej wielkiej sztuce.
· Bohaterami są artyści, wielką pracę przemiany psychiki narodowej wykonują arcydzieła sztuki.
· Osiem dużych poematów o harmonijnej budowie, bliskie Drugiej Awangardy.
Patriotyczne wiersze z przełomu sierpnia września 1939r. kończą międzywojenny i krajowy okres pisarskiej działalności Wierzyńskiego.
Utwory z lat 1914-1939
1. Wielka niedźwiedzica [cz.1.]
Wszystkimi słowy
Wszystkimi słowy, które od nas biegną
Jak głos w pustyni, w niezgłębione dno
Tak długo życiu mówimy, dlaczego,
Aż raz się śmierci zapytamy: co?
2. Wiosna i wino
Zielono mam w głowie
Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną,
Na klombach mych myśli sadzone za młodu,
Pod słońcem, co dało mi duszę błękitną
I które mi świeci bez trosk i zachodu.
Obnoszę po ludziach mój śmiech i bukiety
Rozdaję wokoło i jestem radosną
Wichurą zachwytu i szczęścia poety,
Co zamiast człowiekiem, powinien być wiosną.
Jestem, jak szampan
Jestem, jak szampan lekki, doskonały,
Jak koniak mocny, jak likier soczysty,
Jak miód w szaleństwie słonecznym dostały
I wyskokowy, jak spirytus czysty.
Królestwo moje na całym jest świecie
I mój alkohol wszystkie pędzą czasy,
Znacząc na sercach, jak na etykiecie,
Gwiazdami markę trunku pierwszej klasy.
Grzmi!
Wiosenna zawierucha!
Deszcz, jak z cebra, leje,
Bryzga, bucha!
Ohej, ohej!
Co tu się dzieje?!
Rozbieram się do naga
I przez okno wyskakuję,
Goły,
Szalony i wesoły,
- Cud! –
W ulewę daję nura,
Deszcz mię tnie i smaga,
Porywa wichura
I nosi po ogrodzie!
Kąpię się, kąpię
W piorunach, wichrze, wodzie!
Ohej! O hurra!
Skaczę, ślizgam się, wariuję,
Krzyczę, wichr ustami łapię,
Z powietrzem się mocuję,
Na drzewa drapię.
Spadam z nich i tańczę na murawie,
Kręcę się, kręcę wkoło,
- Wir! –
Aż wywracam się, jak długi,
I tarzam się po trawie!
Ohej!, ohej!
Bajecznie dmie wichura,
- Jak bosko, pysznie i wspaniale! –
Elektryczność piorunów dostaje się do krwi!
...
jrachuba