Ściągawka.doc

Powtórzenie – Historia literatury polskiej (pozytywizm i Młoda Polska)

1. EUROPEJSKIE I POLSKIE ROZUMIENIE TERMINU „POZYTYWIZM”.

Pozytywizm jest doktryną filozoficzną zainicjowaną przez Augusta Comte’a  (Kurs filozofii pozytywnej), kontynuowaną przez Johna Stuarta Milla, Herberta Spencera, Hanry’ego Thomasa Buckle’a, od około 1860 r. Wzbogacona o nowe przemiany  w rozwoju nauk przyrodniczych. Założenia nurtu opierały się na zaufaniu do nauki, na metodzie empirycznej i całej ówczesnej wiedzy przyrodniczej. Pozytywistów łączyła niechęć do metafizyki oraz przekonanie, iż rozwój społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu.

Główne cechy ideologii pozytywistycznej:

Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi
i sprawdzalnych empirycznie. Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć
w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych. Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą
w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem.
To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji. Światło
i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii.

Ideologia pozytywizmu na gruncie polskim była początkowo związana z programem ekonomiczno-społecznym tzw. pracy organicznej. Kierunek ten pojawił się już w okresie międzypowstaniowym – najpierw
w zaborze pruskim, potem w Galicji (Lwów). Jego wzmocnienie nastąpiło po upadku powstania styczniowego. Wówczas nawiązano bezpośrednio do wymienionych wyżej francuskich i angielskich myślicieli. Od tego momentu program pozytywistyczny ogarniał coraz to nowe dziedziny, przede wszystkim zaś literaturę, zdominowana dotąd przez twórczość romantyczną. Dla polskiego pozytywisty literatura staje się dogodnym narzędziem służącym do upowszechniania zadań o charakterze ogólnospołecznym, a także formą zapoznania czytelnika z kształtująca się cywilizacją i kulturą. Jest to tym skuteczniejsze, że unowocześniają się sposoby publikacji tekstów i rośnie rola prasy. Światopogląd pozytywistyczny sprzyjał rozwojowi realizmu w literaturze, a także jej celom dydaktycznym i założeniom tendencyjnym. Dlatego w Polsce nazwa pozytywizm zaczęto posługiwać się nie tylko dla określenia światopoglądu i programu społecznego, lecz również jako nazwę epoki literackiej.

Zjawiska literackie, charakterystyczne dla światopoglądu epoki, zostały objęte terminem „pozytywizm” w literaturze polskiej. W literaturze europejskiej funkcjonują terminy: realizm, naturalizm, parnasizm. Recepcja polskiego pozytywizmu została zapoczątkowana rozprawą ks. Franciszka Krupińsiego „Szkoła pozytywna” (1868). Chronologię rozwoju myśli pozytywistycznej wyznaczają wypowiedzi programowe Aleksandra Świętochowskiego („My i wy”).

Pozytywizm w literaturze polskiej był związany z ideologiczno-społecznymi hasłami pracy u podstaw, legalizmu organicznikowskiego (manifesty pozytywistyczne, praca organiczna), egalitaryzmu, utylitaryzmu, scjentyzmu oraz monizmu przyrodniczego. Tak więc
w programie estetycznym polskiego pozytywizmu mieściły się postulaty ilustrowania przez sztukę prawd zdobytych w wyniku naukowego poznania. Nowe gatunki literackie musiały zawierać określone tendencje perswazyjne i moralizatorskie oraz manifestować ideę harmonijnego podążania ludzkości ku postępowi.

WCZESNE PROGRAMY POLSKIEGO POZYTYWIZMU.

Wczesne programy polskiego pozytywizmu powstały na gruncie sporu tzw. „młodej i starej prasy”. Walka ta miała na celu wytworzenie nowego modelu literatury polskiej, która, według „młodych”, powinna była służyć reedukacji narodu, oraz przekuć jego świadomość narodową, uwolnić ją od reliktów szlacheckiej przeszłości, politycznego zaangażowania w losy Europy, charakterystycznego dla czasów polistopadowych, burzyć stanowe przesądy, a budzić szacunek dla człowieka pracy i narodu. Powinna była także przeciwstawić się kultowi wybitnej jednostki i jako model wysunąć światłego i szlachetnego obywatela, świadomego swych trudnych
i odpowiedzialnych obowiązków, ostrożnego, umiarkowanego, lecz systematycznego w działaniu. Ma ona wreszcie przeciwstawić się destrukcyjnemu oddziaływaniu na społeczeństwo dawnej, romantycznej literatury.

Twórca dzieła literackiego, jak uważali publicyści obozu młodych, nie ma być „wieszczem”, który czerpie natchnienie z kontaktu z zaświatem czy irracjonalnymi elementami własnej psychiki. Pierwszym zadaniem tego nowego pisarza będzie obserwowanie, poznawanie bieżącego życia, próba jego opisu, ułatwiająca czytelnikowi orientację w możliwościach, które stwarza i trudnościach, które nasuwa. Przede wszystkim zostaje sformułowany postulat „cenzusu wykształcenia”, który najmocniej sformułował Świętochowski. Następnie częste stają się ataki na kobiety pisujące wiersze dla zapełnienia pustki życiowej. W pojmowaniu młodych pisarz tak jak każdy inny człowiek jest przede wszystkim obywatelem i ma takie same wobec społeczeństwa obowiązki jak inni ludzie. Od ataków na poetów lirycznych rozpoczęli swe boje o nową literaturę i Adam Wiślicki i Eliza Orzeszkowa. „Niepoetyczność” czy „antypoetyczność” epoki stwierdzają tak różni od siebie krytycy literatury współczesnej jak Stanisław Tarnowski czy Antoni G. Bem. Uwaga literatury zostaje skierowana na sprawy życia codziennego, na przeciętnego człowieka i jego drobne, lecz dokuczliwe kłopoty. Sam twórca literatury schodzi na dalszy plan i przestaje być przedmiotem zainteresowania.

W opinii „młodych” poezja była tworem epoki minionej, wyrażała jej ideały artystyczne i polityczne, obca natomiast była współczesności, którą cechował kult nauki, kształtującej nowe formy życia. Rodzajem literackim, do którego należała przyszłość, była powieść. Znacznie bardziej sprecyzowane i konsekwentniej formułowane były poglądy „starej prasy”, głoszącej program romantycznej, w ówczesnym tego słowa znaczeniu, poezji. Tak np. Kazimierz Kaszewski jeszcze przed powstaniem przeciwstawiał prozie, którą uważał za „prawie równoznaczną z nauką
i nauczaniem”, poezję, której przypisał właściwości wyższe, twierdząc, że nie jest ona „rzeczą względną” do jakiegoś celu, ale cel ma w sobie.

Zgodnie z podstawowymi założeniami filozoficznymi pozytywizmu „młodzi” szczególny wysiłek poświęcili wypracowaniu ogólnej koncepcji powieści, wykazaniu jej nowoczesności, zgody z epoką wiedzy i rozumu oraz użyteczności społecznej.

Główne założenia tworzenia powieści:

-          przystępność i czytelność oraz zdobycie sobie czytelników wśród najniższych warstw narodu;

-          odpowiednia zawartość intelektualna i światopoglądowa,
w połączeniu z jej prostotą i przystępnością literacką zyskuje poważną nośność popularyzacyjną;

-          możliwości wychowawcze.

Następnym postulatem było zbliżenie się piszących do życia, praca zmierzająca do zrozumienia skomplikowanej współczesności i pomoc udzielona w ten sposób czytelnikowi, który musi orientować się
w zawiłościach życia, by móc się wśród nich poruszać.

Literatura powinna była uczyć podstawowe masy narodu, jak mają żyć, powinna była im uświadomić, że życie po kataklizmie powstania jest inne, niż było przed nim, że przestały istnieć jedne struktury społeczne, ale powstały inne, które zrodziły już i mogą zrodzić w przyszłości nowe możliwości działania. Powieść tendencyjna miała przekonać swych czytelników, że układy popowstaniowe są lepsze niż dawne, że kryją
w sobie możliwości przezwyciężenia zapóźnienia cywilizacyjnego ziem polskich. Słowem „młodzi” postulowali nie tylko literaturę tendencyjną, ale także literaturę tworzoną „dla pokrzepienia serc” – zadanie współczesnego pisarza nie kończy się na poznaniu i analizie współczesnego stanu społeczeństwa, ale także polega właśnie na znalezieniu w nim czegoś pozytywnego. Roman à these – powieść z tezą – to gatunek literacki, który postuluje „młoda prasa” i którego prostą teorię wypracowuje dość konsekwentnie.

Natomiast szeroko pojęta krytyka traktowana była jako nadrzędna funkcja wszystkich dziedzin życia. Postulowano w tym zakresie pełen obiektywizm ocen, opartych na naukowej koncepcji dzieła literackiego i analizie tego dzieła dokonanej metodą naukową.

Ważniejsze artykuły programowe wczesnego pozytywizmu (!!!):

-          Eliza Orzeszkowa „Kilka uwag nad powieścią”

-          Aleksander Świętochowski „My i wy”

-          Piotr Chmielowski „Niemoralność w literaturze”, „Utylitaryzm
w literaturze”

-          Franciszek Krupiński „ Romantyzm i jego skutki”

-          Antoni Pilecki „Społeczne znaczenie poezji i współczesne jej stanowisko”

Krytyka literacka w dobie pozytywizmu.

W dziejach polskiej krytyki pozyt. można wyróżnić 3 etapy:

1.      opozycji w stos. do romantyzmu i konstruowania własnego programu

2.      oceny realizacji tego programu i jego rekonstrukcji na podst. własnych doświadczeń pisarskich i inspiracji lit. europ.; gł. naturalizmu francuskiego

3.      ustosunkowanie się do nowego pokolenia pisarzy i oceny własnego dorobku w konfrontacji z jego postulatami i twórczością.

Najbardziej ważkie wypowiedzi, znaczące nie tylko jako dokument epoki, ale także jako wyraz świadomości pisarskiej w ogóle, okres ten zawdzięcza nie krytykom lit. sensu stricto, lecz wybitnym pisarzom (B.Prus, E.Orzeszkowa, H.Sienkiewicz, M.Konopnicka wiodą prym także
w dziedzinie refleksji teoret. nad literaturą), mimo że liczne były dyskusje na temat zadań krytyki, oraz że właśnie wtedy próbowano konstruować pierwsze zarysy historyczne kryt. lit. ( zwł.dzieje krytyki lit. w Polsce P. Chmielowskiego).

Od początku widoczne jest nastawienia na adaptację osiągnięc europ. myśli humanistycznej do warunków polskich.

1.      np. mimo, że A. Comte traktował literaturę jako relikt przezwyciężonych stadiów myśli ludzkiej, pozytywiści polscy przypisywali jej ogromne znaczenie jako narzędziu kształtowania nowoczesnego społeczeństwa.

2.      Antyromantyczne nastawienie pozytywistów zach. eur. złagodzone zostało ze względu na narodowe znaczenie twórczości pol. romantyzmu (dostrzegane np. przez Chmielowskiego,
W. Spasowicza).

3.      Znaczny wpływ na ukształtowanie polskiej krytyki lit. wywarł także
H. Taine swymi koncepcjami zależności sztuki i literatury od środowiska; znalazły one szczególne odbicie w pracach
B. Chlebowskiego.

4.      Zarówno postulaty, jak oceny współcz. pisarzy cechował utylitaryzm: uważano, że lit. powinna nadal służyc sprawie narodowej, ale pojętej inaczej niż w okresie rom. Oparta na nowoczesnym światopoglądzie nauk., ma pomóc społeczeństwu
w poznaniu samego siebie i umożliwić mu budowanie przyszłości,
o której zdecyduje potencjał ekon. kraju oraz jego poziom kulturalny. Z tych ogólnych zasad wynikały następujące konsekwencje
w praktyce twórczej :

- zmiana hierarchii rodzajów lit. (na pierwszy plan wysunęła się powieść jako gatunek najbardziej czytelny i funkcjonalny, jako narzędzie oddziaływania wychowawczego),

- zmiana adresata ( pisarze chcieli przemawiać do jak najszerszego grona odbiorców),

- zmiana samej koncepcji pisarza, który jako cząstka społ. miał te same prawa i obowiązki, a wyrastał ponad otoczenia jedynie dzięki wykształceniu i studiom socjologicznym (charakterystyczna jest tu niechęć do kategorii „Geniusza”i „talentu”).

Zadaniem tak pojętej lit. miała być reedukacja społ., polegająca przede wszystkim na zwalczaniu kultury szlacheckiej ciążącej na współ. życiu pol., a ponadto na kształtowaniu nowoczesnego stosunku do działalności ekonomicznej.

Okres ten wypracował program lit. tendencyjnej, formułowany przez takich krytyków warszawskich, jak: A.Wiślicki, A.Pielecki, F.Bogacki, Chmielowski, A.Świetochowski, A.G.Bem, a także Orzeszkowa. Konserwatywnie zorientowana krytykę i publicystykę krakowskich stańczyków (S.Tarnowski) łączyła z pozytywizmem warsz., przy całej odmienności postaw ideol., wspólnota przekonań o społ.-edukacyjnych celach lit.

Sformułowane przez krytyków warszawskich koncepcje lit. tendencyjnej, zarówno w swych założeniach jak w realizacjach, budziły wiele zastrzeżeń wśród współczesnych, zostały jednak tylko skorygowane i pogłębione, gdy w środowisku „Wędrowca” (A.Sygietyński, S.Witkiewicz, B.Prus jako sympatyk, a czasem sprzymierzeniec) => wysunięto na czoło cele poznawcze literatury, zbieżne z zadaniami nauki. Postulaty te zbliżały grupę „Wędrowca” do naturalizmu franc., którego autorytet często przywoływano, i znalazły wyraz w studiach Sygietyńskego, szczególnie poświęconych  współcz. pisarzom franc.i w eseju Prusa o Ogniem
i mieczem (!!!) Zamanifestował się w nim krytyczny stosunek tej grupy do powieści historycznej w ogóle, zwłaszcza zaś do wersji reprezentowanej przez Sienkiewicza,, oraz koncepcja literatury, oparta na przekonaniu, że zarówno dzięki nauce, jak sztuce ludzkość dąży ku postępowi(dlatego „Szekspir wart tyle, co Kepler), wartość lit. mierzy się doniosłością dokonywanych odkryć w zakresie wiedzy o człowieku i społeczeństwie, pisarz zaś – jak uczony - winien iść trudna drogą od jednego odkrycia do drugiego. Obroną powieści hist., jej wierzytelności poznawczej oraz polemiką z autorytetami epoki (G.Brandes, H.Taine, )był odczyt Sienkiewicz o powieści historycznej w 1889 r.

TEORIE POWIEŚCI REALISTYCZNEJ SFORMUŁOWALI: -Orzeszkowa w studium o powieści T.T Jeża

Prus w Słówku o krytyce pozytywnej.

Prus, który zresztą w ciągu długich lat pracował nad zagadnieniem kompozycji powieściowej, ale pracy tej nie ukończył, nie był tak konsekwentny w swych teoret. sformułowaniach, ponieważ ograniczając role powieściopisarza do wykrywania w życiu społecznym tematów, które same „prowadzą go za rękę”, równocześnie za najdoskonalszą uznawał postawę humorysty wznoszącego się na te wyżyny, z których widać zarysy „nieziemskiego świata”.

WCZESNOPOZYTYWISTYCZNA OFENSYWA

Cele i zadania lit. stały się od samego początku jednym z gł. ośrodkiem dyskusji między pozyt. a tradycjonalistami. ( E.Orzeszkowa „Kilka uwag nad powieścią ” 1886, „Listy o lit.” 1873, Feliks Bogacki „Powieściopisarstwo wobec społ” 1871, Piotr Chmilowski „Niemoralność w lit”, „Utylitaryzm w lit” 1872)

- pozytywiści potępiali rom. irracjonalizm, marzycielską ucieczkę do świata

-          głosili potrzebę lit. tendencyjnej oświetlającej ważne problemy społ. współczesności; ta lit. miała pokazywać prawdę nie lękając się tematów ponurych i drastycznych; zadaniem jej było wprowadzić wzory ilustrujące program pozyt.( „Genez fantazji”1872, „Artyści
i artyzm” 1873 P.Chmielowski, J.Ochorowicz „O twórczości poet. ze stanowiska psychologii” 1877).

DOJRZAŁY REALIZM

Przemianom ideologii pozyt. towarzyszyła przemiana kryt. lit. Akcent główny przesuwał się z zadań propagandowych lit. na jej zadania poznawcze, z tendencyjności na realizm. Lit. realistyczna mieścić miała w sobie nakaz skrupulatnej i bezstronnej obserwacji życia, techniczny postulat eliminacji, bezpośredniego komentarza i dyskursywnego uogólnienia. ( „O powieściach T.T. Jeża” E.O. 1879 – założenia estetyczne ówczesnej krytyki).

Krytyka p. występowała przeciw ciasnocie tematyczno-problemowej romansu salonowego i rozrywkowej komedii obyczajowej, wspierała wprowadzenie boh. ludowych do lit.

„Realizm – pisał Prus- cofnął sztukę do jej źródła ; do obserwowania
i wyjaśniania natury”.

KRYTYKA LITERACKA U SCHYŁKU WIEKU

Twórcy tej generacji dość wcześnie dostrzegli nowe pokolenie, które powitali życzliwie, ale i krytycznie. Przejaw nowych prądów dostrzegli najpierw w życiu - tzw. dekadentów ocenili jako jednostki aspołeczne, przeszkadzające w życiu zbiorowości (Prus), do modernizmu ustosunkowali się negatywnie (Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Chmielowski, Spasowicz, Tarnowski), atakując indywidualizm, egotyzm młodych, ich znużenie życiem, przerost erotyzmu, negatywny stos. do  obowiązków społ.

POZYTYWISTYCZNA TEORIA POWIEŚCI

W latach pięćdziesiątych powieść wysunęła się na miejsce naczelne, powszechnie uznawano, że właśnie powieść stanowi najdogodniejsze obserwatorium zjawisk współczesnych, najpełniej może przekazać dowolne treści intelektualne, a zarazem – dzięki swym walorom rozrywkowym, z łatwością dociera do szerokich kręgów odbiorców
i oddziałuje na ich świadomość.

Zasada utylitaryzmu, której  podlegała cała literatura, nakładała na powieść szczególne obowiązki. Interpretowano ją dwojako: albo jako tendencyjność, tj. dydaktyczną czy wręcz agitacyjną lustracyjność wobec określonych tez programowych, a zwłaszcza wobec pewnych wzorców postępowania, albo tez jako realizm, tj. wartość poznawczą wynikłą
z wiernego odtwarzania rzeczywistości.

Powieść tendencyjna...