VADEMECUM POLONISTY
Redaktor naukowy serii JANUSZ SŁAWIŃSKI
SŁOWNIK
LITERATURY
STAROPOLSKIEJ
(ŚREDNIOWIECZE • RENESANS • BAROK)
4-
pod redakcją lTERESY MICHAŁOWSKIEJ
przy udziale
BARBARY OTWINOWSKIEJ, ELŻBIETY SARIMOWSKIEJ-TEMERIUSZ
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
1DDD153551
WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW
ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO
1990
SŁOWO WSTĘPNE
Słownik literatury staropolskiej ogarnia około 700 lat dziejów piśmiennictwa narodowego. Opis zjawisk rozpiętych na tak rozległej kanwie czasowej: średniowiecza, renesansu i baroku, zakładał z natury rzeczy ujęcie diachroniczne, zmierzające do uchwycenia procesu rozwoju historycznego.
Z założeniem tym krzyżowało się inne: dokonania wyboru problemów badawczych pozwalających (przy respektowaniu możliwości wynikających z aktualnego stanu wiedzy) nakreślić obraz dawnej literatury z zastosowaniem perspektywy różnej niż ta, do której przywykliśmy po trosze, a która powstaje w wyniku łączenia charakterystyki sylwetek twórców z analizą ich — indywidualnych i niepowtarzalnych — pisarskich dokonań. Czytelnik łatwo zorientuje się, iż nie może poszukiwać w Słowniku ani biogramów autorów staropolskich, ani też jednostkowych opisów nawet najwybitniejszych utworów poetyckich i pro-zatorskich.
Zadaniem Słownika literatury staropolskiej stało się przedstawienie faktów literackich innej natury, wykraczających poza pole problemowe mieszczące się między biegunami „życia" i „twórczości". Można w nim wskazać następujące typy zjawisk podlegających charakterystyce: 1) prądy i kierunki literackie; 2) formy literackie: podstawową jednostkę opisu stanowi tu gatunek (np. hasła Apoftegmat, Epinicium, Facecja, Kazanie, Tren), ale i tradycyjnie wyodrębniane całości rodzajowe (Liryka, Epika, Dramat), a nadto pewne charakterystyczne dla dawnego piśmiennictwa typy i nurty literatury (np. Literatura okolicznościowa, Poezja meliczna, Poezja polityczna, Publicystyka)', osobno ujęta została także twórczość neołacińska; 3) dzieło literackie: podjęto tu próbę opisu zarówno pojęcia utworu oraz wyobrażeń o jego strukturze uformułowanych w dawnej poetyce (Poema — pojęcie), jak i poszczególnych elementów jego budowy i związanych z nimi konwencji literackich (np. Bohater literacki — pojęcie, Fabuła — pojęcie, Kompozycja utworu, Opis — pojęcie, Podmiot literacki — pojęcie. Styl — teorie, Wiersz); 4) wiedza o literaturze ujęta wielopłaszczyznowo — w perspektywie głównych jej dyscyplin (np. Ars epistolandi, Gramatyka, Krytyka literacka, Poetyka, Retoryka), jak też ważniejszych pojęć teoretycznych (Gatunek literacki, Poeta, Poezja, Rodzaj literacki itp.), w tym wielu idei związanych z dawnymi koncepcjami procesu twórczego (np. Furor poeticus, Imaginacja, Imitacja, Ingenium, Mimesis, Reguły); 5) t r a -
dycje i związki literackie, gdzie w centrum uwagi znalazły się główne nurty dziedzictwa europejskiego: grecko-rzymskiego (np. Antyk, Cyceronia-nizm, Horacjanizm) oraz judeochrześcijańskiego (Biblia), a równocześnie relacje literatury staropolskiej z nowożytnymi literaturami narodowymi (Erazmianizm, Francusko-polskie związki literackie, Lipsjanizm, Marinizm, Petrarkizm, Wlo-sko-polskie związki literackie itd.); wyłoniła się tu równocześnie potrzeba ogólnego ujęcia zjawiska względnej samodzielności dawnego piśmiennictwa polskiego i jego stosunku do wzorów literackich (Oryginalność); 6) szeroko rozumiane konteksty literatury, w tym a) prądy religijne i ideowe odciskające piętno na kierunku rozwoju kultury i literatury w poszczególnych okresach rozwoju (np. Reformacja, Kontrreformacja, Sarmatyzm), b) kierunki filozoficzne, estetyczne oraz koncepcje sztuki (Arystotelizm, Literatura a sztuki plastyczne, Neoepikureizm, Neostoicyzm, Platonizm, Scholastyka i in.); c) główne nurty, instytucje, przejawy i wytwory życia literackiego (np. Biblioteki, Cenzura, Czytelnictwo, Drukarstwo, Ilustracja książkowa, Książka drukowana, Książka rękopiśmienna, Literatura a kultura ludyczna, Teatr, Towarzystwa literackie i naukowe).
Czytelnika uderzy zapewne rozpiętość objętościowa haseł, rozmaitość ujęć poszczególnych problemów, a także zróżnicowanie wewnętrznej budowy kolejnych opracowań (pewną jednolitość strukturalną udało się uzyskać tylko w obrębie grup tematycznych). Jeśli wahania objętości można wiązać głównie z oceną doniosłości przedstawianych problemów, to sposób ujęcia stanowi w dużej mierze wypadkową stopnia zaawansowania badań w poszczególnych zakresach wiedzy. Niektóre hasła bowiem tylko podsumowują i systematyzują bogactwo faktów w dziedzinach od dawna penetrowanych, w związku z tym obrosłych w olbrzymią literaturę przedmiotu (np. Renesans, Barok, Reformacja), inne zaledwie inicjują badania, wyodrębniając zagadnienia wcześniej nie dostrzegane lub po prostu nie doceniane przez historię literatury. Te ostatnie (a dotyczy to zwłaszcza większości haseł z zakresu wiedzy o poezji i prozie, teorii dzieła literackiego, niektórych opracowań gatunków i wielu innych) mają przeważnie charakter rekonesansowy i roszczą sobie prawo wskazywania miejsc jeszcze pustych badawczo oraz sugerowania kierunków dalszych poszukiwań.
Kompendium obejmuje ogółem 207 opracowań sporządzonych przez 54 autorów. Oznacza to, że na obecny kształt Słownika złożyło się wiele indywidualności badawczych, a co za tym idzie — rozmaite koncepcje literatury, sposoby myślenia oraz artykułowania myśli. Nie jest to fakt, który można by przemilczeć. Ambicją i pragnieniem Redakcji było uszanowanie swoistości każdego tekstu oraz indywidualnych zapatrywań i cech pisarskich poszczególnych autorów. Jednakże nadrzędnym założeniem musiało stać się uzyskanie jednolitości dzieła. Próbowano ten cel osiągnąć poprzez unifikowanie budowy haseł pokrewnych tematycznie, a nadto poprzez spajanie artykułów pomiędzy sobą za pomocą systemu odsyłaczy umieszczanych w tekstach lub pod nimi. Odsyłacze winny wskazywać więzi problemowe rozrzuconych alfabetycznie arykułów, hie-rarchizować zagadnienia, wprowadzać poszczególne opracowania w istotne dla nich konteksty. Dopełnienie tych wysiłków znajdzie Czytelnik w zamykającym
książkę Indeksie pojęć, stanowiącym swoisty, merytoryczny przewodnik po Slowniku, uwzględniający także, a nawet przede wszystkim te zagadnienia i pojęcia, które nie uzyskały osobnych opracowań hasłowych, lecz zawarte są w materii haseł obejmujących szerszy zakres problemowy.
Słownik powstał w Instytucie Badań Literackich PAN jako pierwsze (ze względu na chronologiczny zasięg materiału) ogniwo serii słowników polskiej literatury. Wydawniczo wyprzedził go Słownik literatury polskiego oświecenia (pod redakcją Teresy Kostkiewiczowej, Wrocław 1977). Wykonanie dzieła zostało powierzone Pracowni Historii Literatury Staropolskiej. Realizację autorską dużej części haseł wzięli na siebie pracownicy Instytutu Badań Literackich, jednakże do współpracy zaproszono wielu badaczy z ośrodków uniwersyteckich (z Poznania, Wrocławia, Krakowa, Lublina, Katowic, Gdańska, Torunia, Warszawy), z instytutów PAN (Instytutu Historii, Instytutu Filozofii i Socjologii, Instytutu Sztuki, Instytutu Historii Nauki), bibliotek i innych instytucji. Bez przesady można powiedzieć, iż Slownik literatury staropolskiej stanowi efekt zbiorowego wysiłku i współpracy całego środowiska naukowego zrzeszającego badaczy .dawnej literatury i kultury narodowej.
Słownik jest adresowany przede wszystkim do studentów filologii polskiej, którzy zechcą traktować go jako swoiste dopełnienie podręczników historii literatury — jakby spojrzenie z innej strony na problematykę historycznoliteracką, podawaną im według programu studiów uniwersyteckich, a także do nauczycieli polonistów — jako pomoc dydaktyczna. Pragnieniem Redakcji, a zapewne i Autorów byłoby, aby okazał się nadto przydatny (choćby w niewielkim procencie) badaczom — profesjonalistom, oraz zainteresowanym problematyką przedstawicielom dyscyplin pokrewnych lub po prostu — wszystkim Czytelnikom, którym bliska jest przeszłość narodowej literatury. Redakcja jest świadoma wielu niedoskonałości przekazywanej Czytelnikowi książki; tylko w pewnym stopniu dają się one usprawiedliwić stopniem trudności podjętego zadania. Wszelkie propozycje zmian, dopełnień czy korekt, które zechcieliby zgłosić korzystający ze Słownika, będą przyjęte z uwagą i wdzięcznością.
Zarówno prace autorskie, jak redakcyjne toczyły się długo. Slownik powstawał w dwóch fazach. Początkowo jako kompendium obejmujące tylko renesans i barok zawierał ok. 150 haseł i w takiej postaci został zredagowany przez trzyosobowy komitet: Teresę Michałowską, Barbarę Otwinowską oraz Elżbietę Sar-nowską-Temeriusz. Komitet ten przestał istnieć w r. 1978 i odtąd praca była prowadzona już jednoosobowo przez niżej podpisaną. W porównaniu z pierwotną wersją koncepcja Słownika uległa w tym czasie dość istotnym zmianom. Przede wszystkim zakres problemowy książki poszerzył się o problematykę średniowiecza; uzupełnienia i korekty poszły także w innych kierunkach. Wprowadzono pokaźną liczbę nowych haseł, rozbudowując jednocześnie niemal dwukrotnie objętość dzieła.
Niekonwencjonalne podziękowania należą się Recenzentom pierwszej wersji Słownika: doc. dr hab. Janinie Abramowskiej, doc. dr hab. Marii Eustachie-wiczowej, doc. dr hab. Ludwice Ślękowej oraz profesorowi Jerzemu Ziomkowi.
8
Trud zapoznania się z całością tekstu w jego drugiej, ostatecznej redakcji, wzię- ła na siebie doc. dr hab. Ludwika Ślekowa. Wymienieni byli krytykami wymagającymi i wnikliwymi, ale pełnymi życzliwej cierpliwości. Ich łaskawym uwagom. Redakcja ...
jrachuba