Współczesne doktryny polityczne
LIBERALIZM
Istota i Źródła Liberalizmu
Źródła liberalizmu:
· śladowe elementy " sofiści, epikurejczycy, stoicy
· chrześcijaństwo przejęło niektóre elementy stoików
· XVII w. " podstawy dla liberalizmu: z jednej strony szkoła prawa naturalnego (Huig de Groot i Samuel Pufendorf), z drugiej filozofia Thomasa Hobbesa i Barucha Spinozy
o pierwszą pełną doktryną liberalną " myśl Johna Locke’a (Dwa traktaty o rządzie, 1689)
· XVIII w. " oświecenie francuskie (Charles Louis de Montesquieu, O duchu praw – instytucjonalny wymiar liberalizmu; Denis Diderot i Marie Jean Condorcet – wiara w postęp) i oświecenie szkockie (David Hume, Adam Smith, Adam Ferguson – podstawy liberalnej ekonomii politycznej + zależność między rozwojem gospodarczym a liberalną strukturą polityczną)
· rewolucje amerykańska i francuska wprowadziły liberalizm do politycznej i konstytucyjnej praktyki obu kontynentów (Deklaracja Niepodległości, 1776 i Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, 1789; konstytucje amerykańska, 1787 i francuska, 1791)
· nazwa liberalizm " partia wolności liberales, zawiązana w hiszpańskich Kortezach w 1812 r.
Filozoficzna perspektywa liberalizmu:
· przekonanie o indywidualizmie
· przekonanie o egalitaryzmie
· przekonanie o uniwersalizmie
· przekonanie o postępie
Liberalna konstrukcja teoretyczna:
· jednostka jest podmiotem praw/uprawnień naturalnych
· spośród tych praw najistotniejsza jest własność
· władza polityczna w społeczeństwie i państwie pochodzi od wyposażonej w te uprawnienia jednostki
· władza polityczna w społeczeństwie i państwie ma ograniczony charakter
· legitymacja władzy rządzących i zobowiązanie do posłuszeństwa rządzonych opiera się na zgodzie tych ostatnich
· społeczeństwo i państwo stanowią dobrowolne organizacje
· struktura rządu odzwierciedla zasadę podziału władz, jaka ma służyć najskuteczniejszemu zabezpieczeniu uprawnień rządzonych
· rządzonym przysługuje wobec rządzących prawo oporu w sytuacji, gdy uprawnienia rządzonych są przez nich systematycznie gwałcone
Nie każdy autor doktryny liberalnej zgadzał się ze wszystkimi powyższymi założeniami, aczkolwiek wszyscy traktowali je jako podstawowe elementy swojej argumentacji.
W zależności od okoliczności historycznych, politycznych etc. zmieniał się sposób doboru poszczególnych założeń i balans akcentu między nimi.
1. Liberalizm XIX wieku
2.1. Liberalizm klasyczny
2.1.1. Klasyczny liberalizm w Wielkiej Brytanii – JEREMY BENTHAM
Wprowadzenie:
· trzy nurty brytyjskiego liberalizmu:
o wigowski
o mieszczański (William Gladstone)
o utylitarystyczny, radykalny " zdominował liberalizm brytyjski XIX w.
· Jeremy Bentham (1748-1832) – twórca i najwybitniejszy przedstawiciel utylitaryzmu
· w swoich pracach krytykował istniejące idee/instytucje polityczne i prawne
o Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, 1789
o Fragment o rządzie, 1776
o Katechizm reformy parlamentarnej, 1817
o Kodeks konstytucyjny, 1830
· autor schematu wzorowego więźnia, tzw. Panopticum (1791)
Psychologiczna i moralna teoria utylitaryzmu:
· każde ludzkie działanie ma swoją przyczynę " natura poddaje nas „rządom przykrości i przyjemności”
· poszukiwanie przyjemności czyni człowieka zdolnym do działania
· przyjemność i dobro są koncepcyjnie tożsame
· nie ma znaczenia, czy powodujemy własną przyjemność czy przyjemność innych
· zasada użyteczności: zasada największego szczęścia największej ilości ludzi
Koncepcja funkcjonowania państwa:
· Bentham opiera się na konkretnych faktach życia politycznego
· władza rządu to „suma fizycznych władz wszystkich tych, których cechuje dyspozycja do wspierania go”
o ten, któremu większość nie przejawia dyspozycji do posłuszeństwa nie jest suwerenem/nie ma władzy suwerennej
o władza ta jest zmienna
· b. słaba " zapewnia posłuszeństwo poddanych wzbudzanym w nich strachem
· silna " posłuszeństwo wynika z całkowitego utożsamiania się z suwerenem
· władza rządu sprowadza się do zdolności podporządkowania sobie poddanych " rząd czyni to wpływając na ich wolę lub ich ciało (przyjemność za posłuszeństwo etc.)
· władza rządu jest ograniczona " jest sprawowana nad podanymi, którzy posiadają własne moralne, religijne czy społeczne przekonania
o kierując się tymi przekonaniami, poddani ograniczają działania suwerena; rząd nie może podejmować działań przeciw przekonaniom – groźba rebelii
· działania rządu, tak jak działania każdego człowieka, motywowane są interesem własnym
o inaczej może postąpić tylko w wypadku oczekiwanej przyjemności/kary
o nagrody zbyt kosztowne, więc jedynie kara " przegrana w następnych wyborach
o Bentham za możliwie najszerszym prawem wyborczym
o poza tym konieczna silna opinia publiczna ukształtowana przez wolną prasę, która cieszy się dostępem do urzędów państwowych w celu uzyskania niezbędnych informacji o działaniach rządu
Realizacja zasady użyteczności:
· istota realizacji jej przez rząd sprowadza się do stworzenia warunków, w których ludzie świadczą sobie wzajemnie usługi
o usługa – „każde działanie, przez które człowiek powoduje przyjemność po stronie innych”
· większość usług ludzie świadczą sobie wzajemnie na skutek społecznego instynktu (części natury ludzkiej)
· są usługi niezwykle ważne dla życia publicznego " rząd musi wymóc ich świadczenie (kara za zaniechanie)
o leżą one u podstaw zobowiązań i uprawnień
· zobowiązanie " powinność zachowania, które jest wymuszone zagrożeniem doznania przykrości, wynikającej z perspektywy wymierzenia kary; kreuje ona u drugiej osoby uprawnienie: zobowiązanie jednej osoby do zaniechania naruszenia życia i mienia powoduje powstanie uprawnienia do życia i mienia drugiej osoby
· rząd jest instytucją zapewniającą społeczeństwu kompleks usług, sprowadzających się do precyzowania i wymuszania wzajemnych zobowiązań i uprawnień
· rząd:
o winien zapobiegać utracie życia, zdrowia, czci, mienia, warunków życia (stosunki z innymi)
o winien przezwyciężyć nędzę poprzez zapewnienie każdemu utrzymania, które sprowadza się do „wszystkiego, czego brak powoduje fizyczne cierpienie”
· tam, gdzie nie każdy potrafi sobie zapewnić utrzymanie, konieczna interwencja rządu
o unikanie prawnego i społecznego chaosu, co nakłada zobowiązanie wymuszania dotrzymywania umów
· rząd powinien realizować zasadę użyteczności, podejmując wielorakie wysiłki także poza bezpośrednim oddziaływaniem powyższego systemu normatywnego:
o I grupa " nie tylko ochrona własności czy wymuszanie poszanowania umów, ale stanowcza interwencja w procesy rynku (wspieranie ruchu wynalazczego etc.)
o II grupa " inżynieria społeczna – ograniczanie nierówności, ale w sposób selektywny (bo np. nierówności polityczne są konieczne dla sprawowania władzy w państwie)
· nierówności moralne i intelektualne winny pozostać poza oddziaływaniem rządu, natomiast polityczne i ekonomiczne wymagają jego interwencji
o III grupa " celem stworzenie atmosfery życzliwości, w której wszyscy czują się zachęceni do świadczenia sobie wzajemnych usług, wykraczających daleko poza zobowiązania wynikające ze stosunków prawnych
Liberalizm Benthama:
· radykalne ujęcie równości " postulat demokracji opartej na powszechnym prawie wyborczym oraz promocja republikańskiej formy rządów we własnym kraju
· kwestionował koncepcję uprawnień naturalnych jednostki i ograniczonego zakresu władzy państwowej:
o rząd aktywnym partnerem całego społeczeństwa i każdego jego członka, który przejmuje na siebie trud jego pomyślności, a więc szczęścia (rząd już nie jest aktywnym stróżem naturalnych uprawnień)
o ALE: uprawnienia jednostek (pomimo pochodzenia od państwa) nie pozwalają temu państwu na ich pogwałcenie, nawet w sytuacji, która wydawałaby się konieczna dla zapewnienie szczęścia społeczeństwu
· kontynuatorzy myśli Benthama " James Mill (1773-1836) i John Austin (1790-1859)
2.1.2. Klasyczny liberalizm we Francji – BENJAMIN CONSTANT
· impulsem dla rozwoju liberalizmu we Francji rewolucja francuska, przedmiotem krytyki – myśl Rousseau
o Abbe Sieyes – wyprowadzał z suwerenności narodu zasadę rządu przedstawicielskiego " udział w sprawowaniu władzy nie jest obowiązkiem obywateli, ale następstwem upoważnienia jednych do reprezentacji interesów drugich
o Anne-Louise-Germaine de Staël (Rozważania o rewolucji francuskiej, 1818) " pierwsza liberalna analiza rewolucji; I okres rewolucji położył kres absolutyzmowi, terror jakobinów narzucił egalitaryzm; z tej anarchii wyłonił się liberalizm proponujący monarchię konstytucyjną opartą na solidnych zasadach moralnych, wynikających z silnych przekonań obywateli
· Benjamin Henry Constant de Rebecque (1767-1830):
o traktował Rousseau jako swojego przeciwnika, był pod wpływem szkockiego i francuskiego oświecenia (Voltaire), później myśli niemieckiej (Schelling)
o bronił wolności jednostki " wymaga ona ograniczonego charakteru władzy państwowej
o wprowadzanie etosu klasycznego republikanizmu w czasach nowożytnych stanowi anachronizm (jednostka będzie kompletnie podporządkowana państwu) (O duchu podboju i uzurpacji, 1814)
o stworzył nowoczesną teorię monarchii konstytucyjnej (Wykłady z polityki konstytucyjnej, 1814)
Wolność starożytnych a nowożytnych:
Joanat