Grudzień 1970.pdf

× rp.pl

GRUDZIE¡

polski

’70

buntu robotników i masakry w Gdaƒsku, Gdyni i Szczecinie

Poniedziałek | 13 grudnia 2010

40 lat

³ Demonstranci niosà ciało 18-letniego Zbigniewa Godlewskiego zabitego w Gdyni podczas czarnego czwartku – 17 grudnia 1970. O tym wydarzeniu mówià

słowa „Ballady o Janku WiÊniewskim”

Podwy˝ki cen ogłoszono w sobot´,

aby przez weekend obywatele zdà-

˝yli ochłonàç. Nie ochłon´li. Strajki

na Wybrze˝u rozpocz´ły si´ w po-

niedziałek, 14 grudnia, dokładnie

40 lat temu. W całym kraju trwał

wtedy spis powszechny, a I sekre-

tarz KC PZPR Władysław Gomułka

był dumny z dopiero co podpisane-

go układu, w którym władze RFN

godziły si´ nareszcie na granic´ na

Odrze i Nysie Łu˝yckiej. Miał na-

dziej´, ˝e społeczeƒstwo przyjmie

kolejny ci´˝ar wynikajàcy z nie-

udolnej polityki gospodarczej i

całego niewydolnego systemu real-

nego socjalizmu. Ale ludzie

ci´˝kiej pracy naprawd´, jak si´

wtedy mówiło, „nie mieli co i za co

do garnka wło˝yç”.

Strajki przerodziły si´ w manifesta-

cje uliczne, a arogancja władzy,

pokaz siły, prowokacja i brutalna re-

akcja milicji oraz wojska

spowodowały krwawe zamieszki i

palenie znienawidzonych siedzib

partii komunistycznej, MO i SB. Od-

wet był okrutny. Od kul padły

dziesiàtki zabitych, a setki areszto-

wanych przechodziło wymyÊlne

tortury. Władza „ludowa” pokazała

swe prawdziwe oblicze. Wydarzenie

to stało si´ wa˝nym ogniwem łaƒ-

cucha tzw. polskich miesi´cy i

przeszło do historii jako Grudzieƒ

’70. Jemu właÊnie poÊwi´camy dzi-

siejszy dodatek specjalny.

Maciej Rosalak

Rebelia czy powstanie?

FAKTY I PYTANIA | MieliÊmy wtedy do czynienia z czymÊ, co wyłamuje si´ z prostych, jednoznacznych ocen i stereotypowych uj´ç

W Grudniu ‘70 mieliÊmy do

jednym z istotnych jest skala i zakres wystàpieƒ

protestacyjnych.

charakter, a wartoÊç strat materialnych spowodo-

wanych zniszczeniami przekroczyła 400 mln ów-

czesnych złotych. Podpalono i całkowicie lub cz´-

Êciowo zniszczono 19 obiektów u˝ytecznoÊci pu-

blicznej, w tym m.in. gmachy KW PZPR w Gdaƒ-

sku i Szczecinie.

Drugim czynnikiem decydujàcym o tym, czy da-

ne wydarzenie historyczne mo˝na nazywaç po-

wstaniem, jest jego polityczny, a nie wyłàcznie eko-

nomiczny aspekt. Fakt, ˝e głównymi celami ataków

demonstrantów były siedziby komitetów partyj-

nych, Êwiadczyłby raczej o politycznym charakte-

rze wystàpieƒ na Wybrze˝u. Robotnicy trafnie od-

czytywali, gdzie znajdowały si´ w PRL rzeczywiste

oÊrodki władzy. Inna sprawa, ˝e w paƒstwach real-

nego socjalizmu w praktyce ka˝de opozycyjne czy

choçby tylko niezale˝ne wystàpienie (niekoniecz-

nie gwałtowne) nabierało cech jednoznacznie poli-

tycznych. Niemniej jednak analiza postulatów ro-

botniczych wysuwanych w Grudniu ’70 w znacz-

nym stopniu wskazuje na ich wyraênie polityczny

charakter. Nie mo˝na wi´c w ˝adnym razie twier-

dziç, i˝ był to protest wyłàcznie o podło˝u ekono-

micznym.

czynienia na pewno z

czymÊ wi´cej ni˝ wyłàcz-

nie z protestem o podło-

˝u społeczno-ekonomicz-

nym. Je˝eli nawet u swe-

go zarania miał on tylko

taki charakter, to wraz z upływem czasu nabierał

cech insurekcji.

Takie zresztà były odczucia cz´Êci uczestników

i ówczesnych obserwatorów. Systematycznie po-

gł´biała si´ ÊwiadomoÊç własnego buntu, nast´-

powała te˝ obustronna eskalacja agresji, a w kon-

sekwencji rosła groêba rozprzestrzenienia si´

krwawych walk na inne rejony kraju.

Czy zatem mo˝na mówiç o powstaniu grudnio-

wym? Jakie czynniki o tym decydujà? Na pewno

Skala politycznego

wystàpienia

Otó˝ od 14 do 19 grudnia 1970 r. w kilku mia-

stach w ulicznych starciach wzi´ło mniej czy bar-

dziej aktywny udział łàcznie kilkadziesiàt tysi´cy

ludzi. W walce u˝ywali mi´dzy innymi kamieni,

butelek z łatwopalnymi płynami, metalowych na-

kr´tek, Êrub, ˝elaznych łomów, ale równie˝ w sytu-

acjach skrajnych broni palnej. Cz´Êç stoczniow-

ców miała na głowach robocze kaski, niektórzy

uczestniczàcy w walkach byli wyposa˝eni w maski

ochronne. Starcia przybierały bardzo gwałtowny

˚ołnierze, czołgi i ofiary

Trzecim czynnikiem, który ma zwykle wpływ na

nazw´ danego wystàpienia, sà Êrodki u˝yte przez

władz´ do jego stłumienia. W działaniach na Wy-

brze˝u uczestniczyło łàcznie około 27 tysi´cy ˝oł-

nierzy oraz 550 czołgów, 750 transporterów opan-

cerzonych i 2100 samochodów. Zaanga˝owano

· ciàg dalszy na stronie 2

Dodatek specjalny w 40. rocznic´

temu

JERZY EISLER

Poniedziałek | 13 grudnia 2010

GRUDZIE¡ ’70

W roku 1970 nastroje

partyjnym, który próbował udaremniç akcj´

strajkowà.

Przed godzinà 14 ponownie opuÊcili

stoczni´ i udali si´ pod Politechnik´ Gdaƒ-

skà. Około 500 demonstrantów weszło na te-

ren politechniki i rozeszło si´ po akademi-

kach, proszàc studentów o wsparcie prote-

stu. Niepowodzeniem zakoƒczył si´ marsz

do pobliskiej siedziby Polskiego Radia, gdy˝

mimo sforsowania drzwi wejÊciowych do

pomieszczenia technicznego demonstranci

nie zdołali nadaç komunikatu radiowego in-

formujàcego cały kraj o swoim proteÊcie.

Urzàdzenie nadawcze zostało wczeÊniej

zdemontowane przez pracowników rozgło-

Êni, z udziałem funkcjonariuszy SB, którzy

przezornie „zabezpieczyli” tak˝e przekaêni-

kowà stacj´ radiowo-telewizyjnà w Chwasz-

czynie.

Około 17 stoczniowcy, mieszkaƒcy Trój-

miasta, ponad 200 portowców i marynarzy

manifestowało pod Domem Prasy, chcàc

póêniej dotrzeç pod gmach KW PZPR. W

okolicach dworca PKP i siedziby partii do-

szło do starç z milicjà i wojskiem. Według MO

protestowało wówczas od 10 do 15 tysi´cy

osób. W działaniach pacyfikacyjnych wzi´ło

udział prawie 3300 funkcjonariuszy MO i

˝ołnierzy ludowego Wojska Polskiego. Mi-

mo u˝ycia wozów bojowych, polewaczek,

granatów i Êrodków chemicznych sytuacja

wymykała si´ spod kontroli. W meldunku z

godziny 17.30 oficer dy˝urny MO napisał:

„Wznoszone sà okrzyki »Precz z Gomułkà«,

»Precz z Cyrankiewiczem«, »Precz z Mocza-

rem« oraz inne uwłaczajàce godnoÊci dostoj-

ników partyjnych. Tłum rzuca kamieniami w

gmach KW i funkcjonariuszy MO”.

Ostatecznie akcj´ pacyfikacyjnà zakoƒ-

czono w nocy z 14 na 15 grudnia 1970 r. o go-

dzinie 1, zatrzymujàc 329 osób. Wi´kszoÊç

stanowili robotnicy, ale wÊród zatrzymanych

byli tak˝e uczniowie i studenci.

załóg robotniczych

Trójmiasta pogar-

szały si´ z miesiàca

na miesiàc. Ju˝ we

wrzeÊniu 1970 r.

władze odbierały

sygnały o narastajàcej frustracji pracowni-

ków Stoczni Gdaƒskiej i przekonaniu o nad-

ciàgajàcym krachu gospodarczym.

Uwolniç aresztowanych!

We wtorek 15 grudnia 1970 r. okazało si´,

˝e akcja strajkowa w Gdaƒsku rozszerzyła si´

na inne zakłady. W samej Stoczni Gdaƒskiej

im. Lenina prac´ przerwało osiem wydzia-

łów. Po godzinie 6, a przed 7 robotnicy prze-

szli pod budynek dyrekcji stoczni, domaga-

jàc si´ zwolnienia aresztowanych. „Odbije-

my uwi´zionych kolegów, idziemy na wi´zie-

Gotowi na wszystko

Sytuacja była na tyle powa˝na, ˝e 11 grud-

nia 1970 r., z inicjatywy komendanta woje-

wódzkiego MO w Gdaƒsku płk. Romana Kol-

czyƒskiego, powołano sztab antykryzysowy

– Wojewódzkie Stanowisko Kierowania, z

nadzorujàcym pion milicyjny płk. Bolesła-

wem Aftykà na czele. Przygotowany plan

działaƒ przewidywał m.in. wzmocnienie i

skoszarowanie jednostek ZOMO z Gdaƒska i

Elblàga, przygotowanie sprawnej łàcznoÊci

radiowej pomi´dzy komendà MO a KW

PZPR, wzmo˝onà kontrol´ operacyjnà za-

kładów pracy, domów towarowych, szkół i

uczelni oraz duchowieƒstwa katolickiego.

Agentura otrzymała natomiast zadanie

„ujawnienia i likwidowania wszelkich prób

aktywizowania si´ pojedynczych osób

i grup, organizatorów przerwaƒ pracy,

prowodyrów i demagogów”. Osoby wskaza-

ne przez osobowe êródła informacji miały

zostaç prewencyjnie zatrzymane i przesłu-

chane.

Âmierç za bramà nr 2

GDA¡SK | „Wojsko strzela, sà ranni i zabici”

Precz z Gomułkà

14 grudnia 1970 r., krótko po godzinie 6,

dyrektor stoczni Stanisław ˚aczek otrzymał

wiadomoÊç, ˝e cz´Êç załogi (kilkudziesi´ciu

pracowników) wydziału S-4 nie przystàpiła

do pracy i zorganizowała wiec. DziÊ mo˝emy

przyjàç, ˝e wtedy właÊnie rozpoczàł si´

gdaƒski Grudzieƒ ’70. Po godzinie 8 do straj-

ku przyłàczyły si´ kolejne wydziały stocznio-

we. Robotnicy ruszyli pod gmach KW PZPR,

Êpiewajàc Rot´, Bo˝e, coÊ Polsk´ i Mi´dzyna-

rodówk´. Par´ minut przed godzinà 11 po-

nad tysiàc osób dotarło przed siedzib´ par-

tii. Po dwóch godzinach robotnicy wrócili do

Stoczni Gdaƒskiej i równie˝ z radiowozu na-

woływali do manifestacji i strajku. Przeszli na

teren Stoczni Remontowej i Stoczni Północ-

nej, gdzie doszło do konfliktu z aktywem

³ Czołgi i transportery opancerzone walczyły

15 grudnia z demonstrantami na ulicach

Gdaƒska

< Płonie gdaƒski Dworzec Główny , gdzie

doszło do gwałtownych starç z MO

Rebelia czy powstanie?

· ciàg dalszy

ze strony 1

równie˝ 108 samolotów i Êmigłowców, a tak˝e

40 jednostek pływajàcych Marynarki Wojen-

nej.

Wraz z siłami, które opuÊciły miejsce stałej

dyslokacji, ale bezpoÊrednio nie zostały u˝yte

do pacyfikacji oraz z oddziałami skierowany-

mi do dyspozycji miejscowych władz dla we-

wn´trznej ochrony obiektów w całym kraju

zaanga˝owano około: 61 tys. ˝ołnierzy, 1700

czołgów, 1750 transporterów opancerzonych i

8700 samochodów.

Z wyjàtkiem operacji wprowadzania stanu

wojennego Wojsko Polskie (w czasach poko-

ju) nigdy na takà skal´ nie zostało u˝yte w akcji

zapewniania porzàdku publicznego. A prze-

cie˝ trzeba jeszcze dodaç kilkanaÊcie tysi´cy

milicjantów, funkcjonariuszy Ochotniczej Re-

zerwy Milicji Obywatelskiej, Słu˝by Bezpie-

czeƒstwa, słu˝by wi´ziennej czy nawet stra˝y

po˝arnej, którzy zostali zmobilizowani i włà-

czeni do działaƒ. Tylko 17 grudnia w akcjach

pacyfikacyjnych na ulicach kilku miast brało

udział łàcznie 4227 milicjantów i 540 człon-

ków ORMO. W ciàgu szeÊciu dni zu˝yto te˝ w

sumie około 79 tysi´cy sztuk Êrodków che-

micznych.

Ostatnim elementem majàcym wpływ na

kwesti´ nazwy robotniczych wystàpieƒ jest

zwykle liczba ofiar. Według oficjalnych da-

nych na Wybrze˝u Êmierç poniosło łàcznie

45 osób, a 1165 zostało rannych. Czy sà to stra-

ty pozwalajàce mówiç o powstaniu? To zale˝y

od punktu widzenia. Pozwol´ wi´c sobie na

nast´pujàce porównanie. Gdy w koƒcu 1987 r.

na okupowanym przez Izrael zachodnim

brzegu rzeki Jordan rozpocz´ła si´ intifada,

czyli „powstanie kamieni”, to ju˝ w styczniu

1988 r. – nie było jeszcze wtedy 40 Êmiertel-

nych ofiar – prasa, radio i telewizja, nie tylko

zresztà w Polsce, mówiły o palestyƒskim po-

wstaniu.

pieƒ, wielkoÊç sił u˝ytych do pacyfikowania

społecznego buntu, gwałtownoÊç walk, liczba

ofiar i wysokoÊç strat materialnych, w osta-

tecznym rachunku tak˝e od naszego stosun-

ku emocjonalnego do danego wydarzenia za-

le˝y to, jak je nazwiemy. Problem adekwatne-

go nazwania jakiegoÊ wydarzenia wcale nie

jest zresztà błahy. Co wi´cej, trzeba si´ liczyç z

tym, ˝e znajdà si´ oponenci, którzy pi´trzyç

b´dà przeszkody i podnosiç coraz to nowe

wàtpliwoÊci.

Na przykład cz´Êç historyków nie bez racji

utrzymuje, ˝e powstanie musi mieç zawczasu

wyznaczony oÊrodek kierowniczy, chocia˝

gdy nocà listopadowà w 1830 roku wybucha-

ło powstanie w Warszawie, takiego dowód-

czego oÊrodka nie było.

W Grudniu tak˝e on nie istniał, ale przecie˝

w czasie tragicznego tygodnia wykształciły si´

niezale˝ne od władzy oÊrodki kierownicze:

Główny Komitet Strajkowy Miasta Gdyni oraz

Ogólnomiejski Komitet Strajkowy w Szczeci-

nie. Zwłaszcza ten ostatni, któremu w czasie

strajku generalnego podlegało ponad 100 za-

kładów, stał si´ lokalnym oÊrodkiem realnej

władzy.

Ranny

„w drodze do pracy”

To, o czym napisałem powy˝ej, wcale nie

znaczy, i˝ sam jestem do koƒca przekonany, ˝e

mo˝na i nale˝y na okreÊlenie grudniowej tra-

gedii u˝ywaç nazwy „powstanie grudniowe”,

jak sam to zaproponowałem 20 lat temu w ar-

tykule opublikowanym w tygodniku „Po pro-

stu”. Moje dzisiejsze wàtpliwoÊci nie wynikajà

tylko z tego powodu, ˝e propozycja ta spotka-

ła si´ z doÊç ostrà krytykà merytorycznà

wÊród historyków. Moje wàtpliwoÊci pogł´bi-

ło to, ˝e gdy przeglàdałem podania o zapomo-

gi, renty, odszkodowania i inne Êwiadczenia

skierowane do Komisji Odszkodowawczej

przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodo-

wej w Szczecinie, zauwa˝yłem, i˝ wszystkie

odwołujàce si´ osoby zostały ranne – jak same

to ujmowały – idàc z pracy i do pracy, wracajàc

od rodziny czy ze sklepu z zakupami, ze szko-

ły lub od znajomych. Jedni pisali, i˝ czekali na

autobus lub tramwaj, inni – ˝e w pobli˝u ulicz-

nych zajÊç znaleêli si´ zupełnie przypadkowo.

Nie udało mi si´ natrafiç na choçby jednà oso-

Komitety

strajkowe

O tym, jak b´dziemy nazywaç jakieÊ wyda-

rzenie, przynajmniej do pewnego stopnia, de-

cydujemy sami. Niezale˝nie bowiem od ta-

kich czynników, jak skala i charakter wystà-

polski

SŁAWOMIR CENCKIEWICZ

GRUDZIE¡ ’70

polski

Poniedziałek | 13 grudnia 2010

nie!” – krzyczeli stoczniowcy. Wówczas zapa-

dła decyzja o wyjÊciu na miasto i demonstra-

cji pod gmachem KW PZPR.

Około godziny 7.15 robotnicy ruszyli w

stron´ ÂródmieÊcia i idàc całà szerokoÊcià

ulicy, wykrzykiwali hasła: „Precz z podwy˝-

kà!”, „Uwolniç aresztowanych!”. KilkanaÊcie

minut póêniej na wysokoÊci dworca główne-

go PKP było ju˝ ponad 7 tysi´cy osób. Tutaj

doszło do pierwszych starç z milicjà. Oddzia-

ły ZOMO zostały zmuszone do odwrotu i

cz´Êç demonstrantów ruszyła w stron´ sie-

dziby KW PZPR, a stamtàd pod budynek

Prezydium Miejskiej Rady Narodowej i Ko-

mend´ Miejskà MO przy ulicy Âwierczew-

skiego. Krótko przed 8 robotnicy zacz´li

szturmowaç milicyjny budynek. Według

ró˝nych meldunków w okolicach komendy

zgromadziç si´ miało od 6 do 10 tysi´cy osób.

Po walkach i wyparciu ich z rejonu ulicy

Âwierczewskiego demonstranci skierowali

si´ w stron´ siedziby Wojewódzkiej Rady

Zwiàzków Zawodowych i siedziby partii,

gdzie zaatakowali „Reichstag” (tak od grud-

nia 1970 r. w Gdaƒsku okreÊlano gmach KW

PZPR).

Po godzinie 9 centrum Gdaƒska przero-

dziło si´ w pole regularnej bitwy. Naprzeciw

siebie stan´ło około 20 tysi´cy demonstran-

tów oraz ponad 5 tysi´cy interweniujàcych

milicjantów i ˝ołnierzy.

Stoczni Gdaƒskiej im. Lenina (8 tys. osób).

Robotnicy, oburzeni obecnoÊcià wojska w

rejonie stoczni, po godzinie 7 zacz´li groma-

dziç si´ pod budynkiem dyrekcji. Sytuacj´ w

stoczni nadal monitorowała SB: „W czasie

trwania omawianego wiecu ruszyła grupa

zebrana na drodze do bramy nr 2. Po paru

minutach w rejonie bramy nr 2 rozległa si´

seria wystrzałów, a nast´pnie z tego kierun-

ku przybiegł jeden z pracowników, ogłasza-

jàc przez megafon, ˝e wojsko strzela i praw-

dopodobnie sà ranni i zabici”. Niestety, in-

formacja o rannych i zabitych okazała si´

prawdziwa. W momencie, kiedy ponad

100 robotników przekroczyło bram´ nr 2, po

wezwaniu oficera do cofni´cia si´, ˝ołnierze

otworzyli ogieƒ. Na miejscu zgin´ło dwóch

stoczniowców – Jerzy Matelski (trafiony w

klatk´ piersiowà) i Stefan Mosiewicz (trafio-

ny w głow´), a 11 zostało rannych. Wstrzà-

Êni´ci robotnicy cofn´li si´ na teren stoczni,

skàd skandowali w stron´ wojska: „Morder-

cy, mordercy!”.

kowità blokad´ stoczni, wojsko u˝yło broni

podczas próby wyjÊcia na miasto, prawdo-

podobnie dziesi´ciu rannych) oraz politycz-

no-organizacyjnej działalnoÊci wewnàtrz

stoczni – dyrekcji i organizacji partyjnej –

w nocy z dnia 16 na 17 grudnia 1970 r. pra-

cownicy Stoczni Gdaƒskiej opuÊcili zakład

(reszta nadal wychodzi)”.

Szczeciƒskie twarze

PIOTR SEMKA rozmawia z uczestnikami

wydarzeƒ sprzed 40 lat w Szczecinie

NA ROBOTNIKÓW

Metodyczna pacyfikacja

Bardzo szybko si´ okazało, ˝e w najwi´k-

szych zakładach pracy w Gdaƒsku w dal-

szym ciàgu utrzymywał si´ stan wrzenia i or-

ganizowano protesty. Nie zapobiegły temu

równie˝ liczne aresztowania podczas „wyda-

rzeƒ grudniowych” i obławy na uczestników

gdaƒskiego Grudnia ’70 urzàdzane od go-

dzin wieczornych 18 grudnia przez SB. Były

one efektem przesłuchaƒ, donosów agentu-

ralnych i analizy materiału fotograficzno-fil-

mowego z 14 – 16 grudnia 1970 r. Efekty i

statystyka tych działaƒ jeszcze dzisiaj budzà

przera˝enie. Według danych sporzàdzonych

w pierwszych dniach stycznia 1971 r.: w

dniach 14 – 19 grudnia 1970 r. na terenie wo-

jewództwa gdaƒskiego zatrzymano 2300

osób (w Gdaƒsku – 1543, w Gdyni – 327, w El-

blàgu – 390, na prowincji – 40); w stosunku

do 318 osób wszcz´to post´powania przygo-

towawcze; 196 osób póêniej formalnie aresz-

towano.

Główny ci´˝ar działaƒ operacyjnych prze-

ciwko robotnikom spoczàł wówczas na

gdaƒskiej SB wspieranej przez funkcjona-

riuszy bezpieki z Lublina, Białegostoku,

Olsztyna, Katowic, Bydgoszczy i Koszalina.

Skuteczne przeciwdziałanie protestom i po-

grudniowej konspiracji było mo˝liwe jedy-

nie dzi´ki agenturze. Skal´ prowadzonych

działaƒ i efekty pracy operacyjnej SB ukazu-

jà dane statystyczne z połowy stycznia 1971 r.

W okresie „wydarzeƒ grudniowych” i bezpo-

Êrednio po nich (14 – 31 grudnia 1970 r.)

zwerbowano do współpracy z gdaƒskà SB

53 osoby, zaÊ w okresie 1 – 16 stycznia 1971 r.

kolejne 86 osób.

W ramach operacji „Jesieƒ 70” zidentyfi-

kowano i zarejestrowano w kartotekach SB

łàcznie 3300 osób. Pod szczególnym nadzo-

rem SB znaleêli si´ członkowie komitetów

strajkowych, przedstawiciele strajkujàcych

załóg, którzy podj´li rozmowy z dyrekcjà za-

kładów pracy, oraz aktywni demonstranci.

Poddano ich operacyjnemu rozpracowaniu i

drobiazgowej inwigilacji (Êledzenie, podsłu-

chiwanie, kontrolowanie korespondencji,

podstawianie agentów). Dopiero w lutym

1978 r. uznano, ˝e cele operacji „Jesieƒ 70”

zostały osiàgni´te. ·

STANISŁAW WÑDOŁOWSKI

młody technolog spawalnictwa w Stoczni im. Warskiego

Strajk

W czwartek po pracy poszedłem pod KW. Tłum ju˝

zdobył gmach i krà˝ył po kolejnych pi´trach. Z okien

komitetu wyrzucano rzeczy znajdowane w Êrodku.

Fotele, portrety Lenina i segregatory z dokumenta-

mi. Pokazywano luksusowe alkohole i wynoszono

na zewnàtrz kontenery z w´dlinami z partyjnego

sklepu. Ludzie stali jak zahipnotyzowani. Tak skoƒ-

czył si´ presti˝ partii. KW płon´ło i czarny, gesty

dym widaç było w całym mieÊcie.

Nast´pnego dnia, gdy przyjechałem do stoczni, sta-

ły ju˝ tam czołgi z lufami skierowanymi na zakład.

Stoczniowców doprowadziło to do furii. Jak to? Na

robotników z tankami? No i si´ zacz´ło. Obrzucali

czołgi benzynà, wkładali mi´dzy gàsienice metalo-

we dràgi. Około 10 rano czołgi wycofano, ale

stoczni´ dla odmiany otoczono wojskiem i milicjà.

Odpalono Êwiece dymne i zaczàłem słyszeç strzały.

Czołgi znów przysuwajà si´ pod stoczni´. Zobaczy-

łem padajàcego stoczniowca. Krzyki, płacz, zgiełk.

Postrzelonych niesiono na deskach i drzwiach do

stoczniowej przychodni.

Widz´ I sekretarza POP Eugeniusza Muszyƒskiego.

Mówi´ mu, ˝e trzeba koniecznie iÊç do jakiegoÊ do-

wódcy i wezwaç, aby wstrzymano ogieƒ. Dołàczył

do nas III sekretarz partii Janusz Wróbel i były szef

rady zakładowej Klaman. Razem wchodzimy w dym

i krzyczymy: nie strzelaç, idziemy pertraktowaç. W

koƒcu znajdujemy dowódców. „Niech wojsko odej-

dzie, bo b´dzie coraz wi´kszy rozlew krwi”. I gdy

czołgi akurat zaczynały si´ wycofywaç – jakiÊ

stoczniowiec rzuca butelkà z benzynà i trafia we

właz czołgu. Od ognia zapala si´ ˝ołnierz z załogi.

Oficer stojàcy obok czołgu odpowiada ogniem i tra-

fia stoczniowca w nog´. Ale widz´, ˝e wojsko si´

jednak cofa. Do szpitala zabieramy zarówno popa-

rzonego ˝ołnierza, jak i rannego stoczniowca.

Krótko po serii strzałów pod bramà nr 2

ostatecznie ukształtował si´ Komitet Straj-

kowy Stoczni Gdaƒskiej im. Lenina, powoła-

ny formalnie ju˝ dzieƒ wczeÊniej. Jednak in-

formacje o aresztowaniu komitetu strajko-

wego w stoczni gdyƒskiej wywołały presj´ i

strach przed kolejnà pacyfikacjà. Cz´Êç zało-

gi opowiedziała si´ za opuszczeniem zakła-

du, zwłaszcza po tym, gdy o godzinie 20.40

dyrektor ˚aczek zacytował robotnikom sło-

wa gen. Korczyƒskiego: „Wojsko daje cztery

godziny na opuszczenie zakładu, a po tym

czasie b´dà strzelaç i bombardowaç”.

KilkanaÊcie minut póêniej za poÊrednic-

twem telewizji i radia do mieszkaƒców Trój-

miasta ponownie przemawiał wicepremier

Kociołek. Po raz kolejny oznajmił, ˝e „nie-

mo˝liwe jest odwrócenie podj´tych decyzji”,

i wezwał do powrotu do „normalnej pracy”.

Zrezygnowano z kontynuowania strajku. Po

złamaniu oporu w Stoczni Gdaƒskiej po-

dobna sytuacja miała miejsce w pozostałych

strajkujàcych zakładach. Najdłu˝ej protesto-

wała załoga Zarzàdu Portu Gdaƒskiego,

gdzie strajk wygasł około południa 18 grud-

nia 1970 r.

Mimo to ju˝ 17 grudnia 1970 r. sytuacj´

uznano za opanowanà. W porannym mel-

dunku przygotowanym dla MSW komen-

dant wojewódzki MO w Gdaƒsku płk Roman

Kolczyƒski oraz jego zast´pca nadzorujàcy

pion SB płk Władysław Po˝oga z satysfakcjà

raportowali: „Wobec zdecydowanej postawy

organów MO, SB i wojska (zastosowano cał-

„Mordercy, mordercy!”

Tego dnia, wskutek u˝ycia broni lub w wy-

niku wypadków towarzyszàcych walkom,

zgin´ło siedmiu demonstrantów: Bogdan

Sypka (zginàł, wyskakujàc z samochodu

przy zbiegu ulic Podwale Grodzkie i Wały Ja-

gielloƒskie), Kazimierz Stojecki (zmia˝d˝ony

pod gàsienicami transportera wojskowego

przy dworcu PKP), Andrzej Perzyƒski (tra-

fiony w głow´ w rejonie Podwala Grodzkiego

i Wałów Jagielloƒskich), Waldemar Rebinin

(trafiony przez pocisk w rejonie Podwala

Grodzkiego i Wałów Jagielloƒskich), Kazi-

mierz Zastawny (trafiony przez pocisk w

klatk´ piersiowà w rejonie Podwala Grodz-

kiego i Wałów Jagielloƒskich) oraz Józef Wi-

derlik (trafiony pociskiem w szyj´ podczas

walk w rejonie ulicy Âwierczewskiego). Set-

kom rannych udzielono pomocy medycznej

w szpitalach. W ciàgu dnia i w nocy z 15 na

16 grudnia 1970 r. zatrzymano i osadzono w

areszcie 500 osób, ponadto 120 osób ziden-

tyfikowanych jako „aktywni uczestnicy eks-

cesów” było tropionych przez SB.

16 grudnia 1970 r. kontynuowano akcj´

strajkowà. Do pracy nie przystàpiła równie˝

zdecydowana wi´kszoÊç pierwszej zmiany w

FOTOMONTA˚

b´, która stwierdziłaby, ˝e została ranna lub

poszkodowana w inny sposób, gdy uczestni-

czyła w ulicznych demonstracjach czy star-

ciach z „siłami porzàdkowymi”.

Doskonale rozumiem, ˝e w tamtej konkret-

nej sytuacji wielu tych ludzi (zwłaszcza ci, któ-

rzy faktycznie uczestniczyli w ulicznych zaj-

Êciach) nie mogło i nie chciało powiedzieç

prawdy, gdy˝ po prostu obawiało si´ o bez-

pieczeƒstwo własne i swoich bliskich. Kłamali

wi´c, by nie naraziç si´ na zemst´ ze strony

aparatu represji. Ale z powodu składanych

wtedy fałszywych zeznaƒ dziÊ nie potrafimy

powiedzieç, którzy z nich Êwiadomie i aktyw-

nie uczestniczyli w strajku, ulicznych manife-

stacjach i starciach z milicjà i wojskiem, innymi

słowy, którzy wystàpili przeciwko władzy ko-

munistycznej, którzy zaÊ w szeroko rozumia-

nym rejonie walk naprawd´ znaleêli si´ przez

przypadek.

Nie jest to kwestia bez znaczenia, zwłasz-

cza w kontekÊcie znowelizowanej 24 kwietnia

1997 r. ustawy o kombatantach oraz niektó-

rych osobach b´dàcych ofiarami represji wo-

jennych i okresu powojennego obejmujàcej

m.in. tak˝e cz´Êç uczestników Grudnia ‘70.

Aby jednak nabyç uprawnienia kombatanc-

kie z tego tytułu, nale˝y spełniç dwa warunki:

wykazaç si´ czynnym udziałem w – jak to uj´-

to – „wystàpieniu o wolnoÊç i suwerennoÊç

Polski” oraz udokumentowaç, ˝e uczestnic-

two w tych wydarzeniach spowodowało

Êmierç, ci´˝kie uszkodzenie ciała lub co naj-

mniej na siedem dni danà osob´ wyłàczyło z

normalnego ˝ycia.

Tymczasem wi´kszoÊç kandydatów na

kombatantów spełnia tylko jeden z tych wa-

runków. Zacz´ło si´ wi´c przykre i moralnie

naganne zjawisko naginania własnych ˝ycio-

rysów do istniejàcych przepisów. Trudno to

pochwalaç, ale te˝ trudno dziwiç si´ ludziom

niejednokrotnie ˝yjàcym w ci´˝kich warun-

kach, którym ka˝da forma materialnej pomo-

cy mo˝e w istotny sposób poprawiç poło˝e-

nie. JednoczeÊnie cz´Êç uczestników gru-

dniowych protestów sama zacz´ła si´ dumnie

nazywaç powstaƒcami. Skoro bowiem nie-

którzy badacze skłonni sà mówiç o powsta-

niu, to jego uczestnicy – konsekwentnie – po-

winni byç nazywani powstaƒcami.

zaszło w Grudniu ’70, skoro ówczesny konflikt

rozgrywał si´ na kilku przynajmniej płaszczy-

znach. Bez wàtpienia przecie˝ cz´Êç demon-

strantów Êwiadomie uczestniczyła w strajku o

podło˝u ekonomicznym wywołanym drastycz-

nà podwy˝kà cen, a nast´pnie w ulicznej mani-

festacji; wreszcie gdy doszło do gwałtownych

walk, a zwłaszcza gdy padły strzały i w efekcie

były pierwsze ofiary, wielu z nich zaanga˝owało

si´ aktywnie w starcia z przedstawicielami „sił

porzàdkowych”.

Byli i tacy, dla których protest od poczàtku

miał nie tylko charakter społeczno-ekono-

miczny, ale równie˝ antykomunistyczny, anty-

rzàdowy, antyradziecki, a mo˝e i niepodległo-

Êciowy i przez to niemal od razu nabierał cech

insurekcyjnych.

Tego typu osoby nierzadko wywodziły si´ z

rodzin o tradycji antykomunistycznej, wolno-

Êciowej, niepodległoÊciowej, cz´sto po prostu

akowskiej. Ale trudno te˝ nie zauwa˝yç, ˝e w

wielotysi´cznych tłumach ludzi obserwujà-

cych płonàce gmachy KW PZPR w Gdaƒsku i

Szczecinie dominowali mniej czy bardziej

przypadkowi obserwatorzy. Bez ryzyka bł´du

mo˝na powiedzieç, i˝ wielu (wi´kszoÊç?)

tych ludzi patrzyło na te po˝ary ze zdziwie-

niem, niedowierzaniem, ale te˝ cz´sto z satys-

fakcjà, zadowoleniem, a niejednokrotnie i z

radoÊcià.

EUGENIUSZ SZYRKUS

członek tzw. drugiego i trzeciego komitetu strajkowego w

Stoczni im. Warskiego w grudniu 1970 i styczniu 1971 roku

Ten pierwszy strajk z grudnia 1970 roku prowadzili

głównie partyjni. Chcieli załog´ zagadaç, ułagodziç.

Ten drugi, z 20, 21 i 22 grudnia, był ju˝ w pełni

nasz, w pełni robotniczy. Ale dla samoÊwiadomoÊci

robotników najwa˝niejszy był ten trzeci protest ze

stycznia 1971 roku pod wodzà Edmunda Bałuki.

Zacz´ło si´ od oburzenia, ˝e w „Głosie Szczeciƒ-

skim” tak zmontowano zdj´cie z niewielkiego wiecu

na stoczniowej rurowni, ˝eby wyglàdało to na maso-

we poparcie załogi dla nowej ekipy w PZPR.

Ten styczniowy strajk zakoƒczył si´ przyjazdem

Gierka. Wtedy poczuliÊmy, ˝e nareszcie władza po-

traktowała nas serio. NauczyliÊmy si´, ˝e coÊ od

nas zale˝y. ˚e ju˝ wiemy, jak odginaç kark. Bez

Stycznia ‘71 nie byłoby „SolidarnoÊci”.

Patrzàc

na po˝ar KW...

Wyraênie widaç, i˝ mieliÊmy wtedy do czy-

nienia z czymÊ, co wyłamuje si´ z prostych, jed-

noznacznych ocen i stereotypowych uj´ç. Nie

jestem zresztà wcale przekonany, czy w ogóle

mo˝na jednym słowem nazwaç to wszystko, co

—Jerzy Eisler

Z TANKAMI?!

Poniedziałek | 13 grudnia 2010

GRUDZIE¡ ’70

polski

czwartek

GDYNIA | 17 grudnia 1970 roku: tragiczna pomyłka czy prowokacja?

H istoria PRL obficie zro-

ki Wojennej. Tymczasem funkcjonariusze

Słu˝by Bezpieczeƒstwa donosili, i˝ wÊród ma-

nifestantów „sà takie nastroje, ˝e chcieli nawet

czerwony dywan rozesłaç przed sekretarzem

przy wejÊciu do komitetu”. Maszerujàc przez

miasto, demonstranci Êpiewali „Mi´dzynaro-

dówk´”. Jan Mariaƒski, przewodniczàcy Pre-

zydium MRN, poprosił demonstrantów, aby

wybrali spoÊród siebie delegacj´. W przeci-

wieƒstwie do gdaƒszczan, gdynianie potrafili

wybraç własnych reprezentantów, którzy we-

szli do Prezydium. Ludzie zgromadzeni na uli-

cy w napi´ciu oczekiwali na wynik negocjacji.

Mariaƒski uznał strajk za legalny i szybko za-

warto porozumienie. W tym czasie w Gdaƒ-

sku płonàł ju˝ gmach Komitetu Wojewódz-

kiego PZPR.

Postulaty robotników miały charakter ty-

powo socjalny: podnieÊç minimalne wyna-

grodzenie, zmniejszyç rozpi´toÊç zarobków,

zrekompensowaç podwy˝k´ cen z 13 grudnia

1970 r. itp. Demonstranci nie podwa˝ali ani

socjalistycznego ustroju PRL, ani monopolu

władzy PZPR. Obserwujàcy ich funkcjonariu-

szona jest krwià robot-

ników: Poznaƒ ’56, Wy-

brze˝e ’70, Radom i

Ursus ’76, kopalnia Wu-

jek ’81. Jednak 17 grud-

nia 1970 r. zajmuje w

owym tragicznym szeregu miejsce szczegól-

ne, gdy˝ do gdyƒskiej masakry wcale nie

musiało dojÊç.

Wezwanie Kociołka

ło robotników, którzy ju˝ nazajutrz zacz´li si´

domagaç uwolnienia kolegów. Gdynia za-

wrzała. Po drugie pozbawiło robotników

przywództwa. A tylko sprawne przywódz-

two mogło odwieÊç ich od pójÊcia do pracy 17

grudnia, kiedy to władze zdecydowały si´ za-

mknàç stoczni´. A zdecydowały o tym mi´-

dzy innymi z uwagi na niepokojàce komuni-

katy dochodzàce z Gdyni. Cz´Êç z nich oka-

zała si´ zresztà grubo przesadzona. Czy ko-

muÊ zale˝ało na sprowokowaniu władz cen-

tralnych do krwawego stłumienia protestu?

Mo˝liwe, ˝e w ogóle nie doszłoby do masa-

kry, gdyby władze pozwoliły komitetowi straj-

kowemu kierowaç robotnikami. Najlepiej do-

wodzi tego pokojowy przebieg strajku z sierp-

nia 1980 r.

Do dziÊ nie wiadomo, czy wieczorne wystà-

pienie wicepremiera Stanisława Kociołka z

16 grudnia było tragicznà pomyłkà, czy te˝

elementem prowokacji. Podczas gdy wojsko

przygotowywało si´ do blokady stoczni,

Kociołek – jak gdyby nigdy nic – wezwał

robotników do stawienia si´ rano w pracy.

Na swoje nieszcz´Êcie – posłuchali.

To nie „kontrrewolucja”

Po zawarciu porozumienia robotnicy wró-

cili do zakładów. Zawiàzali Główny Komitet

Strajkowy dla miasta Gdynia – protoplast´ za-

ło˝onego w r. 1980 Mi´dzyzakładowego Ko-

mitetu Strajkowego. Komitet planował prze-

prowadzenie strajku okupacyjnego. Nie było

mowy o walkach ulicznych. KomuniÊci nie

dotrzymali umowy. Najbli˝szej nocy (z 15 na

16 grudnia) milicjanci wtargn´li do siedziby

komitetu, brutalnie pobili jego członków, wy-

wo˝àc ich do wi´zienia w Wejherowie. Tam

zaj´li si´ nimi funkcjonariusze SB, szanta˝ujàc

ich, straszàc i namawiajàc do podj´cia współ-

pracy. Cz´Êç aresztowanych uległa presji. Tak

zakoƒczył si´ krótki epizod gdyƒskiego komi-

tetu strajkowego.

Samo jego powstanie było jednak wyda-

rzeniem bez precedensu w historii PRL. Nie-

zale˝nie od władz partyjnych robotnicy wy-

brali własne przywództwo. Dziesi´ç lat przed

powstaniem „SolidarnoÊci” stworzyli taktyk´,

którà z powodzeniem zastosowali w sierpniu

1980 r. Aresztowanie członków komitetu nosi-

ło znamiona prowokacji. Po pierwsze oburzy-

Wiele wskazuje na to, ˝e została ona spro-

wokowana przez władze komunistyczne. Tyl-

ko w jakim celu? Do dziÊ nie udało si´ tego

jednoznacznie wyjaÊniç. A mo˝e to jedynie

tragiczny zbieg okolicznoÊci? Tak twierdzà

przeciwnicy tzw. spiskowej teorii dziejów oraz

byli komunistyczni prominenci. Faktem po-

zostaje, ˝e do czasu feralnego czwartku – w

przeciwieƒstwie do Gdaƒska i Szczecina –

nikt nie podpalał tutaj siedziby PZPR. Nikt te˝

nie demolował sklepów. Protest gdyƒskich ro-

botników miał przebieg spokojny.

Rankiem 15 grudnia 1970 r. zastrajkowali

pracownicy Stoczni im. Komuny Paryskiej.

Był to najwi´kszy zakład w mieÊcie zatrudnia-

jàcy ponad 9 tys. ludzi. Za ich przykładem

poszli inni. Uformowali pochód, który poma-

szerował pod gmach Prezydium Miejskiej Ra-

dy Narodowej (PMRN). Poszli tam, bo w Ko-

mitecie Miejskim PZPR nikt nie chciał z nimi

rozmawiaç. I sekretarz „robotniczej” partii

uciekł przed robotnikami do sztabu Marynar-

Do dziÊ nie wiadomo, czy wieczorne

wystàpienie wicepremiera Stanisława

Kociołka z 16 grudnia było tragicznà po-

myłkà, czy te˝ elementem prowokacji

sze SB informowali: „Wszyscy zgromadzeni

wypowiadali si´ za PZPR, za ustrojem socjali-

stycznym, wyra˝ali natomiast niezadowole-

nie co do ostatniej podwy˝ki”. To nie była

„kontrrewolucja”. Ludzie domagali si´ tylko

godnego ˝ycia.

Mordercy, precz!

grupa młodzie˝y wznosiła w rejonie rynku

okrzyki: »Niech ˝yje Gdaƒsk«, »PomÊcimy

Gdaƒsk«, »Przyłàczcie si´ do nas«. Demon-

stracj´ zakoƒczono, kiedy przybyły oddziały

ZOMO. 17 grudnia na rynku zebrało si´ od

600 do ponad 3 tys. osób (w innych êródłach

pojawiajà si´ ró˝ne liczby), które wznosiły an-

tykomunistyczne okrzyki, Êpiewano »Mi´-

dzynarodówk´«. Podczas wielogodzinnej

manifestacji usiłowano wznosiç barykady.

Demonstracj´ rozproszyły du˝e siły ZOMO,

ROMO i WP. Zatrzymano 102 osoby”. W ciàgu

kilku kolejnych dni sytuacja si´ powtarzała, co

zaowocowało ogłoszeniem wczeÊniejszych fe-

rii oraz odci´to pràd i ogrzewanie.

Do podobnych zdarzeƒ doszło w Białym-

stoku 18 i 19 grudnia. Siły bezpieczeƒstwa

podczas manifestacji oddały strzały w po-

wietrze. „W Olsztynie na dworcu PKP

18 grudnia pasa˝erowie jednego z pociàgów

wznosili antykomunistyczne okrzyki, na na-

st´pnej stacji aresztowano 20 osób. Wieczo-

rem 19 grudnia w Bydgoszczy grupy mło-

dzie˝y wznosiły antykomunistyczne hasła”.

Na Dolny Âlàsk echa buntu na Wybrze˝u

dotarły 15 grudnia 1970 r. Do najwi´kszych ak-

STRAJKI I DEMONSTRACJE | Białystok, Warszawa, Wrocław, Kraków...

cen były strajki nie tylko na Wybrze˝u.

W ciàgu całego grudnia odnotowano

łàcznie 33 takie akcje strajkowe, w których

uczestniczyło około 12 500 osób. W wi´kszo-

Êci strajkujàcych zakładów i instytucji ˝àdania

miały lokalny charakter, oprócz obni˝ki cen

dotyczyły planowanych zmian w zatrudnie-

niu oraz kłamliwej polityki prasowej.

Strajki skoncentrowały si´ praktycznie w

trzech miastach: Białymstoku (osiem), War-

szawie i Wrocławiu (po dziewi´ç). W wielu z

nich uczestniczyło ponad 90 procent zatrud-

nionych. AktywiÊci partyjni cz´sto nie potrafi-

li ludziom wytłumaczyç celu podwy˝ki oraz

przewidywanych jej skutków. Konieczne były

spotkania z przedstawicielami władz powia-

towych lub wojewódzkich. Sytuacja uległa ra-

dykalizacji po wiadomoÊciach docierajàcych

z Wybrze˝a. Do protestów i starç z milicjà oraz

wojskiem doszło w kilku innych miastach (El-

blàg, Słupsk, Białystok, Kraków, Bydgoszcz,

Chorzów, Olsztyn). Pojawiły si´ ulotki: „Precz z

czerwonymi katami Gdaƒska”, „Âmierç mor-

dercom robotników w Gdaƒsku”, „Precz z

rzàdem ucisku. Niech ˝yjà elementy w Gdaƒ-

sku”, „Mordercy w rzàdzie”, „WolnoÊç nie zna

ceny – mordercy sà w ORMO, UB i MO”, „Mor-

dercy, precz”, „Niech ˝yje rok 1956”, „Dziew-

cz´ta!!! Jako przyszłe matki nie pozwólmy na

to, aby w okresie pokoju gin´ły pod gàsienica-

mi czołgów matki z dzieçmi! Aby puszczano

psy na ludzi, którzy walczà o swoje prawa.

Niech ˝yje prawdziwa wolnoÊç!”, „Patrioci po-

wstaƒmy, bo na Pomorzu rzeê”, „Niech ˝yje

antykomunistyczne Wybrze˝e!” i napisy na

murach: „MO równa si´ SS”, „Polacy do broni.

Solidaryzujmy si´ z Gdaƒskiem”.

Do najwi´kszych demonstracji poza Wy-

brze˝em doszło w Krakowie, Elblàgu i Słup-

sku. W stolicy Małopolski 16 grudnia pojawiły

si´ w akademikach ulotki wzywajàce do

udziału w wiecu. „Wieczorem liczàca 100 osób

Czarny

PIOTR BRZEZI¡SKI

SEBASTIAN LIGARSKI

O dpowiedzià na ogłoszonà podwy˝k´

GRUDZIE¡ ’70

polski

Poniedziałek | 13 grudnia 2010

< Na pomoÊcie

wiodàcym

ze stacji kolejo-

wej w Gdyni do

stoczni i na pe-

ronach wojsko

dokonało

masakry

stoczniowców

idàcych

rankiem

17 grudnia

do pracy .

Poprzedniego

wieczoru we-

zwał ich do

stawienia si´

w stoczni

wicepremier

Stanisław

Kociołek

stanku zgin´ło – według oficjalnych danych –

13 osób. Szli do pracy. Mieli kanapki w tor-

bach.

Szczeciƒskie twarze

GIGANTOFON

I RADIOW¢ZEŁ

Zbrodnia bez kary

Na ul. Czerwonych Kosynierów ludzie

podnieÊli ciało jednego z zabitych (najpraw-

dopodobniej 18-letniego Zbigniewa Godlew-

skiego) i ruszyli przez miasto. Doszli do gma-

chu PMRN. Tam rozp´dziło ich wojsko. „Byli-

Êmy po prostu wÊciekli – wspomina idàca w

pochodzie Ewa Ja˝d˝ewska. – I wydawało

nam si´, ˝e musi to zobaczyç Êwiat, bo to jest

niewyobra˝alne”. Pochód ten opisuje „Balla-

da o Janku WiÊniewskim”.

W okolicy przystanku Wzgórze Nowotki

(obecnie Wzgórze Êw. Maksymiliana) uzbroje-

ni w kamienie manifestanci wdali si´ w regu-

larnà walk´ z milicjà. Zgin´ły kolejne cztery

osoby.

18. ofiara padła na placu Kaszubskim.

Starcia trwały do godz. 14. A˝ do wieczora

milicjanci urzàdzali łapanki. Sprawdzali r´ce

przechodniów. Ci, którzy mieli je zabrudzo-

ne, byli aresztowani jako podejrzani o udział

w starciach. Schwytanych ludzi milicjanci za-

p´dzali do Prezydium MRN. Tam okrutnie

ich bili i poddawali bolesnym torturom,

jak obcinanie włosów no˝em. BrutalnoÊci

milicji nie sposób logicznie wytłumaczyç.

Jak zauwa˝ył Robert Chrzanowski: „W Pre-

zydium MRN wybito 36 okien wartych 9 tys.

ówczesnych złotych – w Gdaƒsku spłonàł

gmach KW PZPR wart ponad 10 mln, ale to

Gdynia stała si´ celem brutalnego odwetu

władz”. Dodajmy te˝, ˝e w trakcie całych –

sprowokowanych blokadà stoczni – zamie-

szek manifestanci zdemolowali tylko jeden

sklep. Wielu twierdzi, ˝e Gdynia poniosła ka-

r´ za Gdaƒsk. Mo˝liwe te˝, ˝e komuniÊci uka-

rali miasto za zorganizowanie komitetu straj-

kowego. Pami´tajmy, ˝e był to rok 1970. Na

niezale˝ny zwiàzek zawodowy trzeba było

czekaç jeszcze dziesi´ç długich lat.

Według oficjalnego komunikatu Prokura-

tury Wojewódzkiej w Gdaƒsku na ulicach

Gdyni ˝ołnierze i milicjanci zabili 18 młodych

m´˝czyzn. Jedynie trzech z nich skoƒczyło

trzydziestk´. Wi´kszoÊç ofiar stanowili chłop-

cy w wieku 15 – 20 lat. Podobnie było z ran-

nymi. SpoÊród 75 postrzelonych – według ofi-

cjalnych statystyk – jedynie trzy osoby prze-

kroczyły 30. rok ˝ycia. A˝ 37 rannych miało

poni˝ej 20 lat. Cz´sto wspomina si´ o robotni-

czym charakterze grudniowej rewolty. To ob-

raz niepełny. WÊród zabitych było 11 robotni-

ków, szeÊciu uczniów i student. Władze po-

chowały ich nocà, w asyÊcie funkcjonariuszy

SB, dopuszczajàc do pogrzebu jedynie naj-

bli˝szà rodzin´. Dopiero 18 stycznia 1971 r. lo-

kalny „Głos Wybrze˝a” opublikował oficjalnà

list´ ofiar. Do dziÊ nie ukarano winnych gdyƒ-

skiej masakry. ·

DOROTA WILAMOWSKA

pracownica radiow´zła w Stoczni im. Warskiego

Prosto pod lufy

Wàtpliwe. „Padła komenda ostrzegawcza do-

wódców: »Nie zbli˝aç si´, bo wojsko b´dzie

strzelaç!« – wspominał po latach uczestniczà-

cy w pacyfikacji robotników płk Eugeniusz

Stefaniak. – Nadal bez skutku. Wówczas padł

wystrzał armatni z czołgu – dla postraszenia.

Efekt huku, błysku i Êwistu był piorunujàcy.

Pocisk poszybował na przeciwległe wzgórza.

Na 30 – 40 sekund gromada ludzka zastygła w

bezruchu. Po chwili rozległy si´ głoÊne woła-

nia: »Chłopaki, oni strzelajà ze Êlepaków,

chodêmy, poka˝emy tym gnojkom!«. Tłum

nieÊmiało ruszył”.

Niektórzy chwycili za kamienie, inni obrzu-

cali ˝ołnierzy wyzwiskami. Ci zaÊ, zgodnie z

rozkazem, zacz´li strzelaç. Serie z karabinów

maszynowych zebrały krwawe ˝niwo. Stło-

czonych na przystanku ludzi zaatakowały he-

likoptery. Zrzucały petardy i gazy łzawiàce.

Podobno petardy rzucał sam wiceminister

obrony narodowej gen. Grzegorz Korczyƒski.

Niektórzy Êwiadkowie widzieli te˝, jak strzela-

no z helikopterów z broni maszynowej. Inni

wspominajà snajperów strzelajàcych z oko-

licznych bloków. Podobna sytuacja powtó-

rzyła si´ około godz. 9. W rejonie przy-

Po walkach ulicznych 17 grudnia i kanonadzie pod

stocznià nast´pnego dnia wiedzieliÊmy ju˝, ˝e trze-

ba zostaç w zakładzie. Strajk był niesamowity, pełna

determinacja i jakieÊ odzyskane poczucie godnoÊci.

Ja pracowałam w radiow´êle jeszcze przed straj-

kiem, a mój ojciec Franciszek był w komitecie

strajkowym – wi´c miałam informacje z pierwszej

r´ki. Non stop odczytywaliÊmy komunikaty. Zbierali-

Êmy informacje o ofiarach i odczytywaliÊmy

rezolucje innych zakładów. Nie nadawaliÊmy muzyki,

bo przecie˝ wielu ludzi zgin´ło i było rannych.

W styczniu 1971 roku wybuchł kolejny strajk. Wtedy

szef szczeciƒskiej milicji pułkownik Urantówka przy-

wiózł pod stoczni´ gigantofony i zaczàł straszyç

stoczniowców, ˝e jak nie wyjdà, zostanà wyrzuceni.

Nasz radiow´zeł natychmiast zaczàł to zagłuszaç.

Po strajku odsuni´to mnie od radiow´zła. Zostałam

przeniesiona do kopiowania dokumentacji zdawczej

statków. Porzàdnie zatrułam si´ oparami tri i zacz´ły

si´ kłopoty ze zdrowiem, ale znacznie gorsze zacz´-

ły byç wezwania na bezpiek´. W kółko byłam pytana

o strajk. W małym pokoiku przesłuchaƒ jeden esbek

grał dobrego milicjanta, a drugi złego. Ten zły stra-

szył mnie, ˝e jak nie podpisz´ zobowiàzania do

współpracy z SB, to wezmà mnie na gór´ i wylec´

na podwórze – bo tam nie ma krat. Uwzi´łam si´ i

nie podpisałam. Jeszcze potrzymali mnie w powie-

larni do maja 1971, a potem wprost powiedzieli, ˝e

w stoczni nie ma ju˝ dla mnie miejsca.

Czwartek, 17 grudnia 1970 r. Przystanek

Gdynia Stocznia, tu˝ przed godz. 6. Pociàgi

podmiejskie co kilka minut dowo˝à ludzi. W

okolicznych zakładach pracuje ponad 30 tys.

osób. Z powodu remontu trakcji elektrycznej

muszà przesiadaç si´ tutaj wszyscy pasa˝ero-

wie Szybkiej Kolei Miejskiej, tak˝e ci jadàcy

do Gdaƒska i Wejherowa. Takie zag´szczenie

ludzi, w połàczeniu z panujàcym na peronie

zamieszaniem, musiało wywołaç panik´. Po-

t´˝niejàcy z ka˝dà chwilà tłum nie dostrzegał

zagro˝enia. Było jeszcze ciemno. Na nic zdały

si´ ogłaszane przez głoÊniki komunikaty o

zamkni´ciu stoczni. Zresztà nie wszyscy je sły-

szeli. Ludzie, zamiast si´ wycofaç – zawieszo-

nym ponad peronem pomostem lub wprost

przez torowisko – w stron´ ul. Czerwonych

Kosynierów (obecnie ul. Morska), ruszyli pro-

sto pod karabinowe lufy.

Do dziÊ nie wiemy, dlaczego – skoro chodzi-

ło o blokad´ stoczni – ˝ołnierze ustawieni byli

tu˝ za przystankiem, a˝ kilometr od stoczni?

Czy planujàcy t´ operacj´ wojskowi nie zda-

wali sobie sprawy z niebezpieczeƒstwa?

W CIEMNOÂCI

cji strajkowych w solidarnoÊci z Wybrze˝em

doszło we Wrocławiu. 17 grudnia w ZNTK pra-

c´ przerwało 500 osób, w WSK około 2000

osób. W nast´pnych dniach prac´ przerwano

w Aspie (200 osób), Polarze (120 osób). Do

strajków doszło tak˝e w Dzier˝oniowie, Biela-

wie, Âwidnicy, Wałbrzychu, Górze Âlàskiej. We

Wrocławiu 17 i 18 grudnia, a w Wałbrzychu

18 grudnia dwukrotnie młodzie˝ uzbrojona w

kije i kamienie starła si´ z jednostkami ZOMO.

Pomimo zmian na szczytach władzy nie

doszło do uspokojenia sytuacji w kraju. Trwa-

ły przez cały czas strajki, gdy˝ nowy rzàd nie

odwołał podwy˝ki cen. Do najwi´kszego pro-

testu doszło w styczniu 1971 r. w Szczecinie i

Gdaƒsku. Przyjazd I sekretarza KW PZPR był

ewenementem w bloku paƒstw socjalistycz-

nych. Do strajków dochodziło we Wrocławiu,

Ursusie, Dzier˝oniowie, K´pnie, Czerniako-

wie, Tomaszowie Mazowieckim, a nade

wszystko w Łodzi. W tym ostatnim mieÊcie

strajkowały zakłady przemysłu włókiennicze-

go, a w nocy 15 lutego doszło do zamieszek z

udziałem dwóch kompanii ZOMO. Ostatecz-

nie rzàd odwołał podwy˝k´ cen pod naci-

skiem protestu społecznego. ·

STEFANIA STAWICKA

matka 16-letniego Stefana Stawickiego, zastrzelonego

ucznia Technikum Budowy Okr´tów

³ Władza u˝yła czołgów przeciw manifestantom równie˝ w Elblàgu

Syn wyszedł do szkoły 18 grudnia godzin´ póêniej

ni˝ zwykle, bo miał wolnà pierwszà lekcj´. Gdy do

póênego popołudnia nie wrócił do domu, zacz´łam

go szukaç. Razem z wychowawcà syna zacz´liÊmy

ze szkoły wydzwaniaç po szpitalach. Wreszcie na-

st´pnego dnia w wojskowym szpitalu na Piotra

Skargi powiedzieli mi, ˝ebym przyjechała. Lekarz

dopiero po jakimÊ czasie wyznał mi, ˝e syn nie ˝yje.

Dostał kul´ w aort´ – Êmierç na miejscu. Przywieêli

go do szpitala ju˝ martwego. Gdy pojechałam naza-

jutrz do szpitala po zwłoki, okazało si´, ˝e esbecy

zabrali zwłoki do prosektorium na Strzeleckà. Kazali

czekaç na powiadomienie. Przez kolejne dni czułam

si´ sama. Koledzy syna ze szkoły si´ nie odzywali.

Ka˝dy wtedy pilnował własnego nosa.

23 grudnia przed północà przyjechali tajniacy. Pro-

sz´ si´ ubieraç, jedziemy na pogrzeb. Kazali nam

czekaç dwie godziny w kaplicy na cmentarzu i do-

piero zaprowadzono nas pod wykopany dół. JakiÊ

ksiàdz odprawia egzekwia. Na poczàtku nie chcieli

otworzyç trumny, ale ja nie ustàpiłam. Musiałam

przed pochówkiem upewniç si´, ˝e to na pewno

moje dziecko. Pogrzeb odbywał si´ przy Êwietle la-

tarek, niemal w ciemnoÊci.

POGRZEB

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: