2

UNIWERSYTET ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 

WYDZIAŁ NAUK EDUKACYJNYCH 
PODYPLOMOWE STUDIUM PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

Ziemowit Stodulny

Jakie warunki trzeba spełnić w pracy z dzieckiem upośledzonym

w stopniu znacznym i głębszym?

Poznań 2003

I. CHARAKTERYSTYKA OSÓB UPOŚLEDZONYCH?

W określeniu osób, które pod względem umysłowym odbiegają od normy ogólnej w sensie ujemnym, nie ma jeszcze dostatecznej jednoznaczności.

W Polsce z kilku istniejących w tym zakresie terminów w użyciu są najczęściej następujące: „upośledzenie umysłowe", „niedorozwój umysłowy", „oligofrenia" (Greckie: oligos - mało, phren - myślę, umysł), „opóźnienie w rozwoju umysłowym", „obniżona sprawność umysłowa".

Nie ma też jednoznaczności w definiowaniu upośledzenia umysłowego. Definicji tego odchylenia jest dużo i są one różne w zależności od podejścia do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan.

Literatura amerykańska podaje, iż jest to przede wszystkim opóźnienie zdolności przystosowania społecznego.

Według A. M. Cłarke, A. B. Clarke niedorozwój umysłowy oznacza funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, upośledzenie to powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się. J. Kostrzewski proponuje określić upośledzenie umysłowe jako: „ istotnie niższy od przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym".1 Przy czym za istotnie niższy poziom funkcjonowania rozumie się co najmniej dwu standardowe odchylenie od normy.

Obecnie dzięki wszechstronnym badaniom takich nauk pomocniczych jak: pediatria, biochemia, fizjologia i genetyka ustalono etiologię, patogenezę i klasyfikację niedorozwoju umysłowego. Ogólnie można wyróżnić trzy podejścia: kliniczno-medyczne, praktyczne, psychofizjologiczno-społeczne.

W pierwszej grupie będą definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako stan chorobowy ze zwróceniem uwagi na etiologię i patogenezę. Według L. Korzeniowskiego - oligofrenię, czyli niedorozwojem umysłowym nazywamy wrodzone oraz istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego, uniemożliwiające lub opóźniające naukę szkolną.

Drugą grupę stanowią definicje, które mają charakter prawno-administracyjny jak np. definicja z ustawy o zdrowiu psychicznym 1959 r., która niedorozwój umysłowy włącza do zaburzeń psychicznych wyróżniając jego dwie kategorie i znaczne obniżenie sprawności umysłowej.

W trzeciej grupie mieszczą się definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego, które różnią się liczbą, rodzajem kryteriów, według których oceniaj ą ten stan.

Tredgold odwołuje się do trzech kryteriów: oceny wyników w nauce szkolnej, inteligencji oraz przystosowania biologicznego i społecznego, definiując niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju.

E. Doli znalazł wiele kryteriów istotnych dla pojęcia niedorozwoju umysłowego, a mianowicie: niedojrzałość społeczną, niską sprawność umysłową, opóźnienie rozwojowe, zahamowanie, pochodzenie konstytucjonalne, nieodwracalność upośledzenia.

J. Mazurkiewicz wyróżnia trzy kryteria:

- psychologiczne - poziom uwagi i mowy,

- ewolucyjne - porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym,

- społeczne - mierzące stopień upośledzenia umysłowego.

Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło nowelizację klasyfikacji upośledzenia

umysłowego, obowiązującą od l stycznia 1968r. Podstawą klasyfikacji jest skala o średniej 100 i odchyleniu

standardowym 16.

Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1) lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema

odchyleniami standardowymi;

2) umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;

3) znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma
odchyleniami standardowymi;
4) głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą
liczbą odchyleń standardowych.

Nowa klasyfikacja psychologiczna ma dużo zalet. W wielu krajach i w literaturze utrzymuje się nada! jednak klasyfikacja tradycyjna oparta również na ilorazie inteligencji, ale wyróżniająca trzy stopnie upośledzenia umysłowego:

idiotyzm (iloraz inteligencji 0-19),

imbecylizm (iloraz inteligencji 20-49),

debilizm (iloraz inteligencji 50-59).

Upośledzenie umysłowe wg Kostrzewskiego to: „ istotnie niższy od przeciętnego, co najmniej o dwa

odchylenia standardowe, poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z

zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowane przez

czynniki genetyczne i egzogeniczne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie

nerwowym."2

Natomiast klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji wg Wechsiera kształtuje się tak:

Definicje medyczne upośledzenia opierają się na etiologii i patogenezie upośledzenia z tendencją do wyodrębnienia jednostek chorobowych np.: niedorozwój umysłowy jest objawem procesu lub stanu chorobowego.

Definicje behawioralne określają niedorozwój umysłowy - jako niższą niż przeciętną ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.

Również Tizard podaje definicję behawioralną: „upośledzenie umysłowe nie jest określoną jednostką chorobową - termin ten oznacza raczej stan opóźnienia procesu rozwoju występujący przy urodzeniu, lub we wczesnym dzieciństwie i charakteryzuje się głównie ograniczoną inteligencją"3.

Wyróżnia się trzy perspektywy badawcze upośledzenia umysłowego:

1. Kliniczna - traktuje upośledzenie umysłowe jako defekt biologiczny, który w sposób nieodwracalny
uszkadza struktury i funkcje układu nerwowego.

2. Rozwojowa - polega ona na traktowaniu upośledzenia jako niepowodzenia w procesie rozwoju człowieka.

3. Społeczna - upośledzenie umysłowe to proces wchodzenia w społeczną rolę osoby upośledzonej zgodnie
ze społecznymi oczekiwaniami, w konsekwencji, niektóre zaburzenia zachowania obserwowane u osób
upośledzonych umysłowo nie muszą wynikać z ograniczonego uszkodzenia mózgu, ani z upośledzonego
rozwoju, ale ze społecznego naznaczenia wynikającego z nietolerancji.

Można wyróżnić też pedagogiczną perspektywę upośledzenia umysłowego. Polega ona na ograniczonym lub nieprawidłowym uczeniu się , które negatywnie rzutuje na biografię danej osoby.

W latach 90 nastąpiły zmiany w ujęciu upośledzenia umysłowego. Nastąpiło odejście od tradycyjnej, medycznej i biologicznej koncepcji upośledzenia umysłowego, według której upośledzenie było traktowane jako „stan zejściowy" po organicznych uszkodzeniach mózgu, stan nieodwracalny i wyznaczający niski pułap rozwojowy. Według ekologicznych i interakcyjnych koncepcji rozwoju, a szczególnie poznawczo-rozwojowej koncepcji upośledzenia umysłowego tzw. czynniki biologiczne stanowią tylko jedną z determinant rozwoju, której wpływ na rozwój psychiczny może być znacząco modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne. Dlatego upośledzenie umysłowe jest nie tylko zaburzeniem biologicznym, ale także psychologicznym stanem, do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowości procesu rozwojowego. “Niedorozwój umysłowy" wg Amerykańskiego Towarzystwa ds. Upośledzenia Umysłowego oraz Amerykańskiego Psychiatrycznego (DSM-IY) „charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystepującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi trybu życia domowego, kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczno-kulturowych, kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo zdolności szkolnych, oraz sposobu organizowania wolnego czasu i pracy. Istotnie niższy oznacza niższy o dwa odchylenia (standardowe) niż przeciętny poziom."4

A. CHARAKTERYSTYKA OSÓB GŁĘBIEJ UPOŚLEDZONYCH

„... Osoby z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym bardzo różnią się miedzy sobą, co spowodowane jest nie tylko naturalnymi różnicami indywidualnymi zachodzącymi między ludźmi, ale także specyficznymi postaciami klinicznymi upośledzenia umysłowego. W literaturze przedmiotu podkreśla się wieloczynnikowy charakter etiologii głębszego i głębokiego upośledzenia umysłowego. Często u tej samej osoby można wykryć splot kilku przyczyn powodujących upośledzenie umysłowe. Najczęściej wyróżnia się dwie grupy czynników etiologicznych: genetyczne i egzogenne. Do najczęstszych postaci upośledzenia umysłowego uwarunkowanych genetycznie należą zespoły spowodowane przez nieprawidłowości genowe, oraz aberracje chromosomalne. Postacie kliniczne upośledzenia umysłowego spowodowane na poziomie nieprawidłowości genowych dotyczą zaburzeń struktury ośrodkowego układu nerwowego. Zespoły kliniczne będące następstwem zadziałania czynników egzogennych mogą być wywołane różnymi przyczynami, które uszkadzają ośrodkowy układ nerwowy dziecka w okresie jego rozwoju płodowego, w okresie okołoporodowym lub po urodzeniu. Osoby z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym są więc grupą, w której zaobserwować można bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia, wyznaczające specjalne potrzeby rehabilitacyjne osób nimi dotkniętych. Specyficznych metod oddziaływania pedagogicznego potrzebują na przykład osoby z zespołem Downa, osoby z mózgowym porażeniem dziecięcym, czy też osoby z autyzmem. Głębszemu i głębokiemu upośledzeniu umysłowemu towarzyszą nierzadko dodatkowe obciążenia chorobowe i zaburzenia zachowania z nimi sprzężone. Dlatego też można stwierdzić, że obraz kliniczny głębszego i głębokiego stopnia upośledzenia umysłowego jest często powikłany.

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym charakteryzują się głębszym niedorozwojem umysłowym. Dotyczy to wszystkich procesów poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, pamięci, uwagi u myślenia. Spostrzeganie jest niedokładne, wolne, dominuje uwaga mimowolna, słaba koncentracja uwagi, wąski jej zakres. Pamięć nietrwała, głównie mechaniczna. Myślenie konkretno-obrazowe, brak dokonywania operacji logicznych, trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych. Mowa z częstymi wadami, ubogie słownictwo. Widoczne potrzeby psychiczne, intuicyjne uczucia moralne, słaba kontrola nad popędami. Widoczne potrzeby kontaktów społecznych. Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Rozumieją proste sytuacje społeczne, na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innymi.

Wyróżnia się wśród nich dwa typy, a mianowicie typ apatyczny i typ pobudliwy. Ten pierwszy jest flegmatyczny, spokojny, obojętny, nieagresywny, nie sprawiający trudności, dość pracowity. Typ pobudliwy jest niespokojny, dużo mówiący i biegający, przeszkadzający, ze skłonnością do niszczenia wszystkiego, co się wokół znajduje. W procesie nauki szkolnej osoby umiarkowanie upośledzone mogą opanować program w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej.

Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią one natomiast opanować wiele czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów. Spostrzeganie ich jest niedokładne, bardzo wolne, uwaga mimowolna, skupiona jedynie na silnych bodźcach, słaba trwałość uwagi, pamięć krótkotrwała. bardzo ograniczona. Mowa to zdania proste, dwuwyrazowe, częste wady. Inteligencja sensoryczno-motoryczna. Widoczne potrzeby psychiczne. Częste zaburzenia zachowania, intuicyjne uczucia moralne, oznaki przywiązania do osób, rzeczy. Osoby często samodzielne w załatwianiu potrzeb fizjologicznych, poruszaniu się w bliskiej okolicy. Rozumieją proste sytuacje, wykonują proste prace domowe i zarobkowe. Potrafią porozumieć się w prostych sprawach. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.

Osoby z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego zdolne są tylko do opanowania pojedynczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych, lecz wyniki są na ogół znikome. Duże zróżnicowanie: od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania. Mowa to nieartykułowane dźwięki. Czasem pojedyncze proste wyrazy, rozumienie prostych słów i poleceń. Proste emocje zadowolenia i niezadowolenia, czasem wyrażanie emocji gestami - uśmiech, przywiązywanie się do osób. Częste wahania nastrojów. Prawie całkowity brak czynności regulacyjnych, osoby te nie potrafią samodzielnie db...