17. 06. 2002 r.

Marcin Paszkiewicz

RESOCJALIZACJA

Semestr II

Psychologia Kliniczna

Autyzm dziecięcy. Dziecko z zespołem Aspergera i jego rodzina

Autyzm jest rozległym zaburzeniem rozwojowym, które staje się widoczne w ciągu pierwszych 30 miesięcy życia. Jest to zaburzenie trudne do diagnozowania, ponieważ ma bardzo zróżnicowany charakter, występuje pod dwoma postaciami – właściwie nie możliwe jest znalezienie dwojga dzieci, u których zaburzenie miałoby identyczny przebieg. Objawy są w różnym stopniu nasilone, różna jest dynamika zmian. Wszystkie dzieci charakteryzuje jednak wycofanie z kontaktów społecznych, brak akceptacji zmian w otoczeniu, skłonność do powtarzania pewnych czynności i zachowań.

Obecnie za przyczynę autyzmu wielu badaczu uznaje mikrouszkodzenie i mikrodysfunkcję mózgu – odrzucają tym samym wcześniejszą koncepcję psychoanalityczną, która winą za zaburzenia obarczała rodziców a w szczególności matkę.

Jak wspomniałem już wcześniej autyzm ma charakter wielopostaciowy, objawia się na wiele zróżnicowanych sposobów. Starano się, więc stworzyć pewną klasyfikację jego symptomów, by ułatwić diagnozę. Chciałbym tu zaprezentować klasyfikację S.M.B. Pecyny. Mówi ona o trzech kategoriach syndromów autyzmu.

Pierwsza dotyczy jakościowych zaburzeń stosunków społecznych. W jej obrębie mogą wystąpić objawy:

-         zaburzenia zachowań niewerbalnych,

-         brak kontaktów rówieśniczych,

-         brak potrzeby dzielenia się przeżyciami z innymi ludźmi,

-         brak społecznej lub emocjonalnej wymiany.

Następna kategoria odnosi się do jakościowych zaburzeń komunikacji w kontaktach z innymi, objawy to:

-         upośledzona lub niewykształcona mowa,

-         stereotypowe i powtarzane wyrazy,

-         brak spontanicznych umiejętności językowych, charakterystycznych dla danego poziomu rozwoju.

Ostatnia kategoria mówi o ograniczonych i stereotypowych wzorcach zachowań, które manifestują się przez:

-         powtarzanie jednego lub kilku wzorców zainteresowań, odbiegającej od normy przyjętej dla danego wieku rozwojowego,

-         przywiązanie do rytuałów, zwyczajów,

-         powtarzanie pewnych sekwencji ruchowych,

-         uporczywe zajmowanie się tylko przedmiotami, z pominięciem ludzi.

Większość dzieci autystycznych charakteryzuje się obniżonym poziomem intelektualnym, około 15% to dzieci o poziomie normalnym, niewielki procent wykazuje się wybitnymi uzdolnieniami.

Choć wydawać się to może niemożliwe (ze względu na rozmiary zaburzeń i ich zróżnicowanie), w wielu przypadkach terapia przynosi bardzo dobre rezultaty, pomaga dziecku odnaleźć się w świecie i umożliwia prawidłowe funkcjonowanie. Oczywiście jest grupa dzieci, którym to się nie udaje (zależy to m.in. od okresu, w którym pojawiły się pierwsze objawy autyzmu – im wcześniej, tym rokowania są gorsze).

Omówmy dokładniej kilka charakterystycznych cech autyzmu, z zaznaczeniem różnic, które charakteryzuje zespół Aspergera. Według S.M.B. Pecyny cechują go, podobnie jak autyzm w rozumieniu klasycznym zaburzenia interakcji społecznych oraz stereotypowość zainteresowań i aktywności. Zasadniczą różnicą jest brak ogólnego upośledzenia mowy i funkcji poznawczych. Zaburzenia interakcji społecznych, które można zauważyć już u noworodka przedstawiają się następująco: dziecko nie pragnie kontaktu fizycznego z matką, często broni się przed pieszczotami, dziecko nie reaguje na głos matki, nie podtrzymuje kontaktu wzrokowego, jeżeli do momentu wystąpienia objawów autyzmu rozwijała się mowa, następuje jej szybki regres – dziecko przestaje używać jej do porozumiewania się z innymi. Dziecko unika, wycofuje się z kontaktu z otoczeniem, co sprawia, że w późniejszym okresie nie rozumie reguł postępowania, nie umie odczytać sygnałów pozawerbalnych.

Niestety dzieci z zespołem Aspergera najczęściej swój brak umiejętności w zakresie kontaktów postrzegają jako swój problem, który w okresie dojrzewania może spowodować wycofanie się, życie we własnym świecie, całkowite odrzucenie innych.

Następną zasadniczą cechą, którą wymieniłem jest niechęć do zmian, – czyli skłonność do rytualizmu w sferze zachowań, pedanteria dotycząca przedmiotów. Każda nowość, najdrobniejsza zmiana wywołuje silny lęk, poczucie zagrożenia. Dziecko, żeby tego uniknąć skrupulatnie przestrzega rozkładu dnia, swojego i domowników. Nie toleruje zmian, np. w ułożeniu przedmiotów w takim stopniu, że nawet zmiana fryzury osoby bliskiej może wyprowadzić je z równowagi. Ta potrzeba ładu i porządku jest szczególnie silna u dzieci z zespołem Aspergera- są one niezwykle wyczulone na zmiany (pomaga im w tym doskonała pamięć do szczegółów). Chore dziecko we wszystkim szuka reguł, zasad, nie są elastyczne w rozumowaniu, co ogranicza ich kreatywność.

Trzecią cechą charakterystyczną to tendencja do powtarzania pewnych zachowań i działań. Można wyróżnić stereotypie, – czyli ciągłe powtarzanie bezsensownych słów, sylab, czy czynności i fiksacje – nadmierną koncentrację, przywiązanie do pewnych osób, przedmiotów, sytuacji, czy tez wyobrażeń. Przykładem stereotypii może być uporczywe skakanie na jednej nodze, czy kręcenie sznurkiem. Mimo, że czynności te postrzegane są jako dziwaczne pełnią pozytywną rolę, relaksują, pozwalają dziecku odetchnąć. Podobnie jest w przypadku fiksacji – ciągłe powracanie do pewnych sytuacji, miejsc, tematów, rysowanie przedmiotów fiksacji – uspokaja.

Cechą wspólną dla dzieci autystycznych i dzieci z zespołem Aspergera to zaburzenia sensoryczne nadwrażliwość lub niewrażliwość na bodźce. Często jest to przyczyną lęku, dziecko nie potrafi zinterpretować napływających bodźców, odbiera je jako chaos. Zaburzenie to powoduje specyficzny sposób zapoznawania się z przedmiotami – przez lizanie, wąchanie itp.

Podstawą wyróżnienia zespołu Aspergera jest mowa. U dzieci autystycznych, u których objawy wystąpiły przed 12 miesiącem życia rozwój mowy zaburzony jest od początku, zazwyczaj nie ma etapu wokalizacji odruchowej, paplaniny, gaworzenia. Słowa pojawiające się nie są używane do komunikacji. Dzieci te dość dobrze rozumieją polecenia. U dzieci, których mowa rozwijała się prawidłowo do 12 miesiąca następuje jej regres, najpierw skracanie wypowiedzi, potem jej zanik.

Zupełnie inaczej wygląda ten problem u dzieci z zespołem Aspergera. Rozwój mowy ma charakter prawidłowy, dziecko rozmawia używając reguł gramatycznych. Mowa ta ma kilka ciekawych właściwości:

-         jest niezwykle pedantyczna, sformalizowana, wypowiedzi często mają charakter sformułowań encyklopedycznych,

-         nie występują przenośnie – dzieci w ogóle ich nie rozumieją,

-         mowa często jest monotonna lub zbyt szybka i głośna,

-         brak zaimka „ja” w wypowiedziach.

Dzieci uczestnicząc w rozmowie często kierują ją na swoje ulubione tematy – mogą mówić długo bez względu na brak zainteresowania, potrafią też zadać znienacka pytanie zupełnie nie związane z tematem.

Znakomita pamięć mechaniczna, to kolejna cecha wyróżniająca dzieci z zespołem Aspergera. Jest to umiejętność dokładnego, długotrwałego zapamiętywania zdarzeń, faktów, szczegółów przypadkowych elementów. Dzieci po wielu latach wiernie odtwarzają pewne zdarzenia i niezmiernie intryguje je fakt, że inni tego nie pamiętają. Ten rodzaj pamięci determinuje ich zainteresowania, kierują swoją uwagę na wąską grupę przedmiotów i poświęcają im całą swoją aktywność. Dzieci te kolekcjonują, malują, domagają się dostarczania ciągle tych samych informacji. Bez końca oglądają swoje zbiory, porządkują je, wciąż rozmawiają na ich temat, aż do momentu, gdy zmienią obiekt swoich zainteresowań.

Różnice dostrzega się również w zakresie sprawności ruchowej. Podczas gdy dzieci autystyczne potrafią czasami wykonać zadziwiająco skomplikowane czynności, dzieci z zespołem Aspergera mają słabą koordynację, są dość niezręczne, mają też skłonność do tików i grymasów.

Charakterystyka symptomów autyzmu i zespołu Aspergera daje podstawę do dalszych rozważań na temat tego, co dzieje się w rodzinie, w której pojawia się dziecko z zespołem Aspergera, jakie ma ona trudności i jakie są reakcje otoczenia i jak wyglądają relacje z samym dzieckiem.

Pierwsze problemy dotyczą diagnozy. Zespół Aspergera często rozpoznawany jest dość późno. Objawy, choć zauważone przez rodziców, często bywają lekceważone przez lekarzy. Lub przypisywane innym zaburzeniom, co oczywiście odbija się niekorzystnie na terapii. Jeżeli nawet diagnoza zostanie postawiona właściwie, nie każdy potrafi zrozumieć, że dziwaczne zachowania dziecka spowodowane są chorobą. Ponieważ dziecko mówi i nie widać oznak upośledzenia umysłowego, często przez otoczenie nie jest traktowane jako chore, ale jako nieznośne. Jego specyficzne zachowania, gwałtowne reakcje przypisywane są złemu wychowaniu – obwiniani są rodzice. To oczywiście nie ułatwia dziecku „wychodzenia do świata” – zwłaszcza, gdy zachowanie jego jest głośno komentowane lub karcone. Często nawet osoby zorientowane chętnie przypisują „niegrzeczne zachowanie” zbytniej pobłażliwości rodziców. Zdarza się również, że znajomi, czy sąsiedzi dążą do zminimalizowania kontaktów z dzieckiem (czyli też z rodziną) – nie są w stanie znieść jego uciążliwości. Jest to właściwie zrozumiałe – nie każdy potrafi tolerować przez dłuższy czas np. pytania, „po co przyszedłeś”, rozmów na wciąż te same tematy, bądź wyraźny lęk wobec własnej osoby. Ten brak cierpliwości zdarza się też najbliższym osobom. Codziennie muszą obcować z dzieckiem, które kilkanaście razy dziennie chodzi w kółko, dziesiątki razy zadaje to samo pytanie, tygodniami je te same potrawy, nie chce zmienić nawet ubrań. Dziecko jest nadpobudliwe, wciąż reaguje lękiem. Rodzice wciągani są do codziennych rytualnych czynności – wielokrotnego czytania tych samych wiadomości, pomagania w realizacji nowych zainteresowań. W dodatku dziecko często ucieka w swój świat – reaguje tak na każdą stresującą sytuację, nie chce się przytulić i wykazuje minimalne zaangażowanie w interakcję. Czasami zdarza się, że pozostałe rodzeństwo nie może zaakceptować dziecka z zespołem Aspergera – wstydzi się lub jest zazdrosne o uwagę mu poświęconą i obwinia rodziców o jego zachowanie.

Moje zainteresowanie podczas pisania tej pracy skupiało się na dziecku, na jego pewnej „niezwykłości”. Dopiero czytając i przygotowując się do pisania, zacząłem dostrzegać cel rodziny, uświadomiłem sobie skąd bierze się determinacja w tworzeniu stowarzyszeń i jak ważną rolę te organizacje, grupy wsparcia odrywają w życiu rodzin dzieci dotkniętych autyzmem.

Literatura

1.      Kruk – Lasocka J., „Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychopodobnymi”, Poznań Wydawnictwo UAM

2.      Jaklewicz H., „Autyzm wczesnodziecięcy”, GWP.

3.      Maciarz A., „Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera”, Kraków – Oficyna Wydawnicza Impuls.

4.      Pecyna S.M.B., „Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej”, Warszawa Wydawnictwo Żak.

6