rozmowa.pdf

Prof. dr hab. Jagoda Cieszyńska

ROZMOWA LOGOPEDY Z MAŁYM NIESŁYSZĄCYM DZIECKIEM - MODEL

ZACHOWAŃ DLA RODZICÓW.

Rozmowa warunkuje jakość i głębokość spotkania z drugim człowiekiem. Osobiste

więzi międzyludzkie jakie powstają dzięki rozmowom i niejako poprzez rozmowy, są

wymiarem etosu życia. Językowy kontakt z drugim człowiekiem jawi się jako sposób

obcowania z wartościami, mającymi charakter ponadjednostkowy. Praca surdologopedy

nad budowaniem językowego prozumiewania się między niesłyszącym dzieckiem i jego

rodzicami pozwala wszystkim uczestnikom tego zdarzenia przekraczać pole własnego

istnienia.

Takie ujęcie problemu wynika z ontologicznego pierwszeństwa dyskursu i widzeniu

człowieka jako bytu dialogalnego (Popielski 1987), pozostającego zawsze w relacji do

Kogoś. Te relacje ujawniają się i kształtują w języku. „Język jest więc prawdziwym

centrum ludzkiego bytowania” (Gadamer 1979, s.56).

Ricoeur (1989) mówi, że dialog łączy w sobie dwa zdarzenia: mówienia i słuchania.

Pełnię porozumienia można osiągnąć jedynie będąc naprzemiennie nadawcą i odbiorcą.

Dzięki językowi nie tylko zdobywamy wiedzę o bardzo szeroko pojętej rzeczywistości,

ale także mamy możliwość podzielenia się swoim doświadczeniem (równie szeroko

rozumianym, obejmującym np. doświadczanie). „Język jest procesem, w którym

prywatne doświadczenie staje się publicznym. Język jest uzewnętrznieniem, dzięki

któremu doznanie przekracza siebie i staje się ekspresją lub nie, inaczej mówiąc,

transformacją psychicznego w noetyczne. Uzewnętrznienie i komunikowalność są

jednym i tym samym: są mianowicie niczym innym, jak wniesieniem części naszego

doświadczenia w logos dyskursu. W tym wniesieniu samotność życia zostaje więc, na

moment, rozjaśniona przez wspólne światło dyskursu” . (Ricoeur, 1989, s.89).

Użyta przez cytowanego filozofa metafora światła jako porozumienia językowego

nadaje poszukiwaniom surdologopedii także wymiar metafizyczny. Brak komunikacji

burzy możliwość spotkania. Dla relacji dziecko - rodzice porozumiewanie się to jednak

coś więcej niż spotkanie. Dziecko w rozmowie z rodzicami potwierdza swoje istnienie

w świecie. Matka w aktach komunikacji z dzieckiem buduje swoje macierzyństwo,

ojciec odnajduje swoje ojcostwo. Wagę tego doświadczenia sformułował ks. J. Tischner

następująco: wiem, że mnie rozumiesz, więc jesteśmy.

Celem zajęć, prowadzonych z małym dzieckiem niesłyszącym, jest nauczenie

wzajemnej, skutecznej komunikacji w rodzinie. Innymi słowy budowanie po -

rozumienia się językowego. Celem ostatecznym zaś umożliwienie dzieciom

niesłyszącym komunikowania się i kształcenia . Wiedza, którą ma osiągnąć dziecko

nie stanowi jednak celu samego w sobie, tak ujmował to zagadnienie już św. Tomasz z

Akwinu, otwiera ona jedynie drogę do prowadzenia dyskursu.

Rozmowa jawi się więc jako cel podejmowanych działań a nie tylko jako metoda

postępowania logopedycznego. Na takie widzenie problemu wpłynęły również

obserwacje sposobów porozumiewania się rodziców słyszących z niesłyszącymi

dziećmi – uczniami szkoły specjalnej 1 . Mimo, iż dzieci przebywając w internacie

bardzo szybko uczą się migowego sposobu komunikacji i wykorzystują go do

porozumiewania się z rówieśnikami i wychowawcami, żadna z matek nie wyraziła chęci

uczenia się znaków migowych. Rodzice zdumiewająco łatwo godzili się z faktem, iż

dziecko uczy się kodu, którego oni nie będą mogli odszyfrowawać. Kiedy małe dziecko

niesłyszące opanuje znaki migowe przejawia naturalną chęć komunikacji nie tylko z

nauczycielami, ale także i przede wszystkim właśnie z domownikami. Obserwowałam

dramatyczne, bezskuteczne próby komunikowania się za pomocą znaków migowych

podejmowane przez dzieci. Fakt, że rodzice nie rozumieli gestowych wypowiedzi

dziecka prowadził do zaniechania prób porozumiewania się, także później w języku

werbalnym, którego dzieci uczyły się w szkole.

Świadomość bycia rozumianym jest niezwykle ważna dla każdej wspólnoty. Stan

braku porozumienia jest głęboko frustrujący zarówno dla matki jak i dla dziecka. Dzieci

reagują na sytuację braku komunikacji atakami agresji, czasem zachowaniami

pasywnymi. Oba rodzaje tych zachowań są czynnikami hamującymi rozwój kontaktów

społecznych (a więc rozwój języka) i rozwój poznawczy.

Dla matki fakt, że nie rozumie dziecka i sama nie jest przez nie rozumiana, wpływa

w zasadniczym stopniu na identyfikację ze swoją rolą pełnioną w rodzinie i

społeczeństwie. Bycie matką pociąga bowiem za sobą konieczność wychowywania

dziecka. Proces ten przebiega w naszym społeczeństwie przede wszystkim w oparciu o

język. Drogą werbalną przekazywane są zasady i reguły nawiązywania i kontynuowania

1 Od 1979 roku prowadzę obserwacje sposobów komunikowania się rodziców z dziećmi w Ośrodku Szkolno-

Wychowawczym dla Dzieci Niesłyszących w Krakowie.

interakcji. Poprzez wypowiedzi językowe wypowiadane są sądy wartościujące,

odgrywające zasadniczą rolę w procesie wychowawczym. Matka dziecka niesłyszącego,

które nie rozumie przekazów językowych, czuje się bezradna kiedy staje przed

koniecznością przekazania dziecku najprostszych reguł opartych na zwyczaju

społecznym. Szczególnie boleśnie odczuwają matki swój brak kompetencji w

porozumiewaniu się z własnym dzieckiem w czasie wizyt u lekarza, w miejscach

publicznych (w sklepie, autobusie, w kościele). Uwagi kierowane wówczas pod

adresem matek są piętnujące i wyzwalają najczęściej wycofywanie się i budowanie

fałszywego obrazu własnej i dziecka niepełnosprawności.

Sądzę, iż ważne jest aby pokazać rodzinie psychologiczną i socjologiczną

konieczność opanowania języka większości, nie wykluczając jedna k 2 , na początku

drogi, możliwości niewerbalnej komunikacji, w szczególnosci dotyczącej emocji,

uczuć, przekazywania reguł społecznych.

Wydaje się niezbędne z punktu widzenia praktyki surdologopedycznej

uwzględnienie obok kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej także

kompetencji niewerbalnej . Teoretycy i praktycy (Krakowiak 1992, 1994, 1995, 1996,

Loewe 1990, Prillwitz 1996, Uden van 1999) wskazują, jak istotne jest wzbudzenie u

dziecka niesłyszącego motywacji do językowego porozumiewania się z otoczeniem.

Nie może ona powstać, jeśli paralingwistyczne „wypowiedzi” dziecka nie są odbierane

przez dorosłych. Kompetencja niewerbalna pozwala wykorzystać gesty, mimikę, język

ciała do przekazania informacji, w sytuacji braku możliwości przekazania ich drogą

językową. W takiej sytuacji znajduje się małe dziecko niesłyszące, człowiek dorosły w

obcym kraju (przy założeniu nieznajomości języka rozmówcy), czy wreszcie ludzie w

najprostszych sytuacjach dnia codziennego np. usiłujący przekazać sobie informację

zza szyby autobusu.

Dopiero wówczas, gdy chcemy coś powiedzieć szukamy środka do wyrażenia

intencji. Małe dziecko niesłyszące, nie znając kodu językowego, wykorzystuje najpierw

znane sobie środki paralingwistyczne. Im większa jego kompetencja w tym względzie,

tym szybciej odkrywa przyjemność porozumiewania się. Aby wyzwolić i utrwalić w

dziecku motywacje do prowadzenia rozmowy z rodzicami konieczne jest pełnienie

naprzemiennych ról, w akcie prozumiewania się. Dziecko musi być nie tylko odbiorcą

2 Por. poglądy Schmid-Giovannini, która wyklucza w swojej metodzie jakiekolwiek próby porozumiewania się

pozawerbalnego.

przekazów, ale przede wszystkim nadawcą. Musi wiedzieć, że jego komunikaty są

odczytywane przez domowników.

Interakcja między logopedą i dzieckiem, ma służyć matce jako wzór do nawiązania

skutecznych kontaktów ze swoim niesłyszącym dzieckiem. Ma pozbawić ją poczucia

skrępowania gdy wyrazistą mimiką i specyficznym sposobem mówienia przyciąga

spojrzenia obcych ludzi. Logopeda odgrywa etiudy na istotne dla dziecka tematy (np.

jest – nie ma, dobre – niedobre, boli, boję się itp.)

Przekazywanie informacji przez logopedę powinno:

 spełniać potrzeby dziecka;

 uwzględniać jego potencjał intelektualny, cechy osobowości i indywidualne warunki

życia;

 uwzględniać możliwości odbioru;

 być nastawionym na odbiór;

 pozwalać dziecku budować odpowiedzi , także niewerbalne ;

 zawierać elementy językowe;

 dostarczać reguł;

 być jednoznacznym i stałym.

Po odebraniu informacji przekazywanych przez dziecko logopeda musi:

 reagować natychmiast;

 przejawić radość;

 pozwolić wpływać na swoje zachowania poprzez dziecięcy przekaz językowy .

Z analizy procesu przekazywania i odbioru informacji wynika, jak istotne jest

kontrolowanie wszystkich elementów interakcji. „Dziecko niesłyszące uczy się

czynności rozumienia nie tylko przez słuchanie, ale również przez mówienie, a

mówienia uczy się dzięki temu, że odbiera i rozumie wypowiedzi innych osób”

(Krakowiak, 1994, s.137).

Otrzymanie przez niemowlę aparatów słuchowych nie warunkuje niezakłóconego

procesu nabywania systemu językowego. Przede wszystkim domownicy muszą się

nauczyć pewnego szczególnego sposobu językowej komunikacji z dzieckiem. Jej

podstawowym założeniem jest świadome dostarczanie zwiększonej ilości

zaprogramowanych informacji językowych. Innymi słowy, strategia oddziaływań

logopedycznych musi być tak skonstruowana aby pomóc dziecku dotrzeć do struktury

fonemowej języka i przekazać reguły morfologiczne, morfonologiczne i składniowe.

Dzieje się to poprzez specyficzny sposób budowania wypowiedzi. W sytuacji

odmiennego spostrzegania nie można utrzymać tezy o tożsamości rozwoju niemowląt

słyszących i niesłyszących. Stąd konieczność konstruowania specjalnych strategii

stymulujących rozwój języka.

Rozmowa logopedy z dzieckiem posiada następujące cechy;

 wymowa jest: głośniejsza, wolniejsza, bardziej wyrazista, śpiewna

(modulowana), z nasilonym akcentem i charakterystycznym wzniesieniem

głosu przy końcu emisji ,

 wypowiedzi są krótkie, dłuższe frazy oddzielone od siebie ;

 nowe wyrazy i zwroty są kilkakrotnie powtarzane,

 wypowiedzi budowane są tak, by pojawiały się w nich ćwiczone na danym etapie

struktury gramatyczne,

 w każdej możliwej sytuacji wypowiadane są pytania a przy braku reakcji ze strony

dziecka także budowane odpowiedzi,

 od pierwszego roku życia rozpoczyna się nauka czytania samogłosek, sylab oraz

globalnie rzeczowników i czasowników, fundujących pojawienie się pierwszych

zdań.

Sposób mówienia podczas prowadzenia zabawy z niesłyszącym niemowlęciem

prezentują logopedzi w domu rodzinnym dziecka. Niesie to za sobą pewne poważne

konsekwencje wkraczania w intymność rodziny i wchodzenia w głębokie osobowe

kontakty z wszystkimi domownikami. Należy pamiętać o bardzo trudnej

psychologicznie sytuacji matki. Jej pozycja zostaje silnie zagrożona. Czuje się ona tak

jakby zdawała egzamin ze swojego macierzyństwa. Niepokoi się o ocenę ze strony

męża i profesjonalisty. Stąd istotne jest, by logopeda nie przekazywał matce informacji,

jak ma mówić do dziecka, ale przeprowadzał ćwiczenia. Obserwując je domownicy

będą mogli uczyć nie mając poczucia, iż są nauczani. Wówczas stopniowo będzie

przekraczana bariera nieufności zbudowana przez matkę ( ktoś obcy chce mi zabrać

moje dziecko ) i surdologopedę ( ona ‘matka’ nie będzie umiała pracować z dzieckiem ).

Moje doświadczenia w kontaktach z matkami dzieci niesłyszących wskazują, że

najlepszym przekazem, jak mówić do dziecka, jest nawiązywanie przez samego

logopedę skutecznej komunikacji z dzieckiem. Uważam, że realne jest odwzorowanie

podczas ćwiczeń, fundamentalnego w procesie nabywania kompetencji językowych

układu, matka - niemowlę w diadzie; logopeda - dziecko.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: