Semiotyka tekstu mistycznego.pdf

Ks. Marek Chmielewski

SEMIOTYKA TEKSTU MISTYCZNEGO

(Podsumowanie Międzynarodowego Kongresu

Semiotyki Tekstu Mistycznego) 

Niemiecki psychiatra i filozof Karl Jaspers, posługując się

metodą fenomenologiczną, rozumie mistykę — w szerokim

znaczeniu — jako zniesienie rozszczepienia na podmiot i

przedmiot w świadomości doznającego podmiotu. Doświadcze-

nie mistyczne jest to zatem nie tyle proces intelektualnej kon-

ceptualizacji, co przede wszystkim doznanie jedności ze strony

podmiotu z otaczającą go rzeczywistością 1 . Z nieco innego

punktu widzenia należałoby wobec tego powiedzieć, że misty-

ka jako doświadczenie jedności bytu jest pojawieniem się me-

tafizyki w świadomości kontemplacyjnej i zarazem ekstatycz-

nym przeżywaniem tejże metafizyki 2 .

Jeżeli zgodzić się z takim bardzo ogólnym pojmowaniem

mistyki, to można za G. van der Leeuwem powiedzieć, że jest

ona zjawiskiem powszechnym i ponadczasoprzestrznnym, a

przy tym wieloznacznym i nieredukowalnym. Jest przez to w

pewnym sensie „zjawiskiem pierwotnym” 3 . Samoświadomy

byt ludzki jest otwarty ze swej natury na otaczającą go rze-

czywistość. Oznacza to, że choć jest uwikłany w immanencję,

to jednak zachowuje charakter bytu transcendującego, co jest

warunkiem jego samoświadomości i samospełnienia.

Ów transcendujący wymiar człowieka znajduje swoje od-

zwierciedlenie między innymi w literaturze, którą z tej racji

————————

 Opublikowano w: „Roczniki Teologiczne” 40(1993), z. 5, s. 93-104.

1 Zob. K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen, Berlin-Gottingen-

Heilenberg 1960, s. 85 nn.

2 Zob. C. Albrecht, Psychologie des mystischen Bewusstseins, Mainz

1976, s. 253-254.

3 G. van der Leew, Fenomenologia religii, tł. J. Prokopiuk, Warszawa

1978, s. 544-545; Zob. M. Cieśla-Korytowska, Romantyczna poezja mistycz-

na, Kraków 1989, s. 216.

zwykło się określać mianem „mistyczna”. Szczególnie poezja,

stosując język symbolu, stwarza możliwości komunikowania

treści archetypicznych, do których odwołuje się szeroko rozu-

miana mistyka. Stąd też w literaturze mistycznej symbol peł-

ni funkcję uprzywilejowaną 4 .

Jest sprawą oczywistą, że literatura mistyczna nie jest

jednorodna, i to zarówno pod względem treści jak i formy.

Zróżnicowanie treściowe wynika przede wszystkim z rozbież-

ności w zakresie samych pojęć „mistyka” i „mistycyzm”. Ich

rozumienie i stosowanie zależy w dużej mierze od światopo-

glądu, założeń metodologicznych czy też od celu, jaki przy-

świeca danemu dziełu literackiemu. W języku polskim —

stwierdza M. Cieśla-Korytowska — stosuje się upraszczające

określenie „mistycyzm” na oznaczenie teorii, „mistyka” zaś na

oznaczenie praktyki kontaktu z wyższą rzeczywistością, ze

światem ducha. W potocznym rozumieniu nacechowanie se-

mantyczne „mistyki” jest raczej dodatnie, natomiast „misty-

cyzm”, jeżeli nie jest traktowany ujemnie, to przynajmniej

nieufnie, jako określenie czegoś podejrzanego 5 . Przy tej okazji

cytowana autorka twierdzi, jakoby znawcy literatury mieli ja-

sną koncepcję tego, co mistyczne w literaturze, podczas gdy

wszyscy inni przystępując do badania tekstu mistycznego,

muszą najpierw dokonywać uściślenia pojęć i założeń metodo-

logicznych.

Tak więc na literaturę mistyczną w ogóle składać się bę-

dzie obok opisu doświadczenia mistycznego wszystko to, co ta-

jemnicze, pozaracjonalne, wyrażone językiem symbolu i meta-

fory, nierzadko odwołujące się do archetypu funkcjonującego

w różnych postaciach w świadomości społecznej jako wzorca

elementarnych odniesień człowieka. W jej obrębie należy ko-

niecznie rozróżnić literaturę mistyczną świecką (najczęściej

jest to poezja) i literaturę mistyczną religijną, dzielącą się z

kolei na chrześcijańską i pozachrześcijańską. Każda z nich

————————

4 Zob. L. Gardet, O. Lacombe, L’Esperienza del Sé. Studio di mistica

comparata, Milano 1988, s. 249-252.

5 M. Cieśla-Korytowska, dz. cyt., s. 8.

wyznacza inną funkcję dla języka, którym się posługuje, co

prowadzi do dalszych zróżnicowań pod względem formy.

Wspomniane powyżej zróżnicowanie literatury mistycznej

pod względem formy wiąże się z rozumieniem funkcji języka w

doświadczeniu mistycznym i w doświadczeniu poetyckim. Ję-

zyk mistyczny jest paradoksalny i nieadekwatny, ponieważ

będąc rozwlekłym, obszernym, złożonym, mówi o doświadcze-

niu najprostszym z możliwych; domagając się artykulacji line-

arnej, wyraża punkt. Tekst mistyczny nie tyle jest opisaniem

tego punktu, ale jakby usiłowaniem dosięgnięcia go; nie tyle

drobiazgowym protokołem doświadczenia mistycznego, co ra-

czej echem najgłębszych doznań 6 .

Według teologii scholastycznej zarówno doświadczenie mi-

styczne Boga, jak i doświadczenie własnego „ja” opierają się

na intelekcie możnościowym, a nie na intelekcie czynnym 7 .

Jest to raczej intuicyjne zbliżenie się do Tajemnicy (aproksy-

macja), gdzie język pełni rolę drugoplanową. Z tej racji do-

świadczenie mistyczne jest w gruncie rzeczy bezkształtne.

Niemniej jest w najprzeróżniejszy sposób interpretowane, czy-

li napełniane znaczeniem, i to już w chwili, gdy mistyk próbu-

je sam sobie wyjaśnić refleksyjnie własne przeżycie, co zawsze

jest absolutnie nieadekwatne do samego przeżycia. Z koniecz-

ności wyraża je on za pomocą konwencjonalnych idei i symbo-

li, nierzadko sięgając do poezji. W tym kryje się „paradoksal-

ny” charakter wypowiedzi mistyka. Trzeba dodać, że paradok-

salny charakter nosi nie tyle język, w jakim jest wyrażane do-

świadczenie mistyczne, co przede wszystkim samo to doświad-

czenie. Mistyk, podejmując próbę eksplikacji swojego przeży-

cia, przechodzi od nie poddającego się zasadom logiki do-

świadczenia mistycznego do logicznego jego wyrażania w po-

wszechnie używanym języku i zgodnie z zasadami logiki. To

przejście uświadamia mu niemożność oddania tego, czego do-

————————

6 Zob. G. Pattaro, Il linguaggio mistico, w: La Mistica. Fenomenologia e ri-

flessione teologica, t. 2, red. E. Ancilli i M. Paparozzi, Roma 1984, s. 483-487.

7 Zob. M. Gogacz, Filozoficzne aspekty mistyki. Materiały do filozofii mi-

styki, Warszawa 1985, s. 48-58.

znał, mimo iż wyraża się komunikatywnie w danym języku,

często w sposób bardzo sugestywny. Język prawidłowo od-

zwierciedla jego subiektywne przeżycia, ale nie oddaje w pełni

natury samego doświadczenia mistycznego 8 .

Z kolei doświadczenie poetyckie realizuje się w poezji i po-

przez poezję, a zatem głównie bazuje na języku, dlatego język

poetycki, sama poezja jest już doświadczeniem 9 . Każdy mi-

styk, usiłując wyrazić swe niewyrażalne doświadczenie, po-

szukuje więc adekwatnych sformułowań, odwołując się do

dziedzictwa kulturowego, którym żyje, i do własnej inwencji

twórczej. W ten sposób tworzy swój język mistyczny, który

najbardziej uwydatnia niepowtarzalność danego mistyka i

nierzadko daleko odbiega pod względem formy od innych ro-

dzajów literatury religijnej.

Zachodzi konieczność wypracowania przejrzystych kryte-

riów metodologicznych dla badania bardzo zróżnicowanej lite-

ratury mistycznej. W centrum uwagi jej badaczy jest przede

wszystkim język, to znaczy jego warstwa semantyczna, czyli

relacje znaczeniowe zachodzące pomiędzy znakiem a jego de-

sygnatem, a także warstwa semiotyczna, czyli relacje znacze-

niowe zachodzące pomiędzy poszczególnymi znakami. Na tej

dopiero kanwie może się rozwijać jakakolwiek teoria czy teo-

logia mistyki.

Temu właśnie zagadnieniu w głównej mierze poświęcony

był Międzynarodowy Kongres Semiotyki Tekstu Mistyczne-

go 10 , zorganizowany w dniach 24-30 VI 1991 roku w L’Aquila

we Włoszech przez Centrum Studiów Mistycznych przy Kate-

drze Języka i Literatury Hiszpańskiej Uniwersytetu w

L’Aquila z okazji 500-lecia urodzin św. Ignacego z Loyoli oraz

————————

8 Zob. W. T. Stace, Mysticism and Philosophy, London 1961, s. 305; J.

Majkowski, Psychologia przeżyć mistycznych, „Roczniki Filozoficzne”, 2-

3(1949-1950), s. 178.

9 Zob. L. Gardet, O. Lacombe, dz. cyt., s. 249.

10 Zob. M. Chmielewski, Semiotyka tekstu mistycznego. (Sprawozdanie z

Międzynarodowego Kongresu Semiotyki Tekstu Mistycznego), „Ateneum Ka-

płańskie” 117(1991), s. 364-366.

400-lecia śmierci św. Jana od Krzyża i Ludwika z Leonu. Do-

niosłość podjętego tam zagadnienia skłania do zaprezentowa-

nia tematyki Kongresu, tym bardziej, że autor niniejszego

opracowania był jedynym uczestnikiem z Polski.

Moderatorem całego przedsięwzięcia był jezuita Giuseppe

De Gennaro. Na jego zaproszenie przybyło około 150 osób z

różnych krajów. Najliczniej reprezentowane były: USA, Indie,

ZSRR oraz Italia. Ponad połowa uczestników Kongresu zabie-

rała głos podczas obrad plenarnych, wygłaszając komunikaty

naukowe o dość zróżnicowanej tematyce, głównie z zakresu li-

teratury i językoznawstwa, niekiedy daleko odbiegającej od

przewodniej myśli Kongresu. Teksty wystąpień w postaci akt

kongresowych były codziennie wręczane uczestnikom. One

stanowią podstawę źródłową tegoż opracowania.

Niewątpliwym walorem Kongresu — zdaniem uczestników

— było ukazanie szerokiego kontekstu podjętej problematyki.

Kongres dał możliwość wymiany poglądów o sposobie podej-

ścia do tekstu mistycznego, nie tylko w jego warstwie religij-

no-konfesyjnej. Ciekawe wydają się być próby badania litera-

tury mistycznej z punktu widzenia językoznawstwa porów-

nawczego oraz psychologii głębi. O żywym zainteresowaniu

mistyką świadczyły podejmowane w kuluarach dyskusje i

wymiany poglądów. Zaproponowano powołanie specjalistycz-

nych zespołów badawczych dla przeprowadzenia wnikliwych

studiów między innymi nad kluczowym u św. Ignacego poję-

ciem discernimiento oraz pojęciem sentimiento i nada u św.

Jana od Krzyża.

Mimo iż Kongres miał charakter interdyscyplinarny, to

jednak nie zdołano wypracować metod badania tekstu mi-

stycznego ani nie ukazano kierunku badań w tym zakresie. W

wyniku obrad i dyskusji jedno stało się oczywiste dla uczest-

ników Kongresu, że nie można stosować reguł semiotyki for-

malnej do badania tekstu mistycznego o charakterze wybitnie

religijnym bez ryzyka wypaczenia jego wewnętrznej celowości.

Odnośnie do tego warto zreferować pogląd, jaki w pierw-

szym dniu obrad zaprezentował uczestnikom Kongresu prof.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: