Inny świat-- drugie opracowanie.pdf

O Autorze

Gustaw Herling-Grudziński, syn Józefa i Doroty z Bryczkow-

skich, urodził się 20 maja 1919 roku w Kielcach. Już w 1935 ro

ku, wówczas uczeń VI klasy gimnazjum im. Stefana Żeromskie

go w Kielcach, debiutował reportażem Świętokrzyszczyzna na

łamach warszawskiego pisma młodzieży szkolnej „Kuźnia Mło

dych". Po maturze, w 1937 roku, rozpoczyna studia poloni

styczne na Uniwersytecie Warszawskim. W nowym dla siebie

środowisku staje się wkrótce jednym z wybijających się młodych

krytyków literackich. Związany z grupą skupioną wokół niewie

le odeń starszego Ludwika Frydego, pisuje w „Ateneum", „Pio

nie", „Naszym Wyrazie" — między innymi o twórczości Dą

browskiej, Miłosza, Gombrowicza — jest kierownikiem literac

kim tygodnika „Orka na Ugorze".

Po wybuchu wojny, 15 października 1939, zakłada w Warsza

wie wraz z kolegami jedną z pierwszych w okupowanej Polsce

organizacji konspiracyjnych — Polską Ludową Akcję Niepod

ległościową (PLAN). Współredaguje pierwsze numery podziem

nego pisma „Biuletyn Polski". W grudniu tego samego roku,

z zamiarem przedostania się na Zachód, przekracza linię demar-

kacyjną, rozgraniczającą tereny zajęte przez wojska niemieckie i

radzieckie. Dociera do Białegostoku, potem do Lwowa, gdzie

rekomendowany przez Marię Dąbrowską i Juliusza Kleinera,

zostaje przyjęty do istniejącego jeszcze, ale już zamierającego

przedwojennego Związku Literatów. Z Lwowa, w poszukiwaniu

środków do życia i drogi na Zachód, przenosi się do Grodna.

W Grodnie pracuje krótko w teatrze lalkowym, usiłując jedno

cześnie zorganizować sobie przerzut na Litwę. „Znalazłem

wreszcie, dzięki pożyczkom, dwóch przemytników gotowych do

przerzucenia mnie na Litwę. Jeden z nich nazywał się Mickie

wicz. Pod takimi auspicjami zaczęła się moja... «Droga do Ro-

323

sji». Nasza furka wyminęła rogatki Grodna o północy i ujechała

zaledwie dziesięć kilometrów. Samochód policyjny dognał ją w

pustym polu, gdzie podobne operacje nie zwracały niczyjej uwa

gi. Mój Mickiewicz był na usługach NKWD".

Opisane w ten sposób przez Herlinga-Grudzińskiego areszto

wanie (w szkicu Godzina cieni w tomie Drugie przyjście) miało

miejsce w marcu 1940 roku. W więzieniu w Grodnie pisarz zo

staje skazany na pięć lat pobytu w obozach. Poprzez więzienia

w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie trafia do łagru w Jerce-

wie w systemie obozów kargopolskich, ciągnących się wzdłuż li

nii kolejowej z Wołogdy do Archangielska. Zostaje stamtąd

zwolniony po dramatycznej głodówce protestacyjnej 20 stycznia

1942 roku, 12 marca zaś w miejscowości Ługowoje w południo

wym Kazachstanie zostaje wcielony do 10. Pułku Artylerii Ar

mii Polskiej generała Andersa. Dalsze wojenne losy pisarza

związane są z dziejami Drugiego Korpusu, w którego szeregach

uczestniczy między innymi w bitwie pod Monte Cassino (odzna

czony za udział w niej krzyżem Virtuti Militari).

Już w 1943 roku Herling-Grudziński wznawia przerwaną z

konieczności działalność literacką, pisując do czasopism pol

skich wydawanych w Bagdadzie („Kurier Polski") i w Jerozoli

mie („W Drodze"). W latach 1945—46 kieruje działem literac

kim tygodnika „Orzeł Biały", organu Drugiego Korpusu. Bierze

udział w Rzymie w pracach przy zakładaniu Instytutu Literac

kiego i miesięcznika „Kultura", którego pierwszy numer, z

czerwca 1947 roku, redaguje wspólnie z Jerzym Giedroyciem.

Pod koniec 1947 roku wraz z żoną Krystyną, z domu Stojanow-

ską (1915—1952), przenosi się do Londynu, gdzie nawiązuje

współpracę z „Wiadomościami", tygodnikiem politycznym i lite

rackim redagowanym przez Mieczysława Grydzewskiego. Na ła

mach tygodnika ukazuje się w odcinkach, przed wydaniem

książkowym, Inny Świat. Obozowe doświadczenia, które zna

lazły wyraz w tej książce, określiły punkt widzenia autora na

złożone stosunki polsko-radzieckie, ich często dramatyczny wy

miar, stosunki, które dopiero teraz mogły stać się przedmiotem

wszechstronnych studiów historyków polskich i radzieckich.

W latach 1952 — 55 pisarz przebywa w Monachium, pracując

w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa. W 1955 roku osiada

na stałe w Neapolu, gdzie poślubia córkę Benedetto Crocego,

324

Lidię. Podejmuje na nowo ścisłą współpracę z „Kulturą",

uczestniczy także istotnie w pracach Instytutu Literackiego, z

którym związany jest do dzisiaj. Do 1981 roku publikuje rów

nież w prasie włoskiej (między innymi w „Tempo Presente",

„Corriere delia Sera", „II Giornale").

Debiutem książkowym Herlinga-Grudzińskiego był tom szki

ców literackich Żywi i umarli (Rzym 1945). Kolejne publikacje

książkowe to Inny Świat (wyd. angielskie Londyn 1951, wyd.

polskie tamże 1953), tomy opowiadań i szkiców: Skrzydła ołta

rza (Paryż 1960) i Drugie przyjście (Paryż 1963), szkice o litera

turze rosyjskiej Upiory rewolucji (Paryż 1969), Dziennik pisany

nocą 1971-1972 (Paryż 1973), Dziennik pisany nocą 1973-1979

(Paryż 1980), Podróż do Burmy (Londyn 1983) - dziennik z

pobytu w tym kraju w 1952 roku, drukowany w latach

1952 — 53 w „Wiadomościach", Dziennik pisany nocą 1980 —

1983 (Paryż 1984). Kolejne części Dziennika, który posiada for

mułę otwartą, ukazują się na łamach „Kultury". Wiele innych

istotnych dla twórczości Herlinga-Grudzińskiego tekstów roz

proszonych jest po czasopismach, na zebranie oczekują także je

go opracowania i przedmowy do wydań dzieł innych pisarzy.

Pierwszą książką Herlinga-Grudzińskiego, jaka po wielu la

tach ukazała się w kraju, był tom Wieża i inne opowiadania

(Poznań 1988), opublikowany nakładem Wydawnictwa Polskiej

Prowincji Dominikanów „W Drodze".

L S "i

'• •'

Kategorie więźniów i układy w łagrze

Zdawałoby się, że niedola i ekstremalne warunki powinny konsolidować i zrównywać ludzi,

tymczasem w każdym obozie ukształtowała się swoista hierarchia aprobowana przez wszystkich

więźniów. W Jercewie istniało kilka kryteriów podziału społeczności łagrowej.

Na spalonej pozycji znajdowali się “ polityczni”, czyli “biełoruczki”, gdyż jak twierdził Stalin

“im lepiej się czuje materialnie “polityczny” w więzieniu, tym odważniej tęskni za wolnością,

tym gwałtowniej buntuje się przeciwko władzy, która go uwięziła”.

W dużo lepszej sytuacji byli “bytownicy”, czyli przestępcy pospolici, a już za prawdziwych

panów w obozie uznać należy “ urków” - wielokrotnych recydywistów, popełniających jednak

przestępstwa pospolite. Do “urków” należy faktyczna władza w obozie, piastują oni

odpowiedzialne stanowiska, wymierzają kary, terroryzują współwięźniów, zachowują sobie

prawo pierwszej nocy wobec “prawiczek” zjawiających się w łagrze. Jedną z

najpopularniejszych rozrywek “urków” jest gra o cudze rzeczy, a czasem nawet życie.

Samowola urków została ukrócona przez NKWD w 1940 roku, zostało im jednak nieformalne

prawo urządzania tzw. nocnych łowów na kobiety chodzące po zmroku po łagrze.

Do arystokracji obozowej należeli także “ iteerowcy” - specjaliści pracujący w administracji

obozowej, mieszkający w lepszym baraku i otrzymujący dodatkowe racje żywnościowe.

Liczono się z nimi z obawy przed denuncjacją.

Odrębną grupą są “ nacmeni” - Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi umierający z tęsknoty za krajem, z

głodu i mrozu, cierpiący na choroby oczu.

Na samym dole hierarchii obozowej znajdowali się “kurzy ślepcy” i ludzie z “trupiarni”. Ci

pierwsi to chorzy na “cyngę” - awitaminozę A, którzy o zmierzchu tracili zdolność widzenia.

Stawali się przez to nie tylko gorszymi pracownikami, ale wręcz zawadzali innym, tamując ruch

w okolicach kuchni czy na ścieżkach. Spotykali się najczęściej z wrogością lub obojętnością

otoczenia; rzadko ktoś pomógł im wydobyć się z zaspy czy dojść do baraku.

Chorzy na “pyłagrę”, pelagrę, szkorbut, czyli wszystkie postacie awitaminozy (objawiające się

obrzękiem skóry, osłabieniem wzroku, zaburzeniami psychicznymi i nerwowymi, owrzodzeniem

ciała, wypadaniem zębów) trafiali do baraku zwanego “kostnicą” lub “trupiarnią”. W obrębie tej

nieszczęsnej społeczności także panowały podziały. Tych, którzy nadawali się jeszcze do

lżejszych prac w obozie, zwano “ słabosiłką”. Mieli oni szansę powrotu do pracy dzięki

otrzymywaniu “słabosilnogo pitanija” - dodatku żywnościowego i odpoczynku w “trupiarni”.

Grupa “aktirowki” składała się z dogorywających więźniów, nie wzywanych do żadnej pracy,

ale otrzymujących tylko głodowe racje żywnościowe.

Więźniowie byli najtańszą siłą roboczą, niewolnikami, czego nawet nie starali się ukrywać

przełożeni. Charakterystyczny jest sposób badania przed zatrudnieniem -

“badanie lekarskie zaszczycał bowiem niekiedy swą obecnością naczelnik oddziału

jercewskiego, Samsonow, i z uśmiechem zadowolenia dotykał bicepsów, ramion i pleców nowo

przybyłych więźniów”,

co do złudzenia przypominało sceny handlu niewolnikami. Władze obozowe czyniły wszystko, aby

upodobnić obóz do fabryki. Oprócz norm, w łagrze obowiązywały plany produkcyjne, system

brygadowy, układy biurokratyczne, a nawet tablica “stachanowców” - przodujących robotników.

Wypracowanie normy stanowiło o statusie więźniów oraz o ich przydziale do lepszego bądź

gorszego kotła z jedzeniem. Pozory te podkreśla opis działalności urzędników – przeliczali oni niby

jedzenie na procenty, co powodowało, że więźniowie starali się więcej robić, aby móc więcej jeść.

Mało było takich, którzy chcieli mniej pracować i mniej jeść. Ci z “pierwszego kotła” najczęściej

byli po prostu za słabi i mało zaradni. Normy wszyscy uważali za zawyżone, dlatego uczciwie nie

można było wypracować nawet 100%, a co dopiero 125% czy więcej. W takiej sytuacji nieodzowne

stały się “tufty”, czyli umiejętne oszustwa. I tak na przykład w brygadach leśnych najczęściej

przekupywano “dziesiętnika”, który mógł “źle policzyć” kloce ściętego drzewa lub przymknąć oko

na jego ułożenie (luźne ułożenie wewnątrz, a pozory ubicia z zewnątrz). Jeżeli to nie skutkowało,

fałszowano dane za pomocą przenoszenia ostemplowanych fragmentów drzewa. Do tego typu

działań potrzebne było zgranie brygady, dlatego szybko pozbywano się tych, którzy z różnych

względów nie pasowali do grupy.

Praca

Więźniowie pracowali głównie przy wyrębie lasu i ci zwani byli “lesorubami”. Inne brygady

były zatrudniane w tartaku, przy pracach ciesielskich w mieście, przy budowie dróg, na stacji

pomp, w elektrowni, w bazie żywnościowej. Więźniowie pracowali codziennie, 11-12 godzin w

nieludzkich warunkach, przy 40-stopniowym mrozie. Wstawali codziennie o godzinie 5.30, jedli

poranny posiłek, a już godzinę później rozpoczynał się “razwod” - wymarsz brygad na miejsce

pracy. Więźniowie po przejściu przez bramę otrzymywali eskortę “striełka”, gotowego zabić

każdego, kto uchybiał regulaminowi.

Najcięższą pracę miały brygady “lesorubów”, dochodzące do miejsc wyrębu oddalonych o 6-7

kilometrów od obozu. Ich członkowie pracowali cały dzień pod gołym niebem, zanurzeni często

po pas w śniegu, zmarznięci, przemoczeni, głodni i bezradni. Nic dziwnego, że najdłuższy czas

pracy na “lesopowale” wynosił dwa lata. Więźniowie pozbawieni południowego posiłku (z

wyjątkiem stachanowców) wracali z pracy około godziny 18 przeraźliwie głodni i zmęczeni.

Tak samo wyglądały wszystkie miesiące pobytu w obozie. Prac przybywało latem, kiedy to

więźniowie uczestniczyli jeszcze w sianokosach.

Praca w obozie spełniała wiele funkcji. Służyła nie tylko wytwarzaniu konkretnych dóbr

materialnych, była przede wszystkim narzędziem wyniszczania fizycznego i psychicznego

człowieka, złamania go i poniżenia . Była rodzajem tortury fizycznej i psychicznej, środkiem

eksploatacji taniej siły roboczej, mechanizmem perswazji odbierającym człowiekowi godność i

nadzieję. Bezsensowna praca czyniąca z człowieka ślepe narzędzie pozbawiała go możliwości

twórczego działania. Wprowadzanie ostrej rywalizacji łamało solidarność więźniów,

wyjaławiało ich duchowo i czyniło z nich narzędzia systemu totalitarnego.

Praca była też sposobem sukcesywnego mordowania więźniów; stwierdzenie “przejść przez las”

jest analogiczne do stosowanego w obozach hitlerowskich wyrażenia “przepuścić przez komin” -

mowa tu o selekcji czy o celowym dobijaniu. Więźniowie, którzy narazili się systemowi, byli

kierowani do lasu, co oznaczało dla nich wyrok śmierci. Potwierdza to historia Gorcewa –

śledczego z harcowskiego więzienia, którego dosięgła ręka obozowej sprawiedliwości. Zemstę

zaapropobowali przełożeni i posłali skatowanego więźnia do pracy w lesie, wiedząc, że oznacza

to dla niego śmierć. Podobny los spotkał chorego na kurzą ślepotę “zabójcę Stalina”, który po

ujawnieniu choroby został skierowany na karną brygadę do lasu na pewną śmierć.

W obozie funkcjonował także inny aspekt pracy. Chociaż doprowadzała ona do

uprzedmiotowienia więźniów, zniewolenia i wyniszczenia ich, to paradoksalnie stanowiła

potwierdzenie istnienia. Człowiek pozbawiony możliwości pracy był jednostką bezużyteczną i

zbędną, która należy zastąpić inną. Przekonuje się o tym Grudziński, gdy trafia do “trupiarni” i

widzi, że więźniowie z “aktirowki” znajdują się w przedsionku domu pogrzebowego. Skoro nie

pracują, nie otrzymują niezbędnego pożywienia, a skoro nie mają możliwości zregenerowania sił

organizmu, muszą się liczyć z bliską śmiercią. A więc pracuje się po to, aby przeżyć.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: