Ilustrowana_Encyklopedia_Historii_Lodzi_nr_5.pdf

(7010 KB) Pobierz

298469064 UNPDF

issn 1731-092X

i l u s t r o w a n a

h i s t o r i i ł o d z i

d r u g a p o ł o w a X i X w i e k u

c z a s y w i e l k i e g o k a p i t a ł u

poznaj dzieje swojego miasta

zeszyt

nr 5

ISSN 1731-092X

ILUSTROW A NA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

ISSN 1731-092X

ISSN 1731-092X

ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

zbierz kolekcję !

www.uml.lodz.pl

ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

OD POŁOWY XVI WIEKU

DO KO CA XVI WIEKU

co miesiąc

nowy zeszyt!

OKRES PRADZIEJÓW

I REDNIOWIECZA

OKRES PRADZIEJÓW

. t 1423 – 2008

PIERWSZA POŁOWA XIX WIEKU

WIZJA NOWEGO MIASTA

zeszyt

nr 2

zeszyt

nr 3

zeszyt

nr 1

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

e n c y k l o p e d i a

WA

IA

298469064.120.png

298469064.131.png

298469064.142.png

298469064.153.png

298469064.001.png

298469064.012.png

298469064.023.png

298469064.034.png

298469064.045.png

298469064.056.png

298469064.067.png

298469064.077.png

298469064.078.png

298469064.079.png

298469064.080.png

298469064.081.png

298469064.082.png

298469064.083.png

298469064.084.png

298469064.085.png

298469064.086.png

298469064.087.png

298469064.088.png

298469064.089.png

298469064.090.png

298469064.091.png

298469064.092.png

298469064.093.png

298469064.094.png

298469064.095.png

298469064.096.png

298469064.097.png

298469064.098.png

298469064.099.png

298469064.100.png

298469064.101.png

298469064.102.png

298469064.103.png

298469064.104.png

298469064.105.png

298469064.106.png

298469064.107.png

298469064.108.png

298469064.109.png

298469064.110.png

298469064.111.png

298469064.112.png

298469064.113.png

298469064.114.png

298469064.115.png

298469064.116.png

298469064.117.png

298469064.118.png

298469064.119.png

298469064.121.png

ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

zeszyt

nr 5

• DO CZYTELNIKÓW •

Wraz z piątym numerem Ilustrowanej Encyklopedii

Historii Łodzi wkraczamy w II połowę XIX wieku,

a więc w okres dynamicznego rozwoju naszego mia-

sta i budowy wiekiego ośrodka przemysłu włókien-

niczego. Jak pokazują jednak wydarzenia i fakty opi-

sane w poprzednich zeszytach, mimo rekordowego

wzorostu i dynamiki przemian tak naprawdę nic nie

stało się od razu, choć działo się szybko. Dość po-

wiedzieć, że mimo 100-krotnego zwiększenia liczby

ludności od końca XVIII wieku do połowy XIX w.

Łódź była jeszcze miasteczkiem liczącym ok. 20 ty-

sięcy mieszkańców. Potem mamy przyrost, średnio

dwukrotny, w kolejnych dekadach, a zatem ok. 40

tys. w latach 60. XIX wieku, ale już 80 tys. dziesięć

lat później, itd. aż do ponad 300 tys. w końcu stu-

lecia. Gdy miasteczko rozrasta się z 5 do 10 tysięcy

mieszkańców, to w sumie nie zmienia jego statusu,

ale jeśli z kilkudziesięciu rośnie w setki – oznacza

to jakościową metamorfozę i przejście z małego mia-

sta do metropolii, dodajmy – do wielkiej przemy-

słowej metropolii w ciągu zaledwie 30-40 lat. I ten

fenomen wart jest właśnie zobrazowania, a pierwsza

faza tej przemiany dokonała się właśnie w latach 60.

XIX wieku, o której traktuje ten zeszyt. To przede

wszystkim dalszy rozwój i mechanizacja przemysłu,

powstawanie wielkich fabryk w miejsce manufaktur,

tworzenie się łódzkiej burżuazji z Karolem Sche-

iblerem na czele. To także czas niepokojów i bun-

tów, a także okres patriotycznych powstań, które

przyhamowały, ale nie ztarzymały wielkiej machiny

miejskiej. Zapraszamy do poznania kolejnej części

historii budowy tak zwanej Wielkiej Łodzi – mia-

sta walczącego o przetrwanie, miasta wielkich for-

tun i kapitałów, a przede wszystkim miasta ciężkiej

pracy...

II POŁOWA XIX W . CZASY WIELKIEGO KAPITAŁU

spis treści

• GDY W ŁODZI ZROBIŁO SIĘ CIASNO 123

• CZASY NIEPOKOJÓW I BUNTU 124

• POWSTAŃCY STYCZNIOWI W ŁODZI 136

• OD KRYZYSU DO... KRYZYSU 128

• BRACTWA I INNE ROZRYWKI 130

• STARE MIASTO I BAŁUTY NOWE 132

• SZKOŁY POTRZEBNE OD ZARAZ 134

• ROZWÓJ PRZEMYSŁU FABRYCZNEGO 135

• HANDLOWY PEJZAŻ MIASTA

NA OKŁADCE:

Kompleks fabryczny

Scheiblera.

137

• NOWE TECHNOLOGIE I FABRYKI

140

• KOLEJ WARSZAWSKO WIEDEŃSKA

142

• MIASTO Z CEGŁY I... DREWNA

143

• PIERWSZE FORTUNY I FORTELE...

146

• KRÓLESTWO KAROLA SCHEIBLERA

150

• JAK W FABRYCE BIES PARĄ BUCHAŁ

152

ISSN 1731-092X

Nakład: 6000 egz.

Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi

Suplement historyczny

miesięcznika „Piotrkowska 104”

Wy d a w c a : Urząd Miasta Łodzi

Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw

90-926 Łódź, ul. Piotrkowska 104

Fabryka Karola

Scheiblera przy

Wodnym Rynku

Arkadiusz Grzegorczyk

Redaktor naczelny

Koncepcja, redakcja, opracowanie

Arkadiusz Grzegorczyk

Projekt gra czny i skład

Paweł Kawiński • www.kofeini.com

Zdjęcia: Archiwum UMŁ, Paweł Kawiński,

Hanna Zubrzycka-Kolińska

Druk i oprawa: WIST

NR IV / 1

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI

298469064.122.png

298469064.123.png

298469064.124.png

298469064.125.png

298469064.126.png

298469064.127.png

298469064.128.png

298469064.129.png

298469064.130.png

298469064.132.png

298469064.133.png

298469064.134.png

298469064.135.png

298469064.136.png

298469064.137.png

298469064.138.png

298469064.139.png

298469064.140.png

298469064.141.png

298469064.143.png

298469064.144.png

298469064.145.png

298469064.146.png

298469064.147.png

298469064.148.png

298469064.149.png

298469064.150.png

298469064.151.png

2

PERIODYZACJA DZIEJÓW ŁODZI

•

wieś monarsza – założona ok. XII-XIII wieku n.e.

wieś biskupia – ok. XIV wieku (pierwszy zapis – 1332 r.)

miasto feudalne – pocz. XV wieku (lokacja – 1414 i 1423 r.)

1423 – 1806 – we władaniu biskupów włocławskich

1793 – 1806 – pod zaborem pruskim

1807 – 1815 – w granicach Księstwa Warszawskiego

od 1815 roku – wchodzi w skład Królestwa Polskiego

1830 – 1863 – pod administracją polsko-rosyjską

1863 – 1914 – w administracji rosyjskiej

1914 – 1918 – głównie pod okupacją niemiecką

1918 – 1939 – drugie co do wielkości miasto II RP

1939 – 1945 – pod okupacją niemiecką

ŹRÓDŁA BIBLIOGRAFICZNE

Pierwszą pozycją jest wydana w styczniu 1853

roku książka Oskara Flatta „Opis miasta Łodzi

pod względem historycznym, statystycznym

i przemysłowym”. Stanowi do dziś nieocenione

źródło fundamentalnych wiadomości o wcze-

snych okresach istnienia miasta. Następne zna-

czące w historii naszego miasta pozycje to: Jana

Karola Kochanowskiego rozprawa z roku 1907

pt. „Szkice i drobiazgi”, opublikowana w Biblio-

tece Warszawskiej oraz ks. Stanisława Muzne-

rowskiego „Przyczynki do monogra i Łodzi”

z roku 1922, a także Andrzeja Zanda „Narodzi-

ny Łodzi nowoczesnej” i inne prace tegoż autora.

Z nowszych pozycji należy wymienić: „Ulicę

Piotrkowską” Anny Rynkowskiej oraz mono-

gra ę „Łódź – dzieje miasta” , tom I, pod red.

Ryszarda Rosina (PWN 1980), która pozostaje

najpełniejszym źródłem wiedzy o naszym mie-

ście. Ponadto korzystaliśmy z licznych artyku-

łów i publikacji: Witolda Kowalskiego, Francisz-

ka Lewandowskiego i Wacława Pawlaka – nie-

strudzonych badaczy łódzkich dziejów.

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI

NR V / 2

298469064.152.png

298469064.154.png

298469064.155.png

298469064.156.png

298469064.157.png

298469064.158.png

298469064.159.png

298469064.160.png

298469064.161.png

298469064.162.png

298469064.163.png

298469064.002.png

298469064.003.png

298469064.004.png

298469064.005.png

298469064.006.png

298469064.007.png

298469064.008.png

298469064.009.png

298469064.010.png

298469064.011.png

298469064.013.png

298469064.014.png

298469064.015.png

298469064.016.png

Gdy w Łodzi zrobiło się ciasno

123

Masowy napływ ludności sprawił, że już na przełomie lat 50. i 60. XIX w.

obszar Łodzi nie był pod względem urbanistycznym przystosowany

do wchłonięcia nowych mieszkańców.

Dawna dzielnica

Wiązowa:

Stosując

politykę wcześniejszej inkorporacji terenów, z myślą

o przyszłej rozbudowie miasta oraz ich racjonalnym

rozplanowaniu, władze miejskie zapobiegały dzikiej

parcelacji i bezplanowej, żywiołowej zabudowie. Re-

gulacja z 1840 r. i utworzenie Nowej Dzielnicy były

już jednak ostatnią tego typu akcją w czasach Kró-

lestwa, gdyż wyczerpała się rezerwa wolnych tere-

nów w granicach klucza łódzkiego dóbr rządowych.

Wprawdzie połowę obszaru miasta zajmowały grunty

orne, a piątą część ogrody, brak było jednak wolnych

placów budowlanych, nie mówiąc już o wydzielonych

terenach przemysłowych. Dalszy rozwój Łodzi zaczął

się dokonywać żywiołowo, w drodze parcelacji pry-

watnej. Przedmiotem spekulacji gruntowej stały się

przede wszystkim rozległe, lecz nie przystosowane

do potrzeb budownictwa miejskiego działki prząd-

ków i tkaczy. Dawne drogi dojazdowe do budynków

gospodarczych na tyłach działek – jak np. ul. Dzika

(Sienkiewicza) – zmieniły się wreszcie w ulice z za-

budową mieszkalną, a nawet i przemysłową.

później zaś Zielonym Rynkiem (pl. N. Barlickiego).

Nową dzielnicę określono mianem Wiązowej. Ta

zapomniana już dzisiaj nazwa wywodziła się przy-

puszczalnie od nazwy rewiru leśnego – Wiązowski

– w sąsiednim lesie miejskim.

Urządzenie dzielnicy Wiązowa było już ostatnią,

lecz częściowo tylko planową akcją regulacyjną, gdyż

ograniczyła się jedynie do wytyczenia siatki ulic, nie

objęła natomiast struktury bloków urbanistycznych,

w których zachował się dawny układ pól. Place bu-

dowlane tworzyły się tutaj z długich i wąskich zago-

nów, przeciętych jedynie w trakcie regulacji szachow-

nicą nowych ulic.

Skośne ustawienie linii parcel oraz zabudowy

względem prostokątnej siatki ulic jest do dziś charak-

terystyczną cechą planu części śródmieścia na zachód

od ul. Wólczańskiej. W ten sposób w zgeometryzo-

wanym rozplanowaniu wielkiego miasta przemysło-

wego ujawnia się dawny układ agrarny miasteczka

rolniczego. Późniejszy rozwój miasta w kierunku

zachodnim, rozpoczęty w ostatnim ćwierćwieczu

XIX w., a przyspieszony budową kolei kaliskiej na

początku XX w., odbywał się w jeszcze ściślejszym

związku z dawnym układem pól. Już nie tylko par-

cele, lecz także ulice pobiegły tutaj bezpośrednio

śladem dawnych miedz i zagonów, a zatem ukośnie

względem prostokątnej szachownicy układu prze-

strzennego Śródmieścia. Taka jest m. in. geneza obec-

nych ulic: S. Więckowskiego, 6 Sierpnia, A, Struga,

M. Kopernika i innych. Poprzeczna do nich ul. Łąko-

wa to fragment dawnej drogi granicznej, oddzielają-

cej pola mieszczan od łąk i lasu miejskiego.

Na obszarze najstarszych niw miejskich w pół-

nocnej części ówczesnej Łodzi gęsta sieć równole-

głych od siebie, nieregularnych ulic jeszcze wierniej

odtwarza wszelkie wygięcia dawnych zagonów. Wi-

dać to wyraźnie np. w stre e pomiędzy ul. Wrze-

śnieńską, biegnącą śladem dawnej granicy miasta,

a ul. Srebrzyńską. Charakterystyczne łukowato

wygięte ulice, np. Gra czna, Żytnia, Piwna, Górna

powstały z rozszerzenia dawnych miedz w związku

z prywatną parcelacją pól.

Zielony Rynek

ul. Żeromskiego

W ręce spekulantów

stopniowo poczęły przechodzić również wąskie pa-

semka staromiejskich pól mieszczan-rolników. Na

początku drugiej połowy XIX w. wkraczać na nie za-

częła zabudowa mieszkaniowa, a także przemysłowa,

co spowodowało potrzebę utworzenia odpowiednich

dojazdów. W związku z tym władze miejskie prze-

prowadziły na przełomie lat 50. i 60. ograniczoną

regulację urbanistyczną części gruntów staromiej-

skich, sąsiadujących od zachodu z Nowym Miastem

i osadą Łódka. Wytyczono na omawianym obszarze

siatkę ulic ściśle nawiązującą do sieci śródmiejskiej,

której osnowę stanowiły przedłużone ku zachodowi

przecznice ul. Piotrkowskiej, m.in. ulice: Południowa

(A. Próchnika), Cegielniana (S. Więckowskiego),

Dzielna (Zielona), Przejazd (A. Struga). Poprowa-

dzono także kilka ulic równoległych do osi układu

miasta: Długą (Gdańską), Pańską i Lipową. Pośrod-

ku rozparcelowanego obszaru utworzono nowy plac

publiczny, zwany początkowo Wiązowym Rynkiem,

ul. Więckowskiego

ul. 6 Sierpnia

NR V / 3

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI

• DYNAMIKA ROZWOJU MIASTA •

• DZIELNICA WIĄZOWA •

298469064.017.png

298469064.018.png

298469064.019.png

298469064.020.png

298469064.021.png

298469064.022.png

298469064.024.png

298469064.025.png

298469064.026.png

298469064.027.png

298469064.028.png

298469064.029.png

298469064.030.png

298469064.031.png

298469064.032.png

298469064.033.png

298469064.035.png

298469064.036.png

298469064.037.png

298469064.038.png

298469064.039.png

298469064.040.png

298469064.041.png

298469064.042.png

298469064.043.png

298469064.044.png

298469064.046.png

298469064.047.png

124

Czasy niepokojów i buntu

Okres między powstaniami, tzw. czasy paskiewiczowskie (1831–1856),

nie przyniósł istotnych zmian w życiu publicznym Łodzi, choć jawne

prorządowe nastawienie ujawniała tworząca się powoli łódzka burżuazja.

Przeciwstawne

nastroje panowały natomiast wśród niższych warstw

społeczności łódzkiej. Decyzje administracyjne i po-

lityczne leżały w wyłącznej kompetencji prezydenta,

natomiast w sprawach odnoszących się do gospo-

darki komunalnej był on zobowiązany naradzać się

z radnymi. Rząd Gubernialny Mazowiecki miano-

wał również dwóch radnych honorowych: L. Geyera

i kupca K. Reymana. Godność tę mogli piastować

właściciele nieruchomości umiejący czytać i pisać po

polsku, a wówczas tylko nieliczna grupa imigrantów

władała tym językiem.

Wydarzenia lat 40. sprawiły, że rząd i klasy po-

siadające Łodzi każde poruszenie społeczne w tym

mieście traktowały jako zagrożenie porządku pu-

blicznego. Przebieg wydarzeń, do których doszło

w Łodzi w 1854 r. – gdy bezrobotni ograniczyli się

do grabienia drewna w lasach – dowodził, iż był to

raczej akt rozpaczy niż świadome wystąpienie prze-

ciwko panującym stosunkom. Przekonaniami tymi

zachwiały jednak wydarzenia na początku lat 60.

Pośrednio ich inicjatorem stał się A. Wielopol-

ski, który na drodze współpracy z rządem carskim

dążył do przywrócenia autonomii Królestwa. Jedną

z pierwszych, wytargowanych reform w tym kierun-

ku miało być wprowadzenie samorządu miejskiego.

Na mocy ukazu carskiego Rada Administracyjna po-

stanowieniem z 30 VI 1861 r. zaleciła dokonać wy-

boru członków rad miejskich.

liście wyborców znalazło się 94 Żydów, co stanowiło

ok. 3% ogółu ludności żydowskiej w mieście, oblicza-

nej na 3340 osób; w stosunku do pozostałych 175

nie przeprowadzono rozróżnienia narodowościowe-

go. Wybory do Rady Miejskiej wywołały ogromne

zainteresowanie wśród społeczności lokalnej. Łódź

wybierała 12 członków Rady Miejskiej i 12 ich za-

stępców. W wyborach, które odbyły się 24 września

1861 roku, udział wzięło 223 uprawnionych do gło-

sowania. Do łódzkiej Rady Miejskiej weszli: kupiec

J. Paszkiewicz, właściciel nieruchomości T. Sudra,

aptekarz M. Lajnweber, właściciel warsztatu, J. Jarzę-

bowski, kupiec I. Kempiński, proboszcz para i łódz-

kiej ks. W. Jakubowicz, przedsiębiorca A. Likiernik,

„fabrykant” J. Lipiński, aptekarz E. Ludwig, kupcy:

B. Ginsburg, L. Grohman oraz właściciel nierucho-

mości M. Łaski. Zrzekł się on jednak mandatu zaraz

po wyborach i zastąpiony został przez K. Gehlinga.

Pozwoliło to na powołanie do Rady jako zastępcy

L. Geyera, który otrzymał zaledwie 46 głosów.

Pierwszym przewodniczącym Rady Miejskiej był

z urzędu prezydent Franciszek Traeger, który oba sta-

nowiska piastował do 16 XII 1862 r. Po nim funkcje

te pełnił Andrzej Rosicki aż do 1865 r., kiedy to zo-

stał zdjęty ze swego stanowiska za „nieprawomyślne”

poglądy. Sekretarzem Rady Miejskiej był początkowo

T. Sudra, a następnie M. Lajnweber, przedstawiciel

patriotycznej inteligencji łódzkiej. Do kompetencji

Rady należało zarządzanie miastem i jego gospodar-

ką, nadzór nad funkcjonowaniem instytucji o cha-

rakterze publicznym oraz nominacja urzędników. Za

porządek i bezpieczeństwo publiczne i nadzór nad

5 cyrkułami odpowiedzialni byli inspektorzy policji

bezpośrednio podlegli prezydentowi. Kompetencje

rad nie były rozległe, a działalność ograniczała się do

roli czynnika doradczego. W wielu miastach radni

wycofywali się z prac, wiele rad całkowicie się rozwią-

zało. W Łodzi jej członkowie poważnie angażowali

się w wiele działań publicznych i nawet wówczas,

kiedy władze zwierzchnie skłonne były ją rozwiązać,

z uporem zabiegali o utrzymanie tej instytucji, aż do

czasu ostatecznej jej likwidacji, tj. do grudnia 1869 r.

Pierwszym

przewodniczącym

Rady Miejskiej był

z urzędu prezydent

Franciszek Traeger,

który oba stanowiska

piastował do 16 XII

1862 r. Po nim funkcje

te pełnił Andrzej

Rosicki do 1865 r.

(na zdj. poniżej).

Czynne prawo wy-

borcze uzyskali obywatele polscy płci męskiej w wie-

ku od 25 lat, opłacający co najmniej 60 rubli rocznie

czynszu, umiejący czytać i pisać i przynajmniej od

roku zamieszkujący w okręgu wyborczym. Spośród

32 364 mieszkańców Łodzi zaledwie 269 osób, tzn.

1,1% ogółu ludności, odpowiadało tym kryteriom.

Prawo wpisania na listę wyborców przysługiwało

również tzw. osobom „wsławionym”. Do tej grupy

należeli m.in. Ludwik Geyer oraz Karol Scheibler,

który, mimo iż nie był wówczas obywatelem polskim,

został zatwierdzony przez władze ministerialne. Na

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI

NR V / 4

• PREZYDENT I RADA MIEJSKA •

• WYBORY SAMORZĄDOWE •

298469064.048.png

298469064.049.png

298469064.050.png

298469064.051.png

298469064.052.png

298469064.053.png

298469064.054.png

298469064.055.png

298469064.057.png

298469064.058.png

298469064.059.png

298469064.060.png

298469064.061.png

298469064.062.png

298469064.063.png

298469064.064.png

298469064.065.png

298469064.066.png

298469064.068.png

298469064.069.png

298469064.070.png

298469064.071.png

298469064.072.png

298469064.073.png

298469064.074.png

298469064.075.png

298469064.076.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Ilustrowana_Encyklopedia_Historii_Lodzi_nr_6.pdf (8478 KB)
Ilustrowana_Encyklopedia_Historii_Lodzi_nr_5.pdf (7010 KB)
Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi 01.pdf (2107 KB)
Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi 02.pdf (2587 KB)
Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi 03.pdf (9215 KB)

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin