Zaburzenia rozwoju niektórych procesów orientacyjno – poznawczych
Percepcja wzrokowa i zaburzenia jej rozwoju
Analizator wzrokowy jest neurofizjologicznym podłożem
spostrzegania wzrokowego. Receptorami wzroku które odbierają bodźce świetlne i przetwarzają je na impuls nerwowy są czopki i pręciki w siatkówce oka. Stąd wychodzą włókna nerwowe, które tworzą nerw wzrokowy i jako droga dośrodkowa kończą się w polu projekcyjnym korowego ośrodka wzrokowego. Czynność pola projekcyjnego stanowi neurofizjologiczne podłoże wrażeń wzrokowych. W polach drugorzędowych tego ośrodka zachodzą procesy analizy i syntezy bodźców wzrokowych, co stanowi podstawę tworzenia się spostrzeżeń wzrokowych: spostrzegania przedmiotów, ich zapamiętywania i rozpoznawania. Dzięki pracy pól trzeciorzędowych dochodzi do współpracy analizatora wzrokowego i kinestetyczno – ruchowego, czego efektem jest koordynacja wzrokowo – ruchowa.
Percepcja wzrokowa rozwija się pod wpływem doświadczeń zdobywanych w środowisku i uczenia się.
Objawy zaburzeń percepcji wzrokowej: uszkodzenia receptora w analizatorze wzrokowym (siatkówki) oraz dróg dośrodkowych występują ubytki w polu widzenia a nawet ślepota. Poważne zaburzenia są skutkiem uszkodzenia ośrodka wzrokowego w korze mózgowej.
Uszk.pól drugorzędowych: człowiek spostrzega elementy ale nie potrafi ich scalić i rozpoznać jako całości. Nie potrafi określić jaki widzi przedmiot. Nie umie odróżnić czy widzi na obrazku rower czy okulary.
Uszkodzenie pól trzeciorzędowych: zaburzenia spostrzegania i działania w przestrzeni. Np. człowiek spostrzega przedmioty lecz ni potrafi ocenić ich położenia. Nie potrafi odczytać godziny na zegarze, określić prawej czy lewej strony ciała, orientować się na mapie.
Zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym u dzieci ujawniają się w:
Trudnościach wyodrębniania części w złożonej całości oraz scalania poszczególnych części w całość,
Trudnościach w dostrzeganiu różnic miedzy przedmiotami, obrazkami podobnymi lecz nie identycznymi,
Trudnościach w odwzorowywaniu graficznym i przestrzennym złożonych struktur (kształty geometryczne, znaki graficzne): nie są zainteresowane układankami i mozaikami. Mylą pisownie liter podobnych do siebie pod względem kształtu i wielkości – L – Ł; C – G; b-p; d-g; m-n; o-a
Trudnościach rozumienia i wnioskowania na materiale obrazkowym, np. rysunki dzieci są schematyczne, uproszczone, pozbawione szczegółów i mogą uchodzić za przejaw upośledzenia umysłowego z tą różnicą, że dzieci komentują swoje prace uzupełniając je słownie. Przy tym rysunki są chaotyczne, źle rozplanowane, zawierają elementy obrócone w przestrzeni (rotowane).
Trudnościach w zapamiętywaniu i odróżnianiu układów liter: sok-kos; rok – kor. Dziecko czytając zniekształca wyrazy, opuszcza lub powtarza przeczytane elementy tekstu, gubi się w tekście. Tempo czytania jest wolne i szybko się męczy.
Metody badania percepcji wzrokowej i wzrokowo – przestrzennej
Obserwacja:
-podawanie ręki na powitanie, zakładanie butów, spełnianie poleceń( skręcamy na lewo, na prawo), oglądanie obrazków.
Wywiad z rodzicami:
-czy szybko zapamiętało drogę do przedszkola, szkoły, czy lubi rysować, kiedy nauczyło się odróżniać prawą i lewą rękę.
Analiza wytworów dziecka – rysunków według gotowych wzorów.
Próby eksperymentalne:
-odtwarzanie prostych figur geometrycznych: krzyż i szyny (3i4 –latki rysują poprawnie),
- koło – poprawnie rysują dopiero 6-latki,
- kwadrat – 4-latki rysują kąty zaokrąglone; 5 – latki –wyodrębniają co najmniej 3 kąty; 6 – latki rysuja kwadrat poprawnie.
- romb – 6, 7 – latki rysują bez błędu.
- pokazywanie przestrzennych stosunków – wskazało przedmiot leżący pod stołem, nad stołem, na lewo od drzwi, na górze. Aby na kartce papieru zakreśliło górny, prawy róg, itp.
Próby dojrzałości szkolnej:
- porównywanie obrazków pomiędzy sobą, odnajdywanie brakujących elementów, różniących je szczegółów.
Postępowanie korekcyjno – wychowawcze
Konsultacje z lekarzem okulistą szczególnie gdy występują bóle głowy, oczu po dłuższej pracy angażującej wzrok. Przechylanie głowy podczas czytania książki, mrużenie oczu, wadliwe ustawienie gałek ocznych (zez).
Ćwiczenia budowanie z klocków, odwzorowywanie wzorów, mozaiki, poszukiwanie różnic pomiędzy obrazkami, przedmiotami, układami. Zapamiętywanie obrazków, przedmiotów. Rysowanie szlaczków – geometrycznych linearnych, asymetrycznych wzorów.
Gry w Piotrusia, przerysowywanie, kalkowanie wzorów, konturów.
System ćwiczeń M.Frostig, D.Horin.
Przypadek (wybierz symptomy mówiące o zaburzeniach percepcji wzrokowej)
Chłopiec lat 7;8. Jedynak. Poród dwa tygodnie przed terminem. W czasie porodu tętno dziecka zaczęło zanikać. Ur. W zamartwicy sinej. Chłopiec rozwijał się fizycznie słabo, bardzo dużo chorował. Zaczął chodzić mając 15 m-cy. Rodzice pracowali nad dzieckiem jednostronnie, stymulując jego rozwój intelektualny. Nie chodził do przedszkola, nie miał kontaktu z rówieśnikami. Najbardziej lubił gdy mu czytano książki. W klasie „0” wykazywał słaba dojrzałość społeczną i samodzielność (np. zgubił 11 par butów). Od początki nauki szkolnej nie lubił pisać i miał duże trudności w czytaniu i pisaniu. Mylił litery podobne do siebie pod względem kształtu, inaczej ułożone w przestrzeni (p-b,d). Jeszcze pod koniec pierwszej klasy zdarzało mu się pisać całe słupki z matematyki od strony prawej do lewej. Mylił cyfry 6 i 9. Przez pierwsze półrocze nie umiał odnaleźć właściwych linijek w liniaturze zeszytu. Pisze powoli, nie nadąża za klasą, w domu uzupełnia zapis lekcji. Rozwój motoryki wyraźnie opóźniony (oceniono na podstawie prac rysunkowych dziecka).
Dysharmonie rozwoju ilustruje zdarzenie: gdy chłopiec pewnego razu był z matka na „lekcji nauki jazdy na rowerze” przewrócił się. matka mocno zaniepokojona o stan zdrowia dziecka podbiegła na miejsce upadku. Okazało się, że chłopiec wpadłszy w trawę zobaczył interesujący dla siebie widok – mrówki ciągnące trawę i biedronkę. Obserwacja tak go pochłonęła że zapomniał o rowerze i nie chciał wstać ziemi. Badanie kontrolne w klasie IV ujawniło że trudności w pisaniu niewiele się zmniejszyły. Chłopiec czyta dość dobrze, pogłębiły się trudności związane z przystosowaniem społecznym. Jest nadal samotny. Całymi dniami czyta książki, ma rozległą wiedzę i ukierunkowane zainteresowania. W Vi klasie podczas lekcji geografii nie potrafił odczytać mapy – gubił się w kierunkach.
Ma orzeczenie z poradni o ocenie merytorycznej prac. Aktualnie jest studentem kierunku medycznego i nie ma trudności w studiach.
Percepcja słuchowa i zaburzenia jej rozwoju
Analizator słuchowy jest neurofizjologicznym podłożem
spostrzegania słuchowego. Receptorem słuchu który odbiera bodźce dźwiękowe i przetwarza je na impuls nerwowy, są komórki rzęskowe w narządzie Cortiego Stąd wychodzą włókna nerwowe, które tworzą nerw słuchowy i jako droga dośrodkowa kończą się w polu projekcyjnym korowego ośrodka słuchowego. Czynność pola projekcyjnego stanowi neurofizjologiczne podłoże wrażeń słuchowych. W polach drugorzędowych tego ośrodka zachodzą procesy analizy i syntezy bodźców słuchowych, co stanowi podstawę tworzenia się spostrzeżeń słuchowych. Dzięki pracy pól trzeciorzędowych dochodzi do współpracy analizatora słuchowego i wzrokowego.
Percepcja słuchowa rozwija się pod wpływem doświadczeń zdobywanych w środowisku i uczenia się. Na czynność spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, składa się szereg czynności:
- spostrzeganie i odróżnianie od siebie wypowiadanych głosek (np. r poprawne i tzw. r – francuskie),
- różnicowanie elementarnych fonemów (jednostka języka). Są one tworami abstrakcyjnymi, względnie trwałymi i utrwalonymi społecznie.
- analiza fonemowa (wydzielanie fonemów z wyrazów), sylabowa (wydzielanie sylab z wyrazów), i wyrazowa (wydzielanie wyrazów ze zdań) oraz synteza.
Umiejętności te rozwijają się w toku uczenia się zamierzonego pod kierunkiem osoby dorosłej.
Objawy zaburzeń percepcji słuchowej: uszkodzenia receptora w analizatorze słuchowym oraz dróg dośrodkowych występuje głuchota różnego stopnia. Poważne zaburzenia są skutkiem uszkodzenia ośrodka słuchowego w korze mózgowej.
Uszkodzenie pól drugorzędowych: człowiek spostrzega elementy ale nie potrafi ich scalić i rozpoznać jako całości. Nie potrafi scalać dźwięków i nie rozumie co do niej mówimy (afazja sensoryczna)
Uszkodzenie pól trzeciorzędowych: zab.spostrzegania słuchowego utrudnia rozumienie i zapamiętywanie dłuższych ciągów wyrazów w danej serii np. nazw tygodnia, kojarzenia bodźców wzrokowych i słuchowych co ma znaczenie dla nauki czytania
Zaburzenia w spostrzeganiu słuchowym u dzieci ujawniają się w:
- w wyodrębnianiu dźwięków ze struktur złożonych (głosek i sylab ze słów, słów ze zdań), co bywa przyczyną nierozumienia poleceń lub treści opowiadań oraz niepowodzeń w początkowych latach nauki,
- w różnicowaniu dźwięków mowy co powoduje utrzymywanie się agramatyzmów i błędów w czytaniu (np. zamiast kołdra - kordła)
- w zapamiętywaniu wierszyków, słów piosenek,
- w koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych co bywa przyczyną męczliwości przy dłuższym słuchaniu, co wtórnie nasila gorsze zapamiętywanie i rozumienie mowy.
Dzieci z zab. percepcji słuchowej szybciej uczą się patrząc na tekst aniżeli słysząc go. Dłużej utrzymuje się faza głoskowania i sylabizowania. Nie rozumieją tekstu czytanego głośno, lepiej sobie radzą czytając go cicho. Mają kłopoty podczas zajęć umuzykalniających: w odtwarzaniu rytmu, w tańcu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu melodii. Kłopoty w nauce języka obcego.
Metody badania poziomu percepcji słuchowej
Wywiad – kiedy pojawiły się pierwsze słowa, jakie dziecko zna wierszyki, piosenki. Czy jest muzykalne, czy łatwo rozpoznaje melodie w zabawach i ćwiczeniach umuzykalniających.
Próby eksperymentalne – dla analizy: zdania (aby wyodrębniło z tekstu wiersza, piosenki zdanie, np. jedzie pociąg z daleka – czy wiesz o co prosiły dzieci, co odp.konduktor?),
Wyrazy: z wiersza, piosenki aby wyodrębniło całe wyrazy...
Sylaby: prosimy aby dziecko policzyło ile dany wyraz ma sylab, może sobie pomagać klaskaniem ręki (tata; tatarak).
Głoski – samogłoski i spółgłoski (ile głosek ma wyraz, jaką głoskę słyszy na początku a jaką na końcu wyrazu; na jaką głoskę zaczyna się dany przedmiot w sali).
Dla syntezy: zdanie: dziecko buduje zdanie z 3-4 wyrazów rozdzielonych długimi pauzami , np. mam—sześć—lat. Dziecko uzupełnia brakujące wyrazy w wypowiedzianych na głos zdaniach – moja lalka....w łóżku.
Wyraz z sylab: o—(ko); no—(ga).
Wyraz z głosek: np. głoskujemy przy zasłoniętych ustach (o-k-n-o) nazwę przedmiotu, które dziecko ma przynieść, wskazać, podnieść.
Sylaby. Ustalamy pierwszą głoskę stałą, np. spółgłoskę „m” a następnie kolejno wymieniamy różne samogłoski: a,o,i, które dziecko musi z nią połączyć, np. ma,mo,mi.
Porównywanie dla głosek zbliżonych do siebie pod względem fonetycznym, np. kosa – koza; pasek – piasek.
Próby z testu M. Stambak odtwarzające struktury rytmiczne. Wystukujemy ołówkiem (za zasłoną) strukturę złożoną z trzech uderzeń.
Ćwiczenia stymulujące dla dzieci powyżej 5 r.ż.
-powtarzanie pojedynczych głosek: najpierw samogłosek potem spółgłosek,
- rozpoznawanie głosek na początku krótkich słów lub sylab,
- składanie sylab z dwóch głosek, itp....
Przypadek (wybierz symptomy mówiące o zab.percepcji słuchowej)
Chłopiec lat 6;10.Przebieg ciąży i porodu prawidłowy. W okresie przedszkolnym chłopiec nie nauczył się żadnego wierszyka ani piosenki. Matka podaje, że sam je sobie wymyślał, co tłumaczy oryginalnością i inteligencją dziecka. Wymowa dziecka nieprawidłowa, przekręca wiele wyrazów, co stało się powodem skierowania dziecka do poradni. Badanie psychologiczne wykazało wysoką sprawność intelektualną lecz znaczne opóźnienie percepcji słuchowej. Podczas badania ujawniono, że chłopiec prawie wcale nie potrafi czytać. Książkę Mam sześć lat zna na pamięć, rozpoznaje tekst według obrazka. Ojciec dziecka miał podobne trudności. Nawet obecnie ma kłopoty z ortografią (oddaje żonie do korekty swoje artykuły naukowe). Gdy chłopiec rozpoczynał naukę pierwszej klasie dołączyły się trudności w pisaniu. Popełniał wiele błędów: opuszczał litery, sylaby, przestawiał je, nieprawidłowo pisał zmiękczenia. W kl. VII powtórne badanie wykazało, że pod wpływem zalecanych ćwiczeń, trudności w czytaniu i pisaniu nieco się zmniejszyły. Badania kontrole w ostatniej klasie szkoły średniej wykazały, że chłopiec nadal słabo czyta (matka czyta na głos wszystkie lektury), pisze błędnie (głównie błędy ortograficzne). Chłopiec nie został dopuszczony do matury z języka polskiego i obcego. Interwencja psychologa była bezskuteczną. Nauczycielka twierdziła, że chłopiec jest bardzo zdolny i dlatego nie można stosować taryfy ulgowej, nie byłoby to sprawiedliwe wobec innych uczniów. Według ostatnich danych badany zdał maturę w trybie zaocznym, mając 22 lata. Obecnie czyta dużo książek fachowych lecz nadal popełnia błędy ortograficzne. Choruje na wrzód dwunastnicy, dolegliwości rozpoczęły się w szkole średniej.
Trudności w czytaniu
Czytanie to jedna z form porozumiewania się językowego, jest czynnością ukierunkowaną na odbiór informacji, zorganizowaną według reguł danego języka i przyswajana w toku uczenia się.
Czytanie i pisanie zalicza się do wyższych czynności psychicznych. Struktura czynności czytani ma charakter układowy, tzn. można w niej wyodrębnić prostsze czynności które realizowane są przez wiele współdziałających ze sobą okolic mózgu (zasad dynamiczności funkcji psychicznych).
Zaburzenia powstają na drodze wadliwego działania któregoś z trzech analizatorów (słuchowego, wzrokowego, skórno – kinestetycznego).
Np.: mylenie liter o podobnym kształcie, zapominanie kształtu liter, trudności w zapamiętywaniu i rozpoznawaniu napisów w Sali mogą wskazywać na zaburzenie percepcji i pamięci wzrokowej.
Trudności w nauce czytania spowodowane zaburzeniami rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych określa się jako dysleksja (z j.łacińskiego lego: czytam, dys – trudność, niemożność). Trudności mogą być spowodowane zaniedbaniami ze strony środowiska wychowawczego.
Terapia ma przebieg dwuetapowy, pierwszy: zniwelować napięcia emocjonalne i zaburzenia nerwicowe związane z niepowodzeniami, zmienić niechętna postawę dziecka wobec czytania i wytworzyć motywację do dodatkowych ćwiczeń. Drugi etap: terapia psychomotoryczna – ćwiczenia ukierunkowane na usprawnienie funkcji percepcyjno – motorycznych i ich integracji.
Mamla