Lateralizacja, jej rodzaje jako ważny czynnik rozwoju ruchowego dziecka.
Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń w nauce.
Metody badania lateralizacji.Ćwiczenia kształtujące zaburzoną sprawność manualną i lateralizację z uwzględnieniem aktywizujących metod pracy z dzieckiem.
Przyczyny wszelkich zaburzeń mają swoje źródło w uwarunkowaniach endogennych i egzogennych.
Uwarunkowania endogenne:
l · biologicznie uwarunkowaną grupę przyczyn związaną z zakłóceniami w obrębie komórki rozrodczej. Powszechnie uważa się, że alkoholizm, nie leczona kiła mogą uszkodzić komórkę rozrodczą stając się przyczyną nieprawidłowego rozwoju płodu i dziecka po urodzeniu,
l · chromosomopatie (rodzaj anomalii komórkowych), czyli nieprawidłowy skład lub zakłócenia w podziale chromosomów płciowych żeńskich (XX) i męskich(XY),
l · uwarunkowane genetycznie zaburzenia przemiany materii (przemiany białkowej, węglowodanowej i tłuszczowej), czyli zaburzenia metabolitów komórkowych powodujące rozległe uszkodzenia układu nerwowego u dziecka są przyczyną ciężkich postaci oligofrenii,
· embriopatie (wszystkie uszkodzenia powstałe w okresie życia wewnątrzmacicznego); rodzaje embriopatii: - wirusowa, spowodowana wirusem grypy, odry, świnki, ospy wietrznej, żółtaczki zakaźnej, różyczki, malarii, - toksoplazmoza wywołana pierwotniakiem toxoplazma gondii, - aktyniczna wywołana promieniami ultrafioletowymi, promieniami RTG, radioaktywnymi izotopami oraz wyładowaniami energii atomowej, - toksyczna spowodowana m. in. lekami, używkami, barbituranami, solami metali ciężkich, benzenem i jego pochodnymi, tlenkiem węgla, związkami azotu, siarki i aldehydami, - weneryczna spowodowana kiłą, - niedożywieniowa wywołana niedoborem witaminy A oraz B 2, a także zaburzeniami metabolicznymi, - hemolityczna spowodowana konfliktem serologicznym między matką, a jej płodem,
l · urazy czaszki spowodowane dysproporcją między wymiarami kości miednicy kobiety rodzącej, a główką płodu,
l · zaburzenia w krążeniu łożyskowym i płodowym wskutek tzw. psucia się tętna płodu i okręcania się pępowiny wokół szyjki dziecka,
l · mechaniczne uszkodzenia czaszki (np. wskutek wadliwie użytych kleszczy),
l · zapalenie opon mózgowych,
l · wcześniactwo (ciąża trwająca ponad 28 dni, ale krócej niż 37 tygodni; waga ciała 1000g, ale nie większa niż 2500g; długość ciała mniejsza niż 48 cm),
l · zły stan somatyczny dziecka np. gruźlica, astma, choroby serca mogą być przyczyną opóźnień i dysharmonii. Nie dochodzi w tych wypadkach do uszkodzenia układu nerwowego, lecz powtarzające się długotrwałe choroby zmieniają warunki i tryb życia dziecka. Choroby te obniżając ogólną odporność organizmu również mogą zakłócać funkcje układu nerwowego.
Czynniki egzogenne:
l · opóźnienia i dysharmonie rozwoju powstają także wskutek warunków środowiskowych krańcowo złych np. wilcze dzieci żyjące poza środowiskiem ludzkim, jak również dzieci w znacznym stopniu izolowanych od otoczenia, trzymanych w zamkniętych pomieszczeniach,
l · rozwój dzieci wychowywanych poza rodziną (ochronki, domy małego dziecka) odbiega od poziomu dzieci wychowywanych nawet w skromnych warunkach bytowych, ale w domu rodzinnym (brak zaspokojenia podstawowych potrzeb uczuciowych dziecka),
l · środowisko rodzinne ma najpoważniejszy wpływ na wszechstronny rozwój dziecka i formowanie się jego osobowości. Analizując wpływ środowiska rodzinnego zaburzający rozwój dziecka bierze się pod uwagę nieprawidłową strukturę rodziny,
l · niekorzystne układy właściwości psychicznych obojga rodziców: - despotyczna, agresywna matka i tzw. nieobecny ojciec, - lękowo nastawiona, perfekcjonistyczna matka- surowy, rygorystyczny ojciec, - nadmiernie opiekuńcza matka- ojciec chłodny uczuciowo lub też ojciec agresywny, groźny,
l · wadliwe oddziaływanie wychowawcze rodziców: - wychowanie nadmiernie pobłażliwe (liberalne), - wychowanie surowe, rygorystyczne (autokratyczne), - wychowanie demokratyczne z tendencjami anarchistycznymi,
l · błędy wychowawcze popełniane przez rodziców w stosunku do dzieci poważnie chorych,
l · nieprawidłowe oddziaływanie dydaktyczno- wychowawcze szkoły i środowiska społeczno- kulturowego.
Przyczyny opóźnień w rozwoju ruchowym:
· organiczne uszkodzenie ośrodkowego bądź obwodowego układu nerwowego (np. niedowłady kończyn, porażenia połowicze prawej bądź lewej strony ciała),
· niedojrzałość albo mikrouszkodzenia układu piramidowego lub pozapiramidowego powstałe w okresie płodowym czy też okołoporodowym,
· zaburzenia procesu lateralizacji,
· urazy głowy, zapalenie opon mózgowych i mózgu w okresie jego dynamicznego rozwoju,
Jednym z czynników rozwoju ruchowego jest postępujący proces lateralizacji czyli przewagi stronnej jego ruchowych czynności. Przewaga jednej strony ciała nad drugą nie zjawia się od razu w gotowej postaci, lecz powstaje stopniowo, nasila się w miarę ogólnego rozwoju dziecka. Badania wykazały, że dzieci różnią się od siebie nie tylko stroną, po której zaznacza się przewaga czynnościowa lecz również tempem i siłą procesu lateralizacji. Oprócz dzieci wcześnie i silnie zlateralizowanych są takie, u których lateralizacja przebiega powoli, a nasilenie jej jest słabe. Dzieci o lateralizacji opóźnionej i osłabionej są zazwyczaj mniej sprawne ruchowo od swych silnie zlateralizowanych rówieśników.
Opóźnienia i dysharmonie w rozwoju ruchowym często współwystępują z zakłóceniami w procesie lateralizacji, z opóźnieniami rozwoju funkcji poznawczych oraz z zaburzeniami neurodynamicznymi. Obraz dziecka i poziom jego działania zależą od układów i związków zachodzących między tymi zakłóceniami w rozwoju, które nierzadko nasilają negatywny wpływ zaburzeń motorycznych na czynności dziecka.
Pojecie lateralizacji
Lateralizacja to czynnościowa asymetria ludzkiego ciała wyrażająca się większą sprawnością narządów, takich jak oko, ręka, noga, położonych po jednej stronie ciała, tj. po stronie lewej lub prawej. (Encyklopedia…, 2002).
Według M. Bogdanowicz lateralizacja to „ asymetria funkcjonalna w odniesieniu do parzystych narządów ruchu i organów zmysłu znajdujących się po prawej i lewej stronie ciała przejawiająca się jako preferencja do używania ręki, oka, ucha, nogi leżących po jednej stronie osi ciała. Preferencja ta ujawnia się podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, a także, gdy zachodzi potrzeba przyjęcia roli wiodącej przez jeden z nich, podczas wykonywania czynności angażujących obydwa parzyste organy ruchu i zmysłu. Mówimy wówczas o organie wiodącym, inaczej dominującym. Drugi zaś z tej pary, leżący po przeciwnej stronie osi ciała – to organ pomocniczy.” (Bogdanowicz, 1989, s. 29)
„Większość dróg nerwowych wychodzących z prawej półkuli dociera do organów lewej strony ciała, a z lewej półkuli do prawej strony ciała” (Kristanova 1989, s. 5). Dlatego u osób praworęcznych półkula lewa dominuje nad prawą, a u leworęcznych na odwrót – prawa nad lewą.
Rozwój lateralizacji w życiu człowieka i jej stabilizacja
„ Asymetria funkcjonowania półkul mózgowych rozwija się w ciągu życia dziecka. W kolejnych okresach rozwoju układu nerwowego dochodzi do ustalenia w mózgu lokalizacji poszczególnych funkcji”.
Z rozwojem lateralizacji czynności ruchowych kształtuje się lateralizacja funkcji mowy oraz lateralizacja w zakresie percepcji słuchowej i wzrokowej Procesy te można podzielić na cztery okresy. (Bogdanowicz, 1989).
Okresy rozwoju lateralizacji w życiu człowieka
I. Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy
Rozwijają się pola ośrodków ruchowych i czuciowych, później wzrokowych i czuciowych. Wraz z rozwojem pól kojarzeniowych zaczyna się proces ich specjalizacji, a także korowych ośrodków w każdej z półkul mózgowych. Najwcześniej przejawia się to w zakresie ruchów rąk i dlatego z końcem tego okresu zazwyczaj jedna z rąk ma już wyraźną przewagę funkcjonalną.
II. Wiek przedszkolny
Rozpoczyna się proces dominacji jednej z rąk. Zaczynają się ustalać ośrodki mowy w obrębie jednej z półkul mózgowych. W percepcji wzrokowej i słuchowej przejawia się dominacja jednej z półkul dla odbioru materiału werbalnego oraz dominacja związanego z nią ucha i pola widzenia.
III. Młodszy wiek szkolny
Ustala się ręka dominująca, stabilizują się ośrodki mowy w jednej z półkul, która również zaczyna dominować dla percepcji wzrokowej i słuchowej materiału werbalnego.
IV. Przełom młodszego i starszego wieku szkolnego
Większość dzieci ma już ustaloną jednorodną lateralizację w zakresie ręki, oka, nogi. Pełną dojrzałość uzyskują pola korowych ośrodków: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno – ruchowego, stanowiących podłoże integracji percepcyjno – motorycznej, czyli współdziałania funkcji percepcyjno – motorycznych.
Oprócz asymetrycznej przewagi funkcjonalnej jednej z półkul mózgowych może wystąpić sytuacja jej braku, co ma miejsce, gdy żadna z półkul nie wykazuje wyraźnej przewagi, dominacja wówczas nie występuje, obie półkule działają jakby ekwiwalentnie. Skutkuje to swoistymi konsekwencjami obserwowanymi w zachowaniu dziecka.
Rodzaje lateralizacji
Dziecko rodzi się z określoną predyspozycją do danego typu lateralizacji, który w ciągu życia ustala się w kierunku określonego modelu lateralizacji.
Wyróżnia się następujące rodzaje lateralizacji:
1. lateralizacja jednorodna: -prawostronna (przeważa sprawność prawej ręki, prawego oka, prawej nogi) ; -lewostronna (przewaga sprawności lewej ręki, lewego oka, lewej nogi).
2. lateralizacja niejednorodna: -skrzyżowana (np. sprawniejsza lewa ręka, prawe oko, lewa noga lub prawa ręka, lewe oko, prawa (lewa) noga) .
3. lateralizacja osłabiona (dziecko jest np. oburęczne lub obuoczne, obunożne).
I tak, lateralizacja jednorodna może być prawostronna, gdy dziecko posługuje się prawą ręką w manipulacji, rysowaniu, pisaniu, prawą nogą przy skakaniu, kopaniu piłki, prawym okiem przy zaglądaniu do lunety czy małych otworów, prawym uchem przy słuchaniu tykania zegarka. Taka zdecydowana przewaga narządów ruchu i zmysłu po stronie prawej uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu.
Jeżeli dziecko preferuje używanie w tych czynnościach odpowiednich narządów po lewej stronie ciała, jest zlateralizowane lewostronnie wskutek odwróconej dominacji półkulowej - z funkcjonalną przewagą półkuli prawej. Taka formuła to lateralizacja jednorodna lewostronna.
W przypadku braku ukształtowanej dominacji jednej z półkul, mamy do czynienia z lateralizacją skrzyżowaną bądź nieustaloną, tzw. słabą.
Lateralizacja nieustalona manifestuje się „ niezdecydowaniem” dziecka w zakresie prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, że zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest jednakowo słaby. Dziecko takie sprawia wrażenie, jakby miało raczej dwie lewe niż dwie prawe ręce; jest oburęczne, obunożne, obuoczne, ale tylko w obrębie jednej pary narządów. Dzieci oburęczne są najczęściej opóźnione w rozwoju ruchowym. Brak dominacji w zakresie rąk powoduje niezręczność manualną.
Lateralizacja skrzyżowana może być obserwowana w zachowaniu dziecka jako leworęczność i prawooczność, czyli brak zdecydowanej przewagi narządów po jednej stronie ciała. Inną formą tego modelu jest praworęczne dziecko z dominującym lewym okiem. Należy podkreślić, iż każdy z narządów wykazuje wyraźną przewagę, ale występuje ona po przeciwnych stronach.
Aby uchronić dziecko przed konsekwencjami niewłaściwych nawyków ruchowych, kształtujących się od okresu niemowlęcego aż do końca nauczania wczesnoszkolnego, czyli do momentu, kiedy opanowuje ono w sposób automatyczny czynność pisania, konieczna jest ocena dominacji stronnej u dziecka, u którego obserwujemy zakłócenia w procesie lateralizacji.
Jeśli podczas spontanicznej aktywności dziecka zaobserwujemy, że:
l dziecko posługuje się ręką lewą, raz lewą a raz prawą, czasami posługuje się na równi obiema
l przy czynnościach grafomotorycznych – wykonuje je niechętnie, niedbale bądź nie nadąża za grupą
l szybko się męczy i zniechęca podczas wykonywania czynności manualnych
l ma trudności w przyswajaniu pojęć określających kierunki przestrzenne oraz w orientacji w stronach swego ciała
l a podczas nauki pisania:
l kreśli litery niekształtnie w nierównych odstępach
l opuszcza linijkę bądź zaczyna pisać od środka kartki
l pisze „pismem lustrzanym’’, czyli kreśli znaki stanowiące zwierciadlane odbicie pisma normalnego
to musimy skierować dziecko do psychologa, który określi przyczyny trudności i ustali odpowiednie oddziaływania usprawniające.
Zaburzona lateralizacja a nauka dziecka w szkole
Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. Szczególnie negatywny wpływ na naukę ma skrzyżowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo- manualnej.
Lateralizacja nieustalona manifestuje się obniżeniem sprawności w zakresie obu rąk, powoduje opóźnienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo- ruchowej, których przejawy są podobne jak przy zaburzonym kierunkowym spostrzeganiu. Zaburzenia lateralizacji, zwłaszcza w połączeniu z innymi rodzajami zaburzeń, mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych dziecka. Objawy tych niepowodzeń uzewnętrzniają się na lekcjach języka polskiego, rysunków, geografii, geometrii, wychowania fizycznego.
Do najczęstszych trudności dziecka na tle zaburzeń lateralizacji należą trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. W czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej, jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni: b- d, b- p, d-g, n- u, 6-9, a także odwracanie kształtów liter i cyfr. Zjawisko to nazywamy inwersją statyczną. Występuje ona głównie podczas czynności pisania( zaburzone odtwarzanie kształtów liter), lecz także w czytaniu( błędne rozpoznawanie liter asymetrycznych). Oprócz inwersji statycznej w czytaniu i pisaniu występuje inwersja dynamiczna, która polega na przestawianiu kolejności liter i cyfr, np.: kot- tok, sok- kos, 12-21 (tzw. czeski błąd) itp. ; przestawianiu liter w dwuznakach: sz- zs, zmianie kolejności sylab w wyrazach: mata- tama lub zmianie kolejności całych wyrazów. Połączenie obu zjawisk (inwersji statycznej i dynamicznej) powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejności, jak i kierunku kreślenia liter (od strony prawej do lewej ) .
Najczęściej jednak u dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo- manualną spotyka się chaotyczny sposób pisania, w którym występują odwrócone lustrzanie pojedyncze litery, zamiany kolejności liter w sylabach i sylab w wyrazach obok napisanych poprawnie wyrazów. Niezliczona ilość skreśleń i poprawek świadczy o refleksji i kontroli wzrokowej, nie zawsze skutecznej. Trudnościom tym towarzyszy zwykle obniżony poziom graficzny pisma. Jeśli nawet sprawność manualna jest w normie, koncentracja na prawidłowości zapisu nie pozwala dziecku skupić się na estetyce pisma.
Słaba lateralizacja stanowi często główną przyczynę zaburzeń w orientacji przestrzennej. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała. Dziecko nie umie wskazać, gdzie jest prawa ręka, oko, noga. Ma trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni (na prawo, na lewo).
Trudności tego typu występują niekiedy w wieku przedszkolnym lub na początku nauki pisania u dzieci z niewielkimi opóźnieniami rozwoju, lecz ustępują szybko pod wpływem oddziaływań pedagogicznych. Jeśli jednak utrzymują się przez dłuższy czas i nie poddają się zabiegom terapeutycznym, należy je traktować jako patologię.
Trudności dziecka leworęcznego
Lateralizacja lewostronna utrudnia dziecku funkcjonowanie, ponieważ większość urządzeń technicznych oraz przedmiotów codziennego użytku jest przeznaczona dla osób praworęcznych. Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niż jego praworęczni rówieśnicy. Szczególnie początki nauki szkolnej, przede wszystkim zaś początki nauki pisania bywają trudne, a nawet szokujące. Najczęściej w klasie I szkoły podstawowej dziecko leworęczne różni się od swoich kolegów. Odrębność ta połączona jest z kłopotami i trudnościami technicznymi, a nierzadko z zaburzeniami utrudniającymi naukę czytania i pisania. Sprawą niezmiernie ważną jest „ wybór ręki”, którą dziecko leworęczne ma pisać. Jeśli okaże się, że lateralizacja lewostronna jest pełna, tzn. dominuje nie tylko lewa ręka, ale też noga i oko, dziecko nie powinno mieć kłopotów z nauką pisania, czytania, określania kierunków. Podczas rysowania czy pisania u dzieci leworęcznych mogą jednak pojawić się problemy.
Zaburzenia stwierdzone u dzieci lewostronnych uznaje się za skutek zmuszania ich do posługiwania się prawą ręką, co wywołuje tzw. konflikt dominacji ( uaktywnienie ośrodków w półkuli niedominującej ). Należy podkreślić, że dzieci leworęczne przestawiane na „ siłę” wykazują różne zaburzenia osobowości. Możemy zauważyć u nich płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Utrwala się w nich niechęć do przedszkola, szkoły. Często obserwuje się nadpobudliwość psychomotoryczną.
Problemy psychologiczne są skutkiem niewłaściwej postawy otoczenia wobec leworęczności. Przejawia się ona nadmiernym zainteresowaniem i ochroną dziecka, bądź też zmuszaniem do wykonywania czynności prawą ręką, czy wreszcie wyśmiewaniem, przezywaniem, np. przez kolegów. Takie zachowania mogą negatywnie wpływać na samoocenę dziecka, obniżać poczucie jego wartości, prowadzić do kompleksów, nieśmiałości, a nawet lękliwości, nasilającej się w nowych sytuacjach ( obawa przed reakcją nieznanego otoczenia, niepewność) Może to prowadzić do kształtowania się postawy wycofującej.
W każdym przypadku dziecka z lateralizacją lewostronną , skrzyżowaną i nieustaloną należy bezwzględnie dokonać dokładnych badań psychologicznych i lekarskich w celu ustalenia formuły lateralizacji i podjęcia odpowiedniej terapii.
Praca z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją
Dziecko z nieprawidłową lateralizacją oraz dzieci leworęczne należy chronić przed wtórnymi zaburzeniami emocjonalnymi wskutek niewłaściwych postaw otoczenia. Mając na uwadze różnorodne trudności, jakie napotykają dzieci z opóźnionym lub nieprawidłowym procesem lateralizacji, konieczna jest w niektórych przypadkach reedukacja zmierzająca do przyspieszenia bądź ustalenia dominacji stronnej. W wieku niemowlęcym pozostawia się dzieciom całkowitą swobodę w zakresie wyboru ręki podczas czynności ruchowych.
W późniejszym okresie korzystne jest utrwalenie praworęczności u dzieci oburęcznych szczególnie gdy dominuje u nich oko prawe. W wieku przedszkolnym należy wspierać aktywność lewej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawniać ją motorycznie.
Postępowanie korekcyjne z dziećmi o zaburzonej lateralizacji powinno opierać się na ogólnych celach terapii pedagogicznej, czyli: - stymulowaniu i usprawnianiu rozwoju funkcji psychomotorycznych,- wyrównywaniu braków w wiadomościach i umiejętnościach- eliminowaniu niepowodzeń szkolnych i ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji. (Czajkowska, Herda, 1996)
Ćwiczenia dla dzieci z zaburzoną lateralizacją
Ćwiczenia powinny mieć na celu przyswojenie dziecku prawidłowych nawyków ruchowych: właściwego sposobu trzymania ołówka, właściwego kierunku rysowania linii pionowych, poziomych, okręgów. Należy ćwiczyć precyzję i szybkość ruchów, kształcić zdolność kontrolowania napięcia mięśni, eliminować niepotrzebne ruchy. Motorykę rąk powinno usprawniać się za pomocą różnorodnych ćwiczeń graficznych z zastosowaniem różnych przyborów do rysowania: ołówka, kredek woskowych, mazaków, kredy, długopisu. Mogą być one wykonane na tablicy lub na dużych arkuszach papieru.
W ramach zajęć korekcyjno- kompensacyjnych należy zwrócić uwagę na:
l usprawnianie motoryki rąk
l rozwijanie koordynacji wzrokowo- słuchowej, orientacji w przestrzeni
l wykształcenie prawidłowego uchwytu ołówka
l wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem
l prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków ( pisania w szkole)
l kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych
Motorykę rąk należy usprawniać poprzez:
l zabawy manualne typu: nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny,
l wydzieranki, rysowanie po śladzie, kalkowanie, odwzorowywanie,
l obrysowywanie, zabawy i układanie modeli z palców i dłoni, przewlekanie
l kolorowego sznurka przez dziurki, zawiązywanie kokardek, układanki typu puzzle, klocki Lego
l niewyręczanie dziecka w czynnościach typu: ubieranie się, mycie, sznurowanie butów, zapinanie guzików itp.
Ćwiczyć nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania od lewej ku prawej stronie poprzez:
l uświadamianie dziecku kierunku we własnym schemacie ciała i przestrzeni
l utrwalanie kierunku ruchu rysowania okręgów w przeciwnym do ruchu wskazówek zegara
l ...
Mamla