Dzięgiel litwor (arcydzięgiel litwor) Angelica archangelica L
Ma wiele nazw: angelika, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Podobno też jest ulubionym przysmakiem kozic. Łacińska nazwa pochodzi od greckiego angelos = archanioł
1). Występowanie: w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek. Gatunek rodzimy. Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową od 1983, z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego
2). Morfologia rośliny: Okazała roślina do 2 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu. Łodyga gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach. Liście zebrane w rozetę dużych 3-4-krotnie pierzastych liści osadzonych na długich ogonkach. Kwiaty zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego).
3). Surowiec zielarski: korzeń arcydzięgla - Radix Archangelicae, barwy czerwono-brunatnej, silnym zapachu. Przetwór: olejek arcydzięglowy - Oleum Archangelicae.
Skład chemiczny: olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen), kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy, seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki.
Działanie: pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Delikatny środek napotny i wykrztuśny. Olejek stosuje się do nacieranie przy nerwobólach i bólach reumatycznych.
Zbiór i suszenie: zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze 35-40 stopni.
Sztuka kulinarna: wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Także przy produkcji likierów.
Stosowany jest korzeń zebrany jesienią lub wczesną wiosną i wysuszony w suszarniach w temperaturze 35-40 ºC.
Surowiec zawiera do 1,5% olejku o zmiennym składzie. Główne składniki to: alfa-felandren, alfa-pinen, makrolakton, pentadekanolid (nadający charakterystyczny zapach), seskwiterpeny, kumaryny i furanokumaryny (angelicyna, izoimperatoryna, ksantotoksyna, bergapten), związki flawonoidalne (pochodne flawonu), fenolokwasy (kawowy, chlorogenowy). Furanokumaryny i olejek działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, angelina wykazuje działanie depresyjne na ośrodkowy układ nerwowy. Furanokumaryny mogą powodować nadwrażliwość skóry na promieniowanie nadfioletowe (działanie fotouczulające).
Arcydzięgiel zawiera związek pobudzający wydzielanie interferonu zwalczającego infekcje wirusowe u ludzi i zwierząt.
Olejek z arcydzięgla stosowany zewnętrznie ma działanie przeciwbólowe
Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł i nawiązuje do niezwykłych właściwości leczniczych tej rośliny, które miał objawić archanioł Rafael.
Od nazwy tej rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach, np. Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw Gąsienicowy.
Korzeń arcydzięgla litworu jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika.
Korzeń wchodzi w skład preparatów: Nervosol, Melisal, Zioła Szwedzkie, Digesan
Arcydzięgiel jest także symbolem Babiogórskiego Parku Narodowego
joluska67