nie jesteś sam - Lublin.doc

Wprowadzenie w problematykę niepełnosprawności

Terminologia niepełnosprawności zmienia się wraz z rozwojem rehabilitacji. Przez długi czas rehabilitację utożsamiano z procesem leczenia, a trudności z jakimi spotykała się osoba niepełnosprawna po wyjściu ze szpitala, uważano za na tyle naturalne, na ile nieuniknione. Z chwilą jednak, gdy same osoby niepełnosprawne zaczęły ukazywać wcale nie małe możliwości czynnego udziału w życiu społecznym, zaczęto zdawać sobie sprawę ze znaczenia i wartości ich uaktywniania, co w konsekwencj
i doprowadziło do weryfikacji istniejących programów rehabilitacji leczniczej i takiego ich zreformowania, by nieodzowny proces leczenia osoby chorej prowadzony był pod kątem jej potrzeb życia codziennego, pracy i szeroko rozumianej aktywności społecznej. Zmieniać zaczęło się również spojrzenie na osobę niepełnosprawną.

1. Zdrowie i choroba
Istotny przełom w pojmowaniu niepełnosprawności, od terminów pejoratywnych
i stygmatyzujących do terminów sprzyjających integracji społecznej i wskazujących na możliwości rehabilitacji, dokonał się wraz ze zmianami w rozumieniu pojęcia zdrowia, a w dalszej kolejności choroby. Zwłaszcza w tej części definicji zdrowia, która na równi z pełnią samopoczucia fizycznego i umysłowego stawia samopoczucie społeczne. Poszukiwanie czynników zagrażających zdrowiu nie tylko w sferze biologicznej
i psychicznej, ale również społecznej doprowadziło do stworzenia psychologicznego i socjologicznego modelu choroby, w tym niepełnosprawności. Psychologiczny model uwzględnia nie tylko chorobę i psychikę pacjenta, ale także środowisko w którym przebywa, zwłaszcza jego rodzinę. Model socjologiczny zakłada, że każda choroba powoduje zmiany w społecznym funkcjonowaniu człowieka, ograniczając pełnienie przez niego ról społecznych i zmuszając go do wejścia w rolę osoby chorej, niepełnosprawnej.

2. Pojęcie niepełnosprawności
Niepełnosprawność przejawia się w kilku wymiarach życia, będąc relatywna
w stosunku do aktualnie obowiązujących norm i standardów społeczno-kulturowych, stąd jest pojęciem wieloznacznym i wielopłaszczyznowym. Obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania określonej czynności w sposób uważany w każdym społeczeństwie za normalny, typowy dla życia ludzkiego.
Zależnie od przyjętych kryteriów spotyka się wiele klasyfikacji niepełnosprawności, określających zakres tego pojęcia. Odchodzą one już jednak od ustalania przyczyn, koncentrując się raczej na konsekwencjach w funkcjonowaniu fizycznym, psychicznym i społecznym człowieka. Przykładem jest tu przyjęta i opublikowana w 1980 roku przez Światową Organizację Zdrowia Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń. Przyjmując za podstawę podziału trzy aspekty: biologiczny, funkcjonalny i społeczny, wyodrębniono trzy podgrupy: uszkodzenie (impairment), niepełnosprawność (disability) i upośledzenie (handicap).
Uszkodzenie (impairment) oznacza "wszelką stratę lub wadę psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynności".
Niepełnosprawność zaś to "wszelkie ograniczenie lub brak - wynikający z uszkodzenia - możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka".
Trzecim aspektem wyodrębnionym przez Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń jest upośledzenie (handicap), oznaczające "niekorzystną (gorszą) sytuację danej osoby będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegająca na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za normalne biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne". Upośledzenie może dotyczyć różnych sfer życia człowieka i przyjmować różny stopień: utrudnienia, ograniczenia oraz uniemożliwienia.
O utrudnieniu mówimy wtedy, gdy osoba może wykonywać określone zadanie zawodowe lub życiowe i może spełniać określoną rolę społeczną, lecz przychodzi jej to z trudnościami i przeszkodami, które jednak są możliwe do pokonania. W sytuacji ograniczenia natomiast osoba może wypełniać swoją rolę, lecz w częściowym lub niepełnym zakresie. Uniemożliwienie zaś oznacza, iż dana osoba nie może wykonywać swojej roli w ogóle. Takie sytuacje nazywane są sytuacjami pozbawienia, czyli deprawacji.
Upośledzenie, które przejawia się w jednej z tych form może dotyczyć różnych sfer życia. Należą do nich: orientacja w otoczeniu (zdobywanie i wymiana informacji oraz zdobywanie wiedzy), czynności życia codziennego (niezależność ich wykonywania), poruszanie się
w przestrzeni, praca zawodowa (wykonywanie różnych prac i zawodów), integracja społeczna (aktywny udział w wielu formach życia społecznego), niezależność ekonomiczna (możliwość uzyskania środków na własne utrzymanie).
Uszkodzenie i niepełnosprawność dotyczą zatem fizycznych i psychicznych wymiarów funkcjonowania jednostki, podczas gdy upośledzenie odnosi się do związków somatopsychicznych i konsekwencji społecznych - interakcji ze środowiskiem społecznym i fizycznym.

2.1. Kryteria niepełnosprawności
Jeżeli za kryterium podziału przyjmiemy rodzaj niepełnosprawności wówczas mamy do czynienia z: osobami z niepełnosprawnością sensoryczną, czyli z uszkodzeniem narządów zmysłowych (osoby niewidome i słabowidzące oraz osoby głuche i słabosłyszące); osobami z niepełnosprawnością fizyczną, czyli z dysfunkcjami motorycznymi (z uszkodzeniem narządów ruchu) i z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych; oraz osobami z niepełnosprawnością psychiczną, czyli z niepełnosprawnością intelektualną i chorobami psychicznymi.
Biorąc natomiast za kryterium podziału okres życia, w którym dana niepełnosprawność wystąpiła wyróżnia się: osoby niepełnosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciństwa, osoby z niepełnosprawnością nabytą w różnych okresach życia, wśród których są osoby niepełnosprawne z powodu różnych chorób, z powodu chorób zawodowych i wypadków przy pracy, z powodu wypadków (urazów) pozazawodowych, z powodu działań wojennych oraz z powodu zmian spowodowanych starzeniem się organizmu i schorzeniami wieku starczego.

2.2. Stopnie niepełnosprawności
Bardzo ważna z wielu powodów, przede wszystkim prawnych i ekonomicznych, jest klasyfikacja osób niepełnosprawnych według stopnia niezdolności do zatrudnienia i zarobkowania. Do 1997 roku funkcjonował w naszym kraju podział na grupy inwalidztwa. Obecnie, dla celów pozarentowych posługujemy się terminologią stopni niepełnosprawności (na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym jest inny podział, który dotyczy całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy), o czym mówi ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku
o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych: znaczny, umiarkowany i lekki.
Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu niezdolną do podjęcia zatrudnienia lub zdolną do wykonywania zatrudnienia
w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej wymagającą niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby
w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji (dawna I grupa).
Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osoby o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą
w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z organizowaną możliwością samodzielnej egzystencji (dawna II grupa).
Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych (dawna III grupa).

3. Neologizmy w terminologii niepełnosprawności
Coraz częstsze próby zastąpienia pojęcia "osoba niepełnosprawna" terminem "osoba sprawna inaczej", czyli taka, która byłaby w stanie osiągnąć to samo co ludzie pełnosprawni, lecz w inny sposób, są zdaniem prof. S. Kowalika tyleż nośne propagandowo, ile nieporęczne językowo i nieprecyzyjne treściowo. Twierdzi on, że jest to akcentowanie inności u ludzi, "którzy w rzeczywistości nie różnią się od pozostałych członków społeczeństwa
w takim stopniu, jak to może wynikać z określenia osoby sprawnej inaczej". Jeszcze dalej
w krytyce poszedł prof. T. Witkowski, sugerując, a nawet przypisując propagatorom "sprawnego inaczej" przeniesienie do tego neologizmu swojej, przejawianej przez siebie, nadopiekuńczości, nasycając nią ten termin, pragnącym w ten sposób "osobom obarczonym jakimiś brakami powiedzieć, że to jest coś mało znaczącego, że oni są sprawni, przynajmniej pod wieloma względami, a tylko w jakimś wycinku ich sprawność jest ograniczona - w sumie są sprawni, ale inaczej". Jest to zatem specyficzny rodzaj dezinformacji, mogący prowadzić do wypaczania u osób niepełnosprawnych ich obrazu siebie, oceny siebie i własnych realnych możliwości. Dlatego też takiej dezinformacji nie mogą usprawiedliwiać nawet cele propagandowe. Rehabilitacja bazuje bowiem na wnikliwej diagnozie, czyli ocenie realnych braków i rzeczywistych możliwości osoby poddanej temu procesowi, stąd adekwatne nazewnictwo ma tu wymiar fundamentalny.

4. Skala zjawiska niepełnosprawności i jej dynamika
Z roku na rok zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych. W raporcie o stanie zdrowia ludności w Polsce z 1997 roku dokonano porównań rozmiarów niepełnosprawności występujących w latach 1988 i 1996. Ustalono, że nastąpił wzrost liczby osób niepełnosprawnych o 36,8%. W 1996 roku w Polsce 17,5% ogółu ludności stanowiły osoby niepełnosprawne. Szczególnie drastycznie wzrosła liczba niepełnosprawnych na wsi, bo o 52,9%, przy 27,1% wzroście w mieście. Ponad połowa osób niepełnosprawnych miała wykształcenie najwyżej podstawowe (57,3%, przy 33,9% wśród pełnosprawnych). Wykształcenie na poziomie średnim i policealnym posiadało 19% osób niepełnosprawnych, przy 30,1% u osób pełnosprawnych. Niewiele osób, bo jedynie 3,5%, posiadało wykształcenie wyższe. W jeszcze gorszej sytuacji znajdowały się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi. Wykształcenie co najwyżej podstawowe posiadało 75,1%, a jedynie 1,1% osób niepełnosprawnych osiągnęło wykształcenie wyższe.
Ta gwałtowna progresja zjawiska niepełnosprawności, zwłaszcza wśród osób młodych
i mieszkających na wsi, zły stan edukacji osób niepełnosprawnych, które często są pozbawione dostępu do elementarnej wiedzy i w przeważającej większości nie mają żadnych szans na zdobycie wykształcenia odpowiadającego ich aspiracjom, a w ślad za tym uzyskanie satysfakcjonującej pracy i należnej im pozycji społecznej, obliguje już nie tyle do szerszego zainteresowania, co do kompleksowego rozwiązywania tego społecznego problemu.

………………………………………….. …………………………………………..

………………………………………….. …………………………………………..

………………………………………….. …………………………………………..

………………………………………….. …………………………………………..

Psychospołeczne możliwości funkcjonowania osób z niepełnosprawnością

1. Psychofizyczne i społeczne mechanizmy funkcjonowania osób z niepełnosprawnością
i ich uwarunkowania
Niepełnosprawność powoduje upośledzenie wszystkich, do pewnego stopnia, obszarów życia człowieka. Zakres konsekwencji zależy od rodzaju niepełnosprawności, stopnia uszkodzenia danego narządu i wieku osoby niepełnosprawnej.
Przyjmuje się, że w procesie przystosowania do życia z niepełnosprawnością istotną rolę odgrywają czynniki psychologiczne i społeczne, abstrahując oczywista od wszechobecnego aspektu medycznego i ograniczeń organizacyjno-instytucjonalnych. Z psychologicznymi następstwami nierozerwalnie związane są następstwa społeczne. Długotrwałe np. zablokowanie potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, niezależności, poczucia własnej wartości, samorealizacji wyzwala stany stresowe, frustracyjne, lęki. Nieprawidłowy natomiast stosunek do siebie i własnej sytuacji, do innych ludzi, życia i do świata, poczucie niewydolności, często winy i wstydu, obawa przed osobami obcymi i ich ewentualnie niekorzystnymi reakcjami może przyczyniać się do stopniowego wycofywania się z życia społecznego. Problemy społeczne związane z niepełnosprawnością, obejmują niemal wszystkie aspekty życia ludzkiego, poczynając od niedostosowania środowiska zewnętrznego do potrzeb osoby niepełnosprawnej, a kończąc na problemach jednostki. Dotyczą one zatem m.in.: norm współżycia, systemu prawnego, postaw, koncepcji ról społecznych, możliwości kształcenia, pracy, życia rodzinnego, towarzyskiego oraz trudności wynikające z występowania przeszkód natury architektonicznej, urbanistycznej i komunikacyjnej. Osoby niepełnosprawne często nie stawiają sobie celów życiowych, rezygnują z aspiracji, a ich życie koncentruje się na codziennej wegetacji. Niektórzy mają poczucie krzywdy, co wiąże się z uczuciem osamotnienia, społeczną izolacją. Takie nastawienie człowieka niepełnosprawnego do życia staje się źródłem barier w aktywności społecznej. Towarzyszące bowiem osobie niepełnosprawnej cierpienie fizyczne i psychiczne sprzyja ucieczce w głąb siebie. Błędne koło, z jakim w takich okolicznościach mamy często do czynienia, nie daje wielu szans na powrót do pełnego życia społecznego tym osobom, stąd jedynym sposobem wyjścia z sytuacji jest podjęcie przez nie wszelakiej aktywności życiowej. Za ośmielanie ludzi i integrację społeczną odpowiedzialne są nade wszystko osoby niepełnosprawne i podejmowane przez nie formy aktywności w tym kierunku. Nie zawsze jednak ich intencje są właściwie odbierane i przyjmowane przez ogół, co powoduje pogłębienie trudności.
Nie można opisywać skutków kalectwa w oderwaniu od konkretnej sytuacji osoby niepełnosprawnej, stopnia przystosowania otoczenia do jej potrzeb i możliwości, a zwłaszcza od osobowości i oczekiwań człowieka niepełnosprawnego. Różnorodność reakcji osoby niepełnosprawnej na zmiany w sprawności fizycznej i psychicznej pozostaje bardzo duża, ponieważ różne są rodzaje uszkodzeń i ich stopień, typy osobowości i warunki życia osób poszkodowanych, i zależą one od okoliczności nabycia niesprawności, wieku, zdolności do kompensacji oraz planów życiowych.
Niepodważalnym faktem jest, iż niepełnosprawność narusza najcenniejsze wartości człowieka, czyli zdrowie, sprawność fizyczną, zdolność do wypełniania podstawowych zadań społecznych oraz stanowi pewną przeszkodę w realizacji własnych celów. Ten fakt w efekcie powoduje powstanie wielu sytuacji problemowych i prowadzi niejednokrotnie do cierpienia.
Niepełnosprawności nie sposób ukryć, a wszelkie próby idące w tym kierunku nie przyczynią się do jej zniesienia ani też złagodzenia skutków. Z niepełnosprawnością należy nauczyć się żyć. Wpływa to na dążenie do normalności, ułatwia - tak bardzo potrzebne - stosunki społeczne. Osoby niepełnosprawne żyją w społeczeństwie w którym obowiązują standardy funkcjonowania, których nie można lekceważyć, a które są na tyle przeceniane, na ile
z definicji nie sposób im sprostać, co może prowadzić do przeświadczenia o niemożności pełnego funkcjonowania psychospołecznego. W ostatnich latach można jednak zaobserwować tendencję do zmniejszania się najdotkliwszych praktyk dyskryminacyjnych. Z badań nad postawami prospołecznymi wynika, że pozytywne relacje społeczne manifestują się głównie przez świadczenie różnego rodzaju pomocy, ogólną akceptację, wyrażanie troski i zainteresowania oraz okazywanie życzliwości. Istotne zatem jest kształtowanie pozytywnych postaw wobec osób o ograniczonej sprawności. Ważne jest, aby między ludźmi pełnosprawnymi
i niepełnosprawnymi nie było żadnych barier ani dzielących murów.

2. Seksualność osób z niepełnosprawnością
W ostatnich latach społeczne nastawienie do problematyki erotyzmu i seksualizmu uległo znacznym przeobrażeniom, podchodzi się do niego z większą otwartością i swobodą,
a niekiedy również brakiem odpowiedzialności. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych jest to ciągle zagadnienie wzbudzające wiele kontrowersji. Co prawda problematyka życia erotycznego osób niepełnosprawnych poszukuje swego miejsca w rehabilitacji, ale zbyt często można się jeszcze spotkać ze skrajnymi opiniami, iż osób niepełnosprawnych nie powinna ona obchodzić lub, co rzadziej, że jest najważniejszym ich problemem. W świadomości społecznej niepełnosprawność trudno pogodzić z miłością, małżeństwem, potrzebami seksualnymi, macierzyństwem. Zetknięcie tych pojęć wywołuje niekiedy lęk, niepewność, zażenowanie
i niechęć. Problem ten więc z jednej strony pozostawia się na uboczu, wychodząc z założenia, że osoby niepełnosprawne przejawiają i tak wiele trudności związanych z własnym kalectwem, a zatem wszystko, co dotyczy sfery intymnych przeżyć, powinno zejść na plan dalszy lub nie mieć dla nich większego znaczenia. Z drugiej strony natomiast, same osoby niepełnosprawne, niektóre z nich, uważają, iż ten aspekt życia stanowi najważniejszy problem, stawiany często ponad niepełnosprawność i wszystkie przejawy aktywności życiowej.

3. Podstawowe problemy życiowe osób z niepełnosprawnością
3.1. Społeczne aspekty funkcjonowania osób z niepełnosprawnością
Świat jest urządzony przede wszystkim dla ludzi pełnosprawnych, ludzi, którzy stają się najczęściej sztywni i skrępowani, kiedy przyjdzie im spotkać osoby niepełnosprawne. Niechęć wobec niepełnosprawnych przejawia się głównie w postaci stereotypów, piętnowania oraz konkretnych postaw negatywnych. Te pokutujące stereotypy, mity i tradycyjne uprzedzenia są często wynikiem braku wiedzy o potrzebach, możliwościach i trudnościach osób niepełnosprawnych. Sukces społecznych interakcji osoby dotkniętej kalectwem zależy w dużym stopniu od jej zdolności uzyskiwania pewności siebie, inicjowania kontaktów i ośmielania drugich osób. Wymaga to jednak dużego zasobu społecznych umiejętności, których niepełnosprawny człowiek musi się nauczyć.
3.2. Rodzinne aspekty funkcjonowania osób z niepełnosprawnością
Środowisko rodzinne, jako najbardziej naturalne ze środowisk, w największym stopniu wpływa na zakres i jakość funkcjonowania osoby dysfunkcyjnej. Niepełnosprawność przecież w pierwszej kolejności dotyka rodzinę poszkodowanego i jego najbliższe otoczenie. Stąd sposób jej reagowania na fakt niesprawności jednego ze swych członków determinuje obszar funkcyjności fizycznej i psychospołecznej niepełnosprawnej osoby. Oznacza to, iż człowiek niepełnosprawny musi na nowo uczyć się życia, począwszy od wykonywania codziennych czynności do prób włączenia się w życie społeczne. O skutkach tej adaptacji decyduje
w poważnej części postawa bliższego i dalszego środowiska społecznego, a w ślad za tym, jego wsparcie.

4. Bariery w życiu osób z niepełnosprawnością
Osoby niepełnosprawne każdego dnia stają przed niezwykle skomplikowanym zadaniem "włączania się" w nurt normalnego życia. Wykonywanie czynności dnia codziennego przez ludzi zdrowych, sprawnych odbierane jest najczęściej przez nich samych jako coś tak oczywistego, żeby nie powiedzieć banalnego. Te same natomiast czynności, którym muszą stawić czoło osoby niepełnosprawne, urastają do rangi problemu. Droga osób niepełnosprawnych do "normalnego życia nie jest łatwa. Napotykane na co dzień przeszkody w postaci utrudnień architektonicznych, komunikacyjnych, informacyjnych, czy też psychologicznych, prawnych, ekonomicznych i społecznych dezorganizują im dojście do samodzielności, rozpoczęcia satysfakcjonującego życia.
4.1. Utrudnienia architektoniczne
Wszelkie przeszkody i utrudnienia związane z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych w szeroko rozumianym środowisku społecznym i fizycznym określa się mianem barier, wśród których najczęściej wymienia się tzw. bariery architektoniczne, czyli te wszystkie elementy urbanistyczne, architektoniczne i komunikacyjne, które ze względu na swoją formę lub sposób użytkowania w pewnym stopniu utrudniają czy wręcz uniemożliwiają przemieszczanie się osobom o ograniczonej sprawności fizycznej i sensorycznej. I chociaż utrudnienia natury architektonicznej występowały od zawsze, czyli od momentu zaistnienia osoby niepełnosprawnej w otoczeniu fizycznym, to idea bariery architektonicznej jako pojęcia określającego ten stan rzeczy zrodziła się dopiero pod koniec lat 60-tych XX wieku.
Do najbardziej uciążliwych barier architektonicznych należą m.in.: zbyt wąskie drzwi, wejścia i korytarze, za małe powierzchnie pomieszczeń, szczególnie pomieszczeń sanitarno-higienicznych, różnice poziomów, czyli schody i stopnie, niedostosowane windy, złe oświetlenie, nieodpowiednio usytuowane wyłączniki, klamki, uchwyty, niedostateczna informacja dźwiękowa i wizualna, nierówne i śliskie nawierzchnie etc. W tak szerokim ujęciu bariery architektonicznej mieszczą się więc te wszystkie urządzenia, z których korzysta człowiek
w codziennym życiu, z tym jednak, że konstrukcją swą lub brakiem organizacyjnego przemyślenia nie ułatwiają użytkowania, stają się utrapieniem ludzi niepełnosprawnych. Przy czym, zauważyć należy, że do grupy osób o ograniczonej sprawności lokomotorycznej i sensorycznej zalicza się, co absolutnie nie jest nadużyciem ze strony kreatorów takiego podejścia do problemu, nie tylko osoby niepełnosprawne poruszające się przy pomocy wózka inwalidzkiego, ale również: osoby poruszające się przy pomocy balkoników, kul lub lasek; w tym "białych", ludzi w podeszłym wieku, osoby korzystające z pomocy różnego rodzaju wózków, najczęściej młode matki z wózkami dziecięcymi, ale również osoby obciążone nadmiernym bagażem, czyli z wózkami na zakupy; oraz kobiety w ciąży, którym o wiele łatwiej byłoby np. poruszać się po podjazdach, czy pochylniach, aniżeli stromych schodach.

5. Aktywność zawodowa osób z niepełnosprawnością
5.1. Znaczenie pracy dla osób z niepełnosprawnością
Znaczenie pracy zawodowej dla osób niepełnosprawnych można oceniać z różnych punktów widzenia, w tym: leczniczego, psychologicznego i zawodowego. Celowo i stopniowo dobrana oraz systematycznie prowadzona praca może stanowić jedną z metod leczenia. Podczas pracy osoba niepełnosprawna uruchamia swoje umiejętności, zdolności, sprawności
i nawyki, zwiększając w ten sposób odporność na sytuacje trudne, wynikłe z procesu pracy oraz łagodzi lęk przed nowymi zadaniami, na nowych stanowiskach. Uświadamia sobie również w pracy własną wartość, co pozwala akceptować jej swoją niepełnosprawność,
a pośrednio także wpływać na kształtowanie nowej osobowości pracowniczej, niezbędnej do ponownego włączenia się w życie zawodowe i społeczne.
Nadzieję na poprawę jakże trudnej sytuacji osób niepełnosprawnych w obszarze zatrudnienia i integracji społeczno-zawodowej dają te instytucje i agendy rządowe oraz samorządowe, których środki są w znacznej mierze przeznaczane np. na zachęty ekonomiczne dla tych instytucji i zakładów, które zatrudnią bezrobotne osoby niepełnosprawne, a także na finansowe wsparcie zakładów pracy chronionej oraz dla osób niepełnosprawnych podejmujących indywidualną działalność gospodarczą. Pozostaje więc do rozwiązania kwestia fachowego przygotowania osób niepełnosprawnych do wykonywania pracy zawodowej, by skutecznie mogły one sprostać wymaganiom i konkurencyjności wolnego rynku.
5.2. Przygotowanie zawodowe osób z niepełnosprawnością
Osoby niepełnosprawne na każdym z etapów przygotowania zawodowego mogą wspólnie uczyć się z osobami pełnosprawnymi. Jest to realizacja idei edukacji dla wszystkich, zgodnie z którą, wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, osoby niepełnosprawne powinny kształcić się w ramach zwykłych systemów edukacyjnych. Skuteczność takiego kształcenia warunkowana jest jednak wieloma czynnikami, w tym: postawami personelu pedagogicznego i postawami osób pełnosprawnych, kompetencjami nauczycieli z zakresu pedagogiki i rehabilitacji,
w tym zawodowej, dodatkową pomocą dydaktyczną w ramach programu nauczania, niekiedy w postaci wsparcia z zewnątrz (tzw. osobisty asystent), a nade wszystko dostępnością obiektów szkoleniowych (tzw. bariery architektoniczne), stosownym wyposażeniem w środki dydaktyczne i pomoce techniczne, zaopatrzeniem osób niepełnosprawnych w sprzęt i urządzenia ortopedyczno-rehabilitacyjne oraz środki pomocnicze. Czynniki te są najczęściej swoistymi ograniczeniami dostępności osób niepełnosprawnych do ich kształcenia się na poziomie średnim
i wyższym. Nie powinien zatem dziwić fakt, iż liczba osób niepełnosprawnych z wykształceniem średnim i powyżej niego jest zdecydowanie niższa niż wśród osób pełnosprawnych.

6. Aktywność twórcza osób z niepełnosprawnością
6.1. Znaczenie twórczości w rehabilitacji osób z niepełnosprawnością
Aktywność to również twórcza obecność. Pozwala ona rozwijać w sposób harmonijny różne sfery psychiki, zaspokaja potrzeby kulturowe człowieka. To również pozytywne integracyjne przenikanie osoby niepełnosprawnej ze społeczeństwem, sposobność dzielenia się przeżyciami, możliwość łagodzenia przykrych stanów fizycznych i psychicznych, okazja do rekreacji i zabawy. Twórcza obecność umożliwia pokazanie się, daje szansę na samorealizację. Uświadamia potencjalne możliwości, budząc tym samym zaufanie do siebie. Stanowi znaczący czynnik psychologiczny w poszukiwaniu i odkrywaniu prawdy o sensie życia, określenia swego miejsca i roli w zastanej rzeczywistości. Uprawianie sztuki, dzięki jej wielorakim wartościom, wzbogaca życie duchowe osób niepełnosprawnych.
W procesie usprawniania osób niepełnosprawnych sztuka pełni również inne funkcje, takie jak: oczyszczająca, korygująca i kompensacyjna. Właśnie sztuka jest niezbędnym sposobem osiągania równowagi między organizmem, a środowiskiem w krytycznych momentach życia człowieka. Kontakty ze sztuką umożliwiają rozładowanie napięć i niepokojów. Aktywność twórcza to sprawdzony sposób radzenia sobie ze stresem czy załamaniem. Kompensacja przez sztukę umożliwia częściowe zrekompensowanie braków realnego życia, zaspokojenie niezrealizowanych pragnień i potrzeb. Nabiera szczególnego znaczenia dla osób z niepełnosprawnością, pomagając im w poznaniu zjawisk niedostępnych w bezpośredniej obserwacji. Twórcze wyrażanie natomiast, wymagając różnych form aktywności fizycznej i umysłowej, przyczynia się do podtrzymania u osoby niepełnosprawnej odporności psychicznej, pobudzania procesów psychicznych, motywacji. W aktywności twórczej osoba niepełnosprawna odzwierciedla swoje uczucia, stany emocjonalne, potrzeby. Poznanie zaś dzieł sztuki, stworzonych przez inne osoby, zwiększa potencjał mądrości życiowej, pozwala wszechstronniej orientować się w rzeczywistości, a tym samym tworzyć płaszczyznę porozumienia między ludźmi, dając osobom niepełnosprawnym szansę przezwyciężenia osamotnienia i poczucia odrębności.
6.2. Przejawy działalności twórczej osób z niepełosprawnością
Twórcze uczestnictwo osób niepełnosprawnych to przede wszystkim sztuka nieprofesjonalna. Obejmuje ona twórczość amatorów, którzy kopiują lub imitują wielką sztukę oraz tych osób, których działalność twórcza stoi poza odwzorowywaniem tradycji. To twórczość artystów świadomie i samodzielnie poszukujących prawd i wartości uniwersalnych.
Każdy niemal człowiek wchodząc w świat sztuki w mniejszym lub większym stopniu nabiera przekonania o możliwościach aktywnego w niej uczestnictwa. Intuicyjnie odczuwa, iż byłby w stanie podołać wymaganiom działalności artystycznej. Czasem aktywność twórcza wynika z trudności lub niemożności nawiązywania satysfakcjonujących kontaktów z otoczeniem. Niepowodzeniom w kontaktach z otoczeniem artyści niepełnosprawni przeciwstawiają wówczas świat marzeń, zaspokajając przy tym potrzebę samorealizacji. Ważnym czynnikiem, wpływającym na zainteresowanie i aktywność twórczą osób niepełnosprawnych, jest czas wolny. Odpowiedni dobór atrakcyjnych form jego spędzania oraz właściwa ich organizacja stanowi ważny element, wspierający proces rehabilitacji.
Twórcy niepełnosprawni napotykają na większe trudności niż pełnosprawni. Dotyczą one nie tylko warsztatu pracy, ale częstego braku kompetentnej osoby, znającej problematykę niepełnej sprawności, pod opieką której mogliby rozwijać swoje talenty. Skrajnie posunięta samodzielność, rozumiana tutaj jako samouctwo, jedynie do pewnego momentu może być czynnikiem stymulującym aktywność twórczą, w dalszych etapach twórczości przeistacza się bowiem w swoisty hamulec rozwoju artystycznego.
Zasadniczo rodzaj ekspresji uzależniony jest od rodzaju niepełnosprawności. Obok ekspresji słownej, znaczącą rolę w wyrażaniu przeżyć, uczuć osób z niepełnosprawnością na przykład wzrokową odgrywają formy muzyczne. Muzyka jest także użyteczna w przypadku osób z zaburzeniami mowy. Daje sposobność dzielenia się przeżyciami, redukuje napięcia, nadpobudliwość i pasywność Dla osób z niepełnosprawnością słuchową, mających trudności w komunikowaniu się i samorealizacji, twórczość plastyczna, sztuka użytkowa jest najbardziej odpowiednia. Malarstwo, rysunek, grafika przyczyniają się do eliminowania zaburzeń funkcji manualnych, stąd chętnie podejmowane są jako forma usprawniania fizycznego osób
z dysfunkcją narządów ruchu. Posługiwanie się na przykład ustami lub stopami (co jest bardzo często praktykowane przez artystów z niepełnosprawnością motoryczną), podjęcie decyzji
o takim, a nie innym sposobie posługiwania się narzędziem, w sytuacji, gdy zostaną wykorzystane wszelkie "naturalne" możliwości wykorzystania rąk, wiąże się z wieloma następstwami natury warsztatowej. Korzystanie natomiast z dysfunkcjonalnych rąk, zwłaszcza dłoni, palców, prowadzić może do rezygnacji z większych form malarskich, niemożności skorzystania z dużej sztalugi. Malowanie odbywa się wówczas za pomocą pędzla trzymanego obydwoma dłońmi, z tzw. "łokcia", blisko tułowia, głowy. Powstają wtedy jedynie małe formy.
Podjęcie działalności artystycznej przez osobę niepełnosprawną, zrazu traktowane niewinnie, jako zagospodarowanie czasu wolnego, może przekształcić się w pasję, która zdominuje jej społeczne funkcjonowanie, skutecznie odciągając od wielu innych dziedzin aktywności. W przypadku osób z niepełnosprawnością fizyczną może to być szczególnie niebezpieczne w sytuacji, gdy weźmiemy pod uwagę takie czynniki jak np. wielogodzinne utrzymywanie jednakowej pozycji, przy jednocześnie długotrwałej koncentracji uwagi, eksploatowanie jednych, kosztem drugich części ciała, przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach, niekiedy w szkodliwych oparach. Niekiedy też ambicje i oczekiwania twórcy przerastają jego możliwości, co przy bardzo poważnym, ale mało realnym podejściu do podjętej aktywności może być, w zderzeniu z obiektywnymi faktami, przyczyną frustracji.
Niepełnosprawność, wyznaczając specyfikę twórczości i jej odmienność w stosunku do sztuki osób pełnosprawnych w zakresie przebiegu procesu twórczego, techniki, formy, czasu realizacji wytworu, nie determinuje odmiennego psychologicznie profilu człowieka, a twórczość, wywołana potrzebą ekspresji, samorealizacji i rozwoju, wspólna jest dla wszystkich ludzi bez względu na stan zdrowia. Tworzyć może każdy, co jest prawdą uniwersalną, kto posiada silną wewnętrzną potrzebę wyrażania się. Twórczość jest bowiem nośnikiem tych wartości, które pozwalają inaczej, żeby nie powiedzieć pełniej, rozumieć świat. Zawsze znajdzie sobie poczesne miejsce bez względu na to, czy ujmować się ją będzie w kategoriach terapii, czy też zainteresowań osobistych.

……………………………………………………………………………………………………..

Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością

1. Wsparcie społeczne i jego rodzaje
Wielu badaczy definiuje wsparcie społeczne jako powszechnie oczekiwaną pomoc dostępną dla jednostki lub grupy w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych, a których, sami nie są w stanie przezwyciężyć. Ten szczególny sposób i rodzaj pomocy ma służyć mobilizacji sił po to, by móc radzić sobie ze swoimi problemami.
W zależności od okoliczności i przeżywanych trudności potrzebujemy różnego rodzaju wsparcia. Najczęściej wyróżniane są następujące rodzaje i formy wsparcia:
- informacyjne, czyli udzielanie rad, porad prawnych i medycznych, informacji pomocnych w rozwiązywaniu życiowych problemów jednostki, jak również wzbogacanie wiedzy samego niepełnosprawnego oraz jego rodziny na temat niepełnosprawności, o możliwościach leczenia i rehabilitacji, o sposobach dalszego życia z niepełnosprawnością, o instytucjach w których można uzyskać pomoc, o istniejących grupach samopomocy;
- emocjonalne, polegające na okazywaniu zrozumienia, współczucia, podtrzymywania na duchu w chwilach kryzysu emocjonalnego i dawaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych typu: "jesteś przez nas kochany", "nie poddawaj się". Fakt towarzyszenia, "bycia razem", troskliwość i gotowość niesienia pomocy, powinny istnieć przez cały okres zmagania się z utraconą sprawnością, a nie tylko na wczesnym etapie, tuż po uzyskaniu informacji
o zaistniałej niepełnosprawności;
- materialne, polega na dostarczaniu środków materialnych, różnego rodzaju darów etc., ułatwiających egzystencję osoby z ograniczoną sprawnością. Wsparcie to uzupełnia przede wszystkim deficyt finansowy i braki materialne, stwarzając tym samym warunki, poprzez ograniczanie trosk codziennego życia, do podejmowania aktywności i rozwoju osoby niepełnosprawnej;
- instrumentalne, zwane także wsparciem przez świadczenie usług, polega na udzielaniu pomocy przy wykonywaniu dodatkowych czynności codziennych, prac domowych oraz czynności poza domem. Może stanowić swoistą, poprzez zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa, dodatkową stymulację rozwoju i aktywności osoby niepełnosprawnej. Pomoc udzielana jest w formie bezpłatnych lub odpłatnych usług umożliwiających w miarę normalne funkcjonowanie;
- wartościujące, polegające na okazywaniu uczuć uznania, akceptacji, potwierdzaniu znaczenia i wartości partnera dla życia społecznego. Przejawiać się ono może w dawanie jednostce komunikatów typu: "jesteś dla nas bardzo ważny", "jesteś dla nas kimś znaczącym", "bez ciebie nie dalibyśmy rady".

2. Zapotrzebowanie na wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością
Niepełnosprawność rozpoznawana jest przez otoczenie społeczne jako stan niepożądany. Dlatego też społeczeństwo nie zawsze skłonne jest pomagać osobom niepełnosprawnym, gdyż często nieświadomie wywołują one u innych ludzi niepokój, budzą skojarzenia, że mógłby ich spotkać podobny los. Ograniczenia sprawności, dysfunkcje i defekty postrzegane są jako odchylenia od normy, sam kontakt z osobami chorymi i cierpiącymi może powodować często uczucie zakłopotania i bezradności, gdyż zwykle niewiele można zrobić lub powiedzieć.
Udzielanie wsparcia osobom o ograniczonej sprawności polega na stosowaniu takich form pomocy, które wykorzystywałyby niezaburzone funkcje i sprawności do wykazania największych możliwości samodzielnego i twórczego życia. Największe jest zapotrzebowanie na wsparcie emocjonalne, szczególnie w początkowym okresie, tuż po pojawieniu się choroby i utracie sprawności. Na tym właśnie etapie człowiek ma największe trudności przystosowawcze, dosyć szybko traci kontakt z drugim i trzecim kręgiem społecznym, a największym środowiskiem wspierającym staje się rodzina, co zresztą ma decydujący wpływ na powodzenie leczenia i rehabilitacji, nawet w przypadku osób z najcięższym przebiegiem choroby, czy najcięższymi rodzajami niepełnosprawności. W drugiej kolejności odczuwana jest potrzeba wsparcia instrumentalnego.
Profesjonalna pomoc lekarska lub pielęgniarska pełni wobec niepełnosprawnych funkcję informacyjną. Często jednak ogranicza się ona do udzielania wskazówek dotyczących diety, prawidłowego wypoczynku i stosowania odpowiednich ćwiczeń. Dlatego też osoby niepełnosprawne uciekają się do grup samopomocy, skąd czerpią informacje i gdzie pomagają innym osobom o podobnych problemach. Przykładem jest tu wsparcie informacyjne udzielane na spotkaniach inicjowanych m.in. przez różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia zrzeszające osoby z tą samą chorobą lub o podobnym charakterze niepełnosprawności.
Problematykę wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych analizuje się zazwyczaj z punktu widzenia instytucji, czy też organizacji, grup specjalnie w tym celu powołanych. Większość działań pomocowych, leżących w gestii agend rządowych przejętych została przez agendy samorządowe oraz lokalne organizacje pozarządowe. Coraz częściej jednak odchodzi się od takich form, większe bowiem znaczenie przypisuje się naturalnym układom międzyludzkim. Jednostka staje się konkretną osobą z konkretnymi potrzebami, a nie anonimowym pacjentem, domagającym się pomocy.

3. Instytucjonalne systemy wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych
3.1. Prawne rozwiązania wspierające osoby z niepełnosprawnością
Ponieważ każda choroba czy niepełnosprawność stwarza potrzebę opieki i wsparcia ze strony instytucji medycznych oraz organizacji społecznych, a także z uwagi na dość skomplikowany problem mechanizmów wspierania, zaistniała konieczność pewnego zagwarantowania i ułatwienia osobom niepełnosprawnym dostępu do różnych form pomocy.
Proces dostosowania polskiego ustawodawstwa do prawa Unii Europejskiej, idący
w kierunku jego zmiany i praktyk stosowania, przyczynił się do szerszego zainteresowania wspólnotowymi regulacjami problemów społecznych, zabezpieczenia społecznego osób niepełnosprawnych, tak w odniesieniu do ogólnej orientacji w podstawach prawnych, jak
i zasadach i kierunkach rozwiązywania problemów życiowych tych osób.
3.2. Świadczenia i usługi pomocowe dla osób z niepełnosprawnością
Zadecydowały o tym przede wszystkim przesłanki ekonomiczne - analogicznie do rozwoju rehabilitacji. Okazało się bowiem, że brakuje dostatecznych środków na budowanie i utrzymywanie domów opieki oraz, iż instytucje biurokratyczne nie są najlepszym miejscem zaspokajania indywidualnych potrzeb. Zaczęto również uwzględniać znaczenie wsparcia społe...