SIEDEMNAŚCIE GODZIN.pdf

SIEDEMNAŚCIE GODZIN

JERZY ZAPADKO MIRSKI

O siódmej wieczorem 26 września było już ciemno. Ściągnąłem już ostatnie, wysunięte

czujki. Rozrzuceni we wnękach okiennych, wzdłuż szerokiej alei, niecierpliwie czekaliśmy, z

napiętymi nerwami, wiedząc, że byliśmy ostatnimi, którzy zostali na Mokotowie. Wszystkie

inne jednostki z tego rejonu Mokotowa albo już poddały się, albo wcześniej wycofały się

kanałami do Śródmiescia. Resztki Batalionu "Parasol," którymi dowodziłem, otrzymały

rozkaz wycofania się po zapadnięciu zmroku jako straż tylna. (1)

Punktualnie o 9-tej opuściliśmy nasze pozycje i, przylegając do murów, przemknęliśmy się

pustymi ulicami do włazu u zbiegu ulic Puławskiej i Szustra. Przy włazie do kanału, obok

domu na ul. Szustra 6, natknęliśmy się na grupę ludzi - cywilów, którzy wspomagali nasze

oddziały na Mokotowie. Nie było to zaplanowane, ale ustawiliśmy ich w szeregu i po jednym

opuszczaliśmy ich do kanału. Szło to powoli, bo byli oni o wiele od nas starsi. W końcu

nadeszła nasza kolej. Ostatni raz spojrzałem w ciemne, puste i ciche ulice i zsunąłem się do

włazu.

Szliśmy pochyleni w ciemności, dotykając jeden drugiego, aby nie utracić kontaktu. Znaliśmy

ten odcinek kanału z poprzedniego przejścia z Czerniakowa na Mokotów, ale teraz

posuwaliśmy sie bardzo wolno, a po pół godzinie zatrzymaliśmy się zupełnie. Posłałem do

przodu pytanie poprzez linię ludzi: "Co się tam dzieje, dlaczego nie wchodzimy do głównego

burzowca?" Szybko nadeszła odpowiedź, że główny kanał był zablokowany niemiecką

barykadą z drutu kolczastego, przez którą nie można przejść.

Usiedliśmy w wąskim kanale ściekowym, opierając na przemian głowy i nogi o zakrzywione

ściany, z pośladkami w śmierdzących odchodach, które przemakały przez odzież.

Wyciagnąłem z panterki bochenek chleba, który przy włazie wcisnęła mi jakaś niewiasta.

Otwarłem scyzoryk i poprosiłem o światło. Ktoś zapalił zapałkę, ale płomień natychmiast

zgasł, podobnie było z drugą i trzecią. Zapałki były suche ale nie wystarczało tlenu dla

podtrzymania płomienia. Wytarłem chusteczką śmierdzącą maź z rąk i kroiłem kromki

chleba, posyłając je wzdłuż linii. Moją małą porcję zjadłem bez smaku, ale jakoś i bez odrazy,

bo byłem bardzo głodny.

Czas wlókł się. Nic nie ruszało się na przedzie, nie wiedziałem co się tam działo. Nagle

wyobraziłem sobie najeżoną drutem barykadę, aż do sklepienia kanału, wodę po brodę i...

panie w średnim wieku, próbujące wspiąć się na tę barykadę, która kaleczyła, chwiała się,

uginała, ale nie ustępowała. - "Co się dzieje na tej barykadzie? Zapytajcie w przodzie" -

Odpowiedź nie przyszła. Poczekałem jeszcze kilka minut i rozkazałem przedrzeć się do

przodu. Popychając się nawzajem, szybko doszliśmy do burzowca.

Z mieszanym uczuciem złości i współczucia zdałem sobie sprawę z tego, co nas

wstrzymywało: Niemcy rozsypali w kanale grudy karbidu, który jak zamoknął, to wydzielał

duszące gazy. Wielu starszych ludzi (niektórzy zresztą z dowództwa Mokotowa), którzy szli

przed nami, zagazowało się dymami karbidowymi i nie miało sił, aby iść dalej, blokując

przejście. Niektórzy z nich byli już nieprzytomni, inni upadli, lecz błagali o pomoc.

Próbowaliśmy im pomóc. Zaczęliśmy ich podnosić i ciągnąć naprzód. Z każdym krokiem

woda stawała się głębsza, powietrze bardziej duszące, a nasz ludzki ładunek cięższy.

Nagle potknąłem się w wodzie o coś miękkiego. Z przerażeniem stwierdziłem, że to było

ludzkie ciało. Próbowałem je podnieść i ciągnąć, ale potem... było jeszcze drugie, trzecie...

jeszcze żywi i ruszający się. Co robić? Sami z trudem oddychaliśmy - gaz, brak tlenu - siły

nas opuszczały. Jedna z naszych dziewcząt zemdlała, potem chłopak. Gorączkowo

pomyślałem sobie, że nie możemy tak trwać, bo zostaniemy tutaj, pogrzebani na zawsze.

"Przepychać się" - warknąłem.

Następne sto metrów było niekończącym się piekłem - wspinaliśmy się po śliskich ciałach

ludzi, z których niektórzy chwytali się naszych nóg i ubrań. W końcu osiągnęliśmy pierwszą

barykadę. Brudna woda sięgała tutaj niemal naszych głów, ale przeszliśmy. Od tego miejsca

posuwaliśmy się szybciej, woda nie była już tak głęboka i nikt nam nie utrudniał. Przy

następnej barierze z drutu kolczastego, przenikało nieco światła z otwartego włazu... Niemcy!

W absolutnej ciszy szukaliśmy przerw w drutach, wyciętych wcześniej przez naszych

żołnierzy. Znaleźliśmy je, pod wodą. Trzymając się drutu kolczastego, kolejno

przepłynęliśmy. Udało się nam wszystkim.

Cuchnąca woda, brak powietrza, brak poczucia kierunku i czasu, ciała leżące w poprzek

kanału. Wyczerpani, opierając się jeden o drugiego, łapiąc oddech, przedzieraliśmy się

naprzód. Gdzieś tutaj w pobliżu powinna być odnoga kanału, która prowadziła do

Śródmieścia. Ale gdzie? Jak ją znaleźć? Gdzie, do diabła, był ten obiecany łącznik, który miał

na nas czekać? Moje rozkazy, aby trzymać się razem już nie skutkowały. Nasz szereg

rozciągał się i pękał.

W dodatku, zaczęliśmy natykać się na żołnierzy, zabłąkanych z innych oddziałów, które szły

przed nami. Zagubieni, wychodzili z bocznych kanałów, których włazy zasypane były

rumowiskiem. Na wpół obłąkani, błąkali się tam i z powrotem, szukając jakiegoś wyjścia.

Niektórzy krzyczeli histerycznie, że nie ma już tlenu, że Niemcy nas gazowali. Jeden z nich

chciał rzucić granat na zamknięty właz. Inny wrzeszczał - "To już koniec."

Nogi uginały się pode mną. Przez moment, bezsilny, oparłem się o mur kanału. Czerwone

płaty latały mi przed oczami. Pytałem się sam siebie, czy to już był rzeczywiście koniec.

Nagle otrzeźwiałem. Podmuch świeżego powietrza powiał mi w twarz i w twarz stojącego

obok mnie żołnierza - "Zojki." Powoli, posuwając rękę po murze kanału, natrafiłem na otwór.

W bladym żółtym światełku mojej prawie że wyczerpanej latarki zauważyłem literę "S",

napisaną kredą na murze kanału. - "Boże, daj, aby znaczyło to Śródmieście! - Znalazłem

wyjście!" Zawołałem do innych: "Zgrupujcie się koło mnie!" Kilka postaci, jak cienie,

zatrzymało się, ale inni, nie zwracając uwagi, przeszli obok, rozpaczliwie przepychając się

naprzód. W końcu, kilku moim żołnierzom z "Parasola" udało się zatrzymać ich siłą.

Wysłałem "Zojkę," żeby zbadał ten boczny kanał. (2)

Wtedy ktoś krzyknął do mnie, że nie

ma z nami "Scarlett," że razem z

dwoma innymi szła ona na czele

kolumny, że musieli oni natknąć się na

Niemców. Byłem bezsilny, aby im

pomóc. Staliśmy wyczerpani, opierając

się o mur. Raptem straszliwą ciszę

przerwał głośny plusk wody. Po

dłuższej chwili "Scarlett" i inni

dołączyli do nas. Okazało się, że doszli

oni aż do włazu na Zagórnej, na

Czerniakowie, gdzie jeden z nich

wyjrzał na powierzchnię. Przy włazie

stał strażnik niemiecki. Szybki chwyt

za jego buty i obaj stoczyli się do

kanału. Kiedy odchodzili od martwego strażnika pozostawionego w wodzie, słyszeli

krzyczących i przeklinających Niemców, ale żaden z nich nie odważył się wejść za nimi do

kanału.

Żołnierz którego wysłałem do bocznego kanału, wrócił z łącznikiem ze Śródmieścia. Okazało

się, że było to właściwe wyjście! Z nowymi siłami, posuwaliśmy się na czworakach przez

wąski, cuchnący kanał. Po jakimś czasie przeszliśmy po drabinie do wyższego kanału, który

doprowadził nas wprost do włazu, przez który po linie wyciągnęli nas na ulicę. Do

dzisiejszego dnia uważam to za cud.

Jasne światło słoneczne oślepiło mnie. Zajęło mi kilka sekund, żeby rozpoznać Aleje

Ujazdowskie. Była godzina druga popołudniu. Upłynęło 17 godzin od naszego wejścia do

kanału na Mokotowie. Weszliśmy do najbliższego budynku, gdzie w jakimś bocznym pokoju

znalazłem przytulne schronienie pod stołem. Obok mnie usadowił się cały oddział "Parasola,"

z którym przyszedłem, półżywi, ale w całości. (3) Zasnąłem.

1. Żołnierze Batalionu "Parasol" działali już byli poprzednio dwukrotnie jako straż

tylna przy wycofywaniu się kanałami: 2 września ze Starówki do Śródmieścia

(wówczas ostatnia sekcja nie zdążyła już wejść do włazu przy pl. Krasińskich i

poległa tam), a drugi raz (32 ludzi) 20 września z Czerniakowa na Mokotów,

osłaniając od tyłu grupę ppłk. "Radosława."

2. Wg relacji Eugeniusza Kraszewskiego-"Zojki" z oddziału "Mirskiego", szukano

wówczas wyjścia jeszcze przez dwie inne odnogi kanału.

3. Z oddziału "Parasola" dowodzonego przez "Mirskiego," podczas tego przejścia

kanałami, zginął "Buks" (Jerzy N.N.). "Buks" zasłabł od oparów karbidu i został

wyniesiony na powierzchnię przez właz na ul. Zagórnej przez "Fabiana" (Janusza

Wernera) i "Małego" (Stanisława Szatkowskiego). Na powierzchni "Buks" został

zastrzelony przez Niemców, zaś "Mały" zdołał wskoczyć z powrotem do kanału, a

"Fabian" ukryć się w ruinach i przepłynąć w nocy Wisłę.

Nota edytorska:. Pierwodruk tych wspomnień w wersji angielskiej ukazał się w The

Quarterly Review , XXVI, No. 3, July-Sept. 1974, Falls Church, VA. Wersja polska (tutaj

publikowana), autoryzowana przez Jerzego Mirskiego, ukazała się w zbiorze wspomnień

pt. "Kanały w Powstaniu Warszawskim," opr. Andrzej M. Kobos, Zeszyty Historyczne 109,

str. 55-86, Instytut Literacki, Paryż 1994. (AMK)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: