ODMIANA PRZYMIOTNIKA
W języku psł. – dwa typy odmiany przymiotników: prosta (rzeczownikowa) i złożona (zaimkowa). Nie było jednak odrębnej deklinacji przymiotników z własnym zestawem końcówek, przymiotnik odmieniał się jak rzeczownik (lub z dodaniem form zaimka anaforycznego).
Zróżnicowanie semantyczne form odmiany prostej (nieokreśloność) i odmiany złożonej (określoność).
Funkcje odmiany prostej – sygnalizowanie nieokreśloności (jak w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki nieokreślone, np. ang. a, niem. ein, eine, ein), tj. gdy mowa po raz pierwszy o kimś lub czymś, o kimś lub o czymś nieznanym. [Składniowo formy odmiany prostej – pierwotnie pełniły funkcję zarówno orzecznika (najczęściej), jak i przydawki (później już w stp. rzadko, w śrpol. ograniczenie – relikty form prostych mogą być tylko orzecznikami)].
Funkcje odmiany złożonej – sygnalizowanie określoności (jak w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki określone, np. ang. the, niem. der, die, das), tj. gdy mowa o kimś lub czymś znanym, po raz kolejny. [Składniowo formy odmiany złożonej – pierwotnie tylko funkcja przydawki, w późniejszym okresie (już w stp.) także orzecznika].
1) odmiana prosta (rzeczownikowa, tj. przymiotniki odmieniały się według wzorca rzeczownikowego);
· Przymiotniki twardotematowe w rodz. męskim i nijakim odmieniały się wg wzorca deklinacji rzeczowników na –o-; miękkotematowe – wg deklinacji –jo-, por. odmianę w lp.
· Przymiotniki twardotematowe w rodz. żeńskim odmieniały się wg wzorca deklinacji rzeczowników na –a-; miękkotematowe – wg deklinacji –ja-.
Przykład prostej (rzeczownikowej) odmiany przymiotników w języku psł.: twardotematowej i miękkotematowej (formy wspólne dla rodz. męskiego i nijakiego w D. C. i N., formy wspólne dla wszystkich rodzajów – w Msc., formy różne dla każdego rodzaju – M., B.):
Odmiana twardotematowa Odmiana miękkotematowa
m. n. ż. m. n. ż.
M. mal-ъ mal-o mal-a bož-ь bož-e bož-a
D. mal-a mal-y bož-a bož-ě
C. mal-u mal-ě bož-u bož-i
B. mal-ъ mal-o mal-ǫ bož-ь bož-e bož-ǫ
N. mal-omь mal-ǫ bož-emь bož-ǫ
Msc. mal-ě bož-i
I. Staropolskie formy odmiany prostej poświadczone w zabytkach
Do XVI w. jeszcze dość często formy odmiany prostej (rzeczownikowej), por.
M. lp. r. m. : Jako jest moj pan niewinowat Sułkowi. [XIV]; Z jutra wiesioł nikt nie będzie. [XV];
Syn ma być podobien matce. [XVIw.]
M. lp. r. n. : Sirce ich prozno jest; będzie nawrocono krolestwo dawidowo [XV-XVI;
D. lp. r. m.: I puścił ji (wieprza) cała i zdrowa onej niewieście. [XV].
D. lp. r. n.: Od lica nieprzyjacielowa [XV].
B. lmn. r. n.: I zmowił Syn Boży słowa wielmi znamienita. [XIV]; Uczynił Bog zwierzęta ziemska, każde podług podobieństwa jich. [XV].
D. lp. r. ż. : Z osoby macierzyny; judaszowy złości [XV].
M. lmn. r. ż. : owce jich kotny [XV].
II. zanik odmiany prostej (rzeczownikowej) w polszczyźnie, dziś tylko jej relikty
Relikty odmiany prostej we współczesnej polszczyźnie:
· proste (krótkie) formy przymiotników, niemające odpowiedników długich (występujące na ogół tylko w M. lp. r. męskiego), typu: wart, kontent, rad;
· proste (krótkie) formy przymiotników, oboczne do długich (też tylko w M. lp. r. męskiego), typu: wesół, zdrów, gotów, łaskaw (obok wesoły, zdrowy, gotowy, łaskawy);
· proste (krótkie formy przymiotników i imiesłowów przymiotnych) archaiczne, dziś występujące tylko w tekstach religijnych, np. umęczon, ukrzyżowan, pogrzebion (Credo);
· współczesne formy przysłówków odprzymiotnikowych typu miło, słabo, sucho zakończonych na -o – genetycznie dawne M., B. rodz. nijakiego odmiany prostej twardotematowej *boso (*čędo / *detę), *vysoko (okno);
· współczesne formy przysłówków odprzymiotnikowych, typu źle, dobrze (także typu wysoce, mile oboczne do wysoko, miło) zakończonych na -e – genetycznie dawne Msc. rodz. nijakiego odmiany prostej *dobrě (*čędě / *detęte), *vysocě (*okně);
· współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu z bliska, bez mała, z głupia (frant) – genetycznie dawne D. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej M. *mal-ъ ; D. *mal-a; M. bliskъ, D. blisk-a;
· współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu po cichu, po prostu, po polsku – genetycznie dawne C. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej M. *tix-ъ ; D. *tix-a; C. *tix-u; M. polsk-ъ, D. polsk-a; C. *polsk-u;
· współczesne formy przysłówków, typu wkrótce, wcale – genetycznie dawne Msc. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej z przyimkiem w, por. *vъ krotъcě; *vъ calě (od przymiotników *calъ *krotъkъ (pol. cały, krótki);
· rzeczowniki dobro, zło, piękno, święto – genetycznie dawne M., B. lp. rodz. nijakiego odmiany prostej twardotematowej przymiotników *dobro *zъlo *svęto;
· nazwy kobiet tworzone od nazwiska lub zawodu męża z sufiksem –ina / -yna typu starościna, Zarębina, Puzynina, Sroczyna – genetycznie przymiotniki dzierżawcze w odmianie prostej;
· nazwy miejscowe (dziś rzeczowniki) z przyrostkiem –ów, -owa, -owo; -in, -yn, -ina, -yna, -ino, -yno; -sk-, *-jь, np. Kraków, Głogów, Częstochowa, Halinowo, Sulęcin, Szczuczyn, Busko, Oświęcim, Poznań, Bydgoszcz.
2) odmiana złożona (zaimkowa, tj. do przymiotnika w odmianie prostej, a więc z końcówkami takimi jak rzeczowniki –o-, -jo- lub –a-, -ja-tematowe dodawano zaimek anaforyczny *jь, *ja, *je w odpowiednich formach przypadkowych).
Liczba pojedyncza
m. n. ż. ...
dorka_dorkowska