Romantyzm przypada w Europie na pierwszą połowę XIX w. Umownie otwiera tę epokę Wielka Rewolucja Francuska, która wybuchła w 1789 r. zdobyciem przez lud Bastylii. Rewolucja francuska doprowadziła do upadku feudalizmu we Francji. Chłopi otrzymali ziemię na własność, zniesiono nierówność wobec prawa. Najważniejszym dokumentem tego czasu była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789). Zakładała ona równość wszystkich wobec prawa, wolność osobistą, a więc wolność wyznania, słowa, prawo każdego człowieka do nauki. Rewolucja francuska wyzwoliła w ludziach odwagę. Zaczęli oni domagać się swoich praw. Za przykładem Francji szybko poszły inne narody, dlatego też jedną z podstawowych cech osobowości romantycznej jest bunt. Buntowano się przeciwko niesprawiedliwości społecznej, zastanej obyczajowości, przeciwko konwencjom i zastanym formom myślenia. Początek dziewiętnastego wieku to czas ogromnych przemian światopoglądowych. W całej Europie dochodziło do wielu zrywów powstańczych czy rewolucyjnych. Do najważniejszych należą:
- powstanie Dekabrystów w Rosji 1825 r.
- powstanie listopadowe na ziemiach polskich 1830 r.
- powszechna wiosna ludów 1848 r.
Oprócz wydarzeń historycznych na ogromny wpływ na zmiany światopoglądu i tworzenie się nowej kultury miała filozofia, zwłaszcza idealistyczna filozofia niemiecka reprezentowana przez Wilhelma Schellinga i F. Hegla (F. Hegel). Wiele przekonań romantycznych przejęli również od francuskiego filozofa J.J. Rousseau. Najwcześniej romantyzm rozwinął się w Anglii, Francji i w Niemczech. Bardzo znacząca jest nazwa nowej epoki: Romantyzm pochodzi bezpośrednio od łacińskiego słowa Romanticus co oznacza romantyczny, używany do określania powieści mówiących o niezwykłych, fascynujących i awanturniczych przygodach. Słowo Romanticus pochodzi od słowa Romanus – co znaczy rzymski.
Romantyzm – Romanticus – Romanus (rzymski)
Później przymiotnika tego zaczęto używać także w odniesieniu do pewnych zjawisk i osobowości człowieka. Romantyczny znaczy nastrojowy, skłonny do marzeń, refleksji, uczuciowy, idealista (wierzący w ideały), tajemniczy.
Romantycy uważali, że człowiek powinien się w życiu kierować przede wszystkim uczuciami – to przejęli od sentymentalistów. Spośród wszystkich uczuć najwyżej cenili sobie miłość. Traktowali ją bardzo idealistycznie. Miała dla nich wymiar boski. Wierzyli, że dwoje ludzi jest sobie przeznaczonych przez Boga jeszcze przed narodzeniem. Jeżeli za życia ludzie ci się nie spotkają, albo któraś ze stron zerwie więzy, wówczas do końca pozostają nieszczęśliwi. Najwyżej u człowieka cenili indywidualizm tzn. uważali że każdy człowiek jest inny i każdy ma prawo do pielęgnowania własnej inności. Być innym nie znaczy być gorszym. Dlatego też romantycy jako pierwsi nadali pozytywny wymiar szaleństwu. Być szalonym według nich często oznacza być bardziej wrażliwym od innych, inaczej spostrzegać świat. Indywidualizm romantyczny niestety często graniczył z egocentryzmem. Romantycy często próbowali własnym problemom i przeżyciom nadać charakter ogólnoludzki.
Wszystkie te cechy sprawiały, że romantyk był najczęściej samotnikiem – czuł się często niezrozumiany i wyalienowany. Często też uciekał od świata – albo dosłownie tzn. wyjeżdżał (podróż jest cechą biografii romantycznej) albo zamykał się w sobie (Eskapizm – zamykanie się w sobie, izolacja od świata). Czasami wybierano również najbardziej drastyczne formy tzn. autoagresji (samobójstwa). Romantycy wierzyli w istnienie Absolutu (istoty wyższej, która ma charakter transcendentalny tzn. nieograniczony, wieczny, poza zasięgiem ludzkiego poznania). Dla wielu tą istotą był Bóg. Uważali oni, że cały świat posiada osnowę duchową. Istnieją elementy dobre podlegające Absolutowi i elementy złe podlegające szatanowi. Dlatego też w romantyzmie rozwija się wiedza spirytualistyczna (okultystyczna). Romantycy wyznawali aktywizm. Uważali że każdy człowiek został stworzony do działania, każdy ma do spełnienia jakąś misję. Ludzie tej epoki byli zafascynowani wszystkim co tajemnicze i nie poznane. Dlatego też w modzie były podróże do krajów orientu (egzotycznych, nieznanych, dalekich od cywilizacji zachodnioeuropejskiej). Fascynowało ich również średniowiecze. Bardzo krytycznie odnosili się do klasyków. Romantycy stworzyli nową koncepcję literatury i artysty. W literaturze nie należy trzymać się żadnych schematów. Artysta powinien czuć się całkowicie wolny. Artysta jest kimś szczególnym – wybranym przez Boga. Uprzywilejowano zatem gatunki synkretyczne (ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny, poemat dygresyjny). Inspiracji szukali w kulturze ludowej. Znowu pojawia się moda na ludowość, lecz jest to inny ludowości niż stworzyli sentymentaliści np. romantycy interesują się światopoglądem ludu m.in. kodeksem moralnym i przejmują go. Podstawą tego kodeksu jest przekonanie, że nie ma zbrodni bez kary. Do literatury wprowadzają język prostego ludu. Bardzo często tematy czerpią z tradycji ludowej – baśni, legend, wierzeń. Artysta w uznaniu romantyków był kreatorem – mógł w dziele stworzyć swój własny świat, świat przedstawiony nie musiał być realistycznym obrazem świata.
Niemcy były jednym z krajów, gdzie romantyzm rozwinął się najwcześniej. W historii literatury niemieckiej wyodrębnia się okres preromantyzmu, nazywany czasem „burzy i naporu”. Do najwybitniejszych przedstawicieli tej epoki należą J.W. Goethe i F. Schiller.
Młodzi ludzie rozczarowani zastaną sytuacją społeczno-polityczną, a także obyczajowością społeczeństwa niemieckiego, zaczęli przyjmować postawę buntu. Młodzież drażniły sztywne konwenanse, etykieta. Marzyło jej się przywrócenie potęgi z czasów cesarstwa. W zetknięciu z powstającą wówczas nową filozofią prowadziło to do zachodzących szybko gwałtownych zmian światopoglądowych. W takiej atmosferze powstają utwory Schillera i Goethego. Największą popularnością wśród utworów Goethego się „Cierpienia młodego Wertera”.
Biorąc pod uwagę tematykę „Cierpienia młodego Wertera” są romansem sentymentalnym, świadczy o tym konwencja w jakiej wykreowany jest bohater, jego uczucie do Lotty, oraz rola jaką odgrywa przyroda. Biorąc pod uwagę formę jest to powieść epistolarna. Goethe złamał w ten sposób podstawowe zasady obowiązujące w literaturze klasycznej. Klasycy bowiem cenili tekst literacki pisany prozą. W najlepszym przypadku powieść była uważana za gatunek niski, niektórzy nie zaliczali jej do literatury pięknej. „Cierpienia młodego Wertera” przewyższyły popularnością w całej Europie wszystkie wydrukowane w tym czasie książki.
Werter po romansie wyjeżdża na wieś. Tam poznaje wielu prostych ludzi. Jadąc na bal poznaje Lottę i zakochuje się w niej, wiedząc że jest zaręczona. Po powrocie jej narzeczonego Alberta postanawia uciec zatrudniając się w dyplomacji. Nie lubił przebywać w otoczeniu arystokracji, dlatego po incydencie na jednym z przyjęć (został wyproszony) powraca na wieś do Lotty. W końcu popełnia samobójstwo pistoletem pożyczonym od Alberta.
Werter szybko stał się postacią modelową. Wpłynął on na ukształtowanie się w późniejszej literaturze bohatera romantycznego. Do najważniejszych cech bohatera werterowskiego należą:
- całkowite podporządkowanie życia miłości (jest wartością najwyższą, niestety jednak jest to miłość nieszczęśliwa, niemożliwa do zrealizowania, rodząca cierpienie)
- jest eskapistą – często ucieka od świata i od problemów, z którymi sobie nie umie poradzić. Weter najpierw ucieka na łono natury, później w pracę, ostatecznie popełnia samobójstwo
- jest zbuntowany w stosunku do świata, buntuje się przeciwko zakłamanej moralności, próżności elit, niesprawiedliwości społecznej, nadużyciom władzy
- równie idealistycznie jak miłość traktuje przyjaźń, świadczy o tym stosunek do Wilhelma, do którego kieruje większość listów
Postać Wertera stała się wzorem nie tylko dla twórców literatury, ale także dla wielu młodych ludzi, którzy ubierali się jak Werter, i z powodu nieszczęśliwej miłości, rozczarowani całym światem popełniali samobójstwo.
Romantyzm w Polsce przypada na lata 1822-1863. W roku 1822 ukazuje się w Wilnie pierwszy tom poezji Adama Mickiewicza zawierający „Ballady i romanse”, który jest pierwszą pełną wykładnią światopoglądu romantycznego w literaturze polskiej. Polski romantyzm kończy klęska powstania styczniowego. Już wcześniej (przed 1822 r.) na ziemiach polskich rozgorzał spór pokoleniowy między młodymi romantykami i starymi klasykami. W sporze tym wypowiadali się nie tylko poeci, ale także ludzie nauki m.in. Maurycy Mochnacki i Kazimierz Brodziński.
W 1823 r. ukazał się drugi tomik poezji Adama Mickiewicza zawierający poemat „Grażyna” oraz dwa dramaty II i IV część Dziadów.
Świadectwem tego sporu jest także jeden z najwcześniejszych utworów Adama Mickiewicza „Oda do młodości” 1820 r. Pomimo, że została uznana za pierwszą manifestację polskiego romantyzmu, jej powstanie nie rozpoczęło jeszcze nowej epoki. „Oda do młodości” jest bowiem utworem z pogranicza dwóch epok. Posiada jeszcze wiele cech literatury klasycznej. Oda jest apelem zawierającym postulaty zmiany starego zastanego świata i stworzenie nowego. Cały utwór oparty jest na motywie lotu, w który wpisane są trzy obrazy poetyckie:
- I obraz – świat stary – martwy, gnuśny (obszar apatii, lenistwa), tępy, samolubny, egoistyczny
- II obraz – ludzie młodzi, którzy mają zmienić świat – energia, zapał, chęć działania, nowy sposób patrzenia na świat, kierowanie się nowymi wartościami
- III obraz – świat młody, który mają stworzyć ludzie młodzi – świat ducha (emocje, uczucia), zapanuje miłość i przyjaźń, wolność; ten świat jest personifikowany
Pierwiastki klasycystyczne „Ody do młodości”:
- gatunkowość tekstu: oda (utwór wywodzący się z greckiej muzyki chóralnej, najczęściej panegiryczny lub dziękczynny, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie lub ideę)
- nawiązania do mitologii: mit o Heraklesie, bogini budzącego się dna Eos
- wykorzystanie motywów mitologicznych: motyw lotu
- pochwała utylitaryzmu (działanie dla dobra wszystkich):
„Razem młodzi przyjaciele”
- obrazowanie oświeceniowe:
„I przesądy światło ćmiące”
Pierwiastki romantyczne „Ody do młodości”:
- pochwała młodości, entuzjazmu, aktywizmu
- postulat konieczności zmiany starego, zastanego świata
- krytyka poznania zmysłowego świata
- pochwała postawy heroicznej:
„I ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu,
Jeżeli poległym ciałem
Dał innym szczebel do sławy grodu.”
- pochwała buntu:
„Gwałt niech się gwałtem odciska”
- pochwała pozazmysłowych i pozarozumowych sposobów poznania świata:
„Tam sięgaj gdzie wzrok nie sięga,
Łam, czego rozum nie złamie”
- nie ma rzeczy niemożliwych, postuluje podejmowanie się zadań pozornie niemożliwych do wykonania
- miłość jest największą siłą zmieniającą świat
- przyjaźń i miłość są większe od rozumu
- wolność najwyższą wartością, cechą nowego świata:
„Witaj jutrzenko swobody”
Jeżeli chodzi o formę to jest ona oświeceniowa (klasyczna). W warstwie ideowej jest to utwór romantyczny. Adam Mickiewicz zabrał tu głos w sporze pokoleniowym między klasykami i romantykami. Wynika stąd jednoznacznie, że wykazuje wyższość wartości romantycznych nad oświeceniowymi.
Ballada – gatunek literacki obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach: legendarnych lub historycznych. Najwcześniej ballada ukształtowała się w ludowej poezji szkockiej i angielskiej w XIII w. Ballada romantyczna posiada trzy podstawowe cechy: nastrojowość, uczuciowość i fantastykę.
Pierwsza ballada otwierająca tomik Adama Mickiewicza posiada najbardziej programowy charakter. Tematycznie ballada „Romantyczność” rozpada się na dwie części:
- I – Przeżycia Karusii – Karusia jest główną bohaterką...
kinga30