Starożytność kończy się upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego w 476r. Starożytność europejska obejmuje kulturę żydowską, której tworem jest Biblia oraz antyk grecko-rzymski.

Kultura żydowska jest starsza od kultury greckiej.

Najstarsze księgi biblijne pochodzą z XIII wieku, a pierwsze dzieła literatury greckiej – Iliada i Odyseja – z VIII wieku przed naszą erą.

W obydwu kulturach najważniejszą rolę w życiu społecznym odgrywała religia. Przenikała wszystkie dziedziny życia. Święta religijne były jednocześnie świętami narodowymi. Religia w największym stopniu oddziaływała na światopogląd ludzi.

Aby określić swój światopogląd musimy odpowiedzieć na trzy pytania: Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zdążamy?

Biblia

Przez wszystkie lata od jej powstania kształtowała i kształtuje światopogląd człowieka.

Dla Żydów i chrześcijan jest ona źródłem religii. Często nazywana jest Pismem Świętym. Słowo Biblia pochodzi od greckiego słowa biblion które oznacza zwój papirusu.

Powstawała przez wiele wieków: Stary Testament powstawał XIII-II w. pne. , natomiast Nowy Testament w I w.

Księgi Starego Testamentu zostały napisane w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Nowy testament w całości w języku greckim. Nie wszystkie jednak księgi zostały uznane za kanoniczne.

Kanon – zbiór ksiąg Pisma Świętego, które zostały napisane pod wpływem natchnienia bożego i są podstawą wiary (wzór, podstawa, reguła artystyczna)

Kanon żydowski obejmuje 39 ksiąg Starego Testamentu, natomiast chrześcijański 46 ksiąg Starego Testamentu.

Księgi biblijne dzielimy ze względu na treść na trzy rodzaje: historyczne, dydaktyczne i prorockie (profetyczne)

Każda księga składa się z rozdziałów, a rozdział z wersetów.

Werset – graficznie wyodrębniony fragment tekstu, stanowiący całość znaczeniową i rytmiczno-intonacyjną.

Biblia została przetłumaczona na wiele języków. Do najważniejszych tłumaczeń Biblii należą:

-           Septuaginta – najstarsze tłumaczenie Biblii na język Grecki; pochodzi z przełomu III/II wieku przed naszą erą

-           Wulgata – powstała w IV wieku, przekładu dokonał św. Hieronim na język łaciński; późniejszych przekładów na języki narodowe (przed XX wiekiem) dokonywano właśnie z Wulgaty.

-           Biblia Szaroszpatacka (Biblia Królowej Zofii) – powstała na zamówienie ostatniej żony Władysława Jagiełły w połowie XV w.

-           Biblia Leopolity z 1561 roku

-           Biblia Jakuba Wujka – najlepszy przekład Biblii na język staropolski, powstała w 1599 roku

-           Biblia Tysiąclecia – przekład z języków oryginalnych, pierwsze wydanie w 1965 roku.

Biblii nie można rozumieć tylko dosłownie. Każdy tekst posiada głęboko ukryty sens. Teksty biblijne, zwłaszcza Starego Testamentu dają odpowiedzi na wiele podstawowych pytań, dlatego mają one charakter mitologiczny.

Mit – opowieść o bogach i bohaterach wyjaśniająca odwieczne problemy bytu, świata i człowieka, życia i śmierci, sił nadprzyrodzonych.

Mit – opowieść wyjaśniająca pewne problemy stale dla człowieka aktualne, których nie jest on w stanie wyjaśnić ani przez logiczne myślenie ani doświadczenie lub poznanie naukowe.

Mit – opowiada wierzenia danej ludności

Wszystkie wierzenia i religie wyrażają archetypy. Biblia jest również źródłem archetypów.

Archetyp – prastare, odwieczne, stałe wzorce postępowania, marzenia i lęki ludzi, wyobrażenia o świecie, ukryte w podświadomości zbiorowej, a ujawniające się w wierzeniach i snach. Archetyp jest czymś niezmiennym, nie podlega procesom historycznym. Występuje w literaturze pod postacią toposów.

Topos – stałe motywy literackie, pojawiające się w dziełach różnych epok, nie zmieniające swoich znaczeń. Źródłem toposu jest archetyp.

Toposy księgi Rodzaju:

-           Topos Deus Artifex – motyw Boga artysty, genialnego stwórcy wszechświata, który pozwala człowiekowi korzystać z dobrodziejstw i łask natury, którą sam stworzył

-           Topos raju – motyw miejsca, w którym człowiek jest w pełni szczęśliwy

-           Topos raju utraconego

-           Topos homo viator – motyw człowieka wędrującego, tułacza, pielgrzyma; najczęściej wykorzystuje się go w kreacji różnych postaci literackich; Wędrówka od najdawniejszych czasów miała wiele znaczeń metaforycznych: poszukiwanie miejsca w świecie, celu i sensu życia, szczęścia, prawdy o świecie i o sobie samym.

-           Topos vanitas vanitatum et omnia vanitas

Podstawowe gatunki biblijne:

-           Psalm – utwór liryczny, o regularnej budowie, podejmujący tematy religijne, posiadający charakter modlitewno-hymniczny, często wykonywany przy akompaniamencie instrumentów muzycznych

-           Przypowieść – Parabola – należy do literatury moralistycznej; utwór najczęściej narracyjny, w którym przedstawione postaci i zdarzenia nie są ważne ze względu na swoje cechy jednostkowe, ale jako uniwersalne prawidła ludzkiej egzystencji i postaw wobec życia. Przypowieść ma budowę dwuwarstwową. Składa się z warstwy dosłownej i metaforycznej.

Antyk grecko-rzymski

Religia starożytnych Greków opiera się na mitologii. Mity to opowieści o bogach i bohaterach, powstaniu świata i człowieka wyrażające wierzenia danej społeczności,  wyjaśniały podstawowe problemy dotyczące ludzkiego życia.

Rozróżniamy cztery rodzaje mitów antycznych:

-           Kosmogoniczne – powstanie wszechświata

-           Teogoniczne – pochodzenia bogów

-           Antropogeniczne – pochodzenie człowieka

-           Genealogiczne – pochodzenie rodów

Kosmogonia grecka ściśle była związana z teogonią. Świat wywodził się z chaosu – otchłani zawierającej prapierwiastki przyszłego świata. Z chaosu wyłoniła się Gaja (Reja) - ziemia i Eros (Amor lub Kupidyn) -bóg miłości, uosobienie popędu seksualnego, siła sprawcza rozwoju świata. Gaja urodziła Uranosa – niebo. Uranos zakochany w matce zraszał ją deszczem, a ona rodziła trawę, kwiaty, drzewa i wszystko co żyje. Eros doprowadził do związku Gaji i Uranosa. Z tego związku urodzili się cyklopi, sturęcy i tytani. Uranos strącił ich do Tartaru. Jeden z jego synów Kronos razem z matką uknuli spisek przeciwko Uranosowi. Kronos strącił Uranosa i dotkliwie go zranił sierpem żelaznym. Z krwi Uranosa zrodziły się straszne boginie Erynie. Kronos związał się z Gają i połykał wszystkie swoje dzieci. Gaja jednak uratowała Zeusa podając zamiast niego kamień. Zeusa wychowała koza Amalteja. Zeus przejął władzę na Olimpie. On podzielił władzę między swoje rodzeństwo i dzieci.

Starożytni zakładali, że na Olimpie na stałe mieszkało dwunastu bogów:

1.        Zeus – Jowisz, Jupiter – bóg przywódca, „Gromowładny”

2.        Hera – Junona – bogini małżeństwa i macierzyństwa

3.        Afrodyta – Wenus – bogini miłości namiętnej

4.        Artemida – Diana – dziewicza bogini łowów

5.        Atena – Minerwa – bogini mądrości, reżyserka wojen

6.        Demeter – Ceres – bogini płodów rolnych i płodności

7.        Hestia – Westa – bogini ogniska domowego

8.        Ares – Mars – bóg wojny

9.        Hades – Pluton – bóg podziemi

10.     Hefajstos – Wulkan – bóg ognia i kowali

11.     Hermes – Merkury – posłaniec bogów, bóg kupców i złodziei

12.     Posejdon – Neptun – bóg mórz i wód

Grecy i ich bogowie podlegali przeznaczeniu – Fatum. Najwyższą moc miały Mojry – trzy boginie przeznaczenia – Kloto, Lachezis, Antropos – przędły nić żywota ludzkiego, którą przecinała najstarsza z nich Antropos.

Arkadia – ostoja spokoju, miejsce pełnej szczęśliwości, oznacza samowystarczalność, samodzielność.

Topos arkadyjski – motyw miejsca, w którym człowiek jest w pełni szczęśliwy; odpowiednik biblijnego toposu raju

Stwórcą człowieka był Prometeusz. Ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami i tchnął w niego życie. W micie o powstaniu człowieku dowiadujemy się także o pochodzeniu zła (puszka Pandory). Prometeusz z miłości do człowieka naraził się bogom, podarowując człowiekowi ogień. Prometeizm zatem to postawa jednostkowego buntu w celu uszczęśliwienia ludzkości. Mit ten odpowiada na podstawowe pytanie– skąd się wziął człowiek, oraz wyraża przekonanie o istnieniu opiekuna, dobroczyńcy ludzkości. Istnieje zatem archetyp, na którego podstawie ukształtował się topos prometejski.

Treści zawarte w najważniejszych mitach greckich:

-           mit o Syzyfie – lęk przez zasłużoną karą

-           mit o Marsjaszu i Apollu – odwieczny lęk przed przegraną z bogiem (lepszym od siebie)

-           mit o Orfeuszu i Eurydyce – marzenie o naruszeniu granicy dla człowieka niemożliwej; odwieczne marzenie człowieka o miłości tak wielkiej, która może wszystko zwyciężyć, tak silnej, że nawet śmierć nie jest w stanie rozłączyć zakochanych; wyraża także odwieczny lęk przed sprzeciwianiem się woli bogów

-           mit o Dedalu i Ikarze – odwieczne marzenie o powrocie do domu, opanowaniu przestworzy, o lataniu, o pokonaniu barier, dokonaniu czegoś niemożliwego; z tego mitu ukształtował się topos ikaryjski oparty na motywie lotu

-           mit o Odyseuszu – odwieczne pragnienie powrotu do domu, odwieczne marzenie o wiernej, kochającej osobie, odwieczne marzenie o podróżach, poznawaniu świata, wielkich odkryciach, oparty na toposie homo viator

-           mit o Demeter i Korze – odwieczny lęk przed utratą dziecka, odwieczne marzenie o miłości macierzyńskiej zdolnej do największych poświęceń; Demeter jest wzorcem idealnej matki, cierpiącej po stracie dziecka

Pierwszym i najważniejszym źródłem wiedzy o bogach greckich są Iliada i Odyseja. Są one napisane w bardzo wysokim stylu. Powstały w VIII wieku przed naszą erą, przy czym Iliada jest starsza. O Homerze wiemy bardzo niewiele. W nauce zrodziła się kwestia homerycka – niektórzy uczeni uważają, że obydwa utwory zostały ułożone przez aojdów (wędrownych śpiewaków). Większość historyków jest jednak zdania, że Iliadę i Odyseję napisał jeden człowiek. Obydwa dzieła nawiązują do mitu o wojnie trojańskiej. Początkowo historię wojny trojańskiej uważano za wymysł starożytnych greków. Dopiero w XIX wieku niemiecki archeolog Heinrich Schliemann kierując się wyłącznie wskazówkami zawartymi w Iliadzie dokopał się ruin Troi. Wojna trojańska odbyła się około 1200 roku przed naszą erą.

Według Homera przyczyną wojny było porwanie Heleny przez Parysa.

Iliada przedstawia ostatnie 50 dni z ostatniego roku wojny. Odebrano Achillesowi brankę Enereidę. Śmierć Patroklesa, największego przyjaciela Achillesa. Głównym motywem Iliady jest gniew Achillesa. Achilles był herosem. Syn Tetydy, odporny na rany na całym ciele oprócz pięty. Równoważnym bohaterem jest Hektor – najstarszy syn króla Troi Priama; zabił najbliższego przyjaciela Achillesa – Patroklesa. Z tego powodu Achilles wyzwał go na pojedynek. W kreacji bohaterów podkreśla się ich męstwo, odwagę, waleczność, honor. Autor nie pozbawił ich jednak ludzkich wad takich jak gniew, zemsta, okrucieństwo. W Iliadzie dominuje tematyka bohaterska i batalistyczna.

Odyseja opowiada o losach Odysa, króla Itaki, jednego z przywódców greckich w wojnie trojańskiej. Po zakończeniu wojny tułał się przez 10 lat, gdyż naraził się bogom, zwłaszcza Posejdonowi poprzez zniszczenie Troi, zabicie Polifema. Dlatego nie mógł wrócić na Itakę. Po drodze odkrywał nowe lądy. Po raz pierwszy w literaturze greckiej użyto toposu homo viator. Wędrówka jest metaforą ludzkiego życia – upartego dążenia do celu.

Iliada i Odyseja są przykładami eposu. Epos spośród gatunków epickich miał jednak dla Greków największą wartość. Cechy eposu to:

-           Epos to rozbudowany gatunek epicki, zazwyczaj wierszowany, w którym fabuła ma charakter epizodyczny tzn. składa się z ksiąg lub pieśni, z których każda może stanowić odrębną całość tematyczną, ponieważ przedstawia inny element rzeczywistości lub inne wydarzenie. Wszystkie razem połączone są tematycznie.

-           Epos przedstawia losy historycznych bądź legendarnych bohaterów lub całych grup społecznych na tle ważnych wydarzeń historycznych – przełomowych dla danej społeczności. (W Iliadzie są to dzieje Achillesa i Hektora na tle wojny trojańskiej)

-           Akcja eposu rozgrywa się na dwu płaszczyznach: realistycznej – działania ludzi; fantastycznej – działania bogów. Bogowie nieustannie ingerują w życie ludzi np. Hefajstos robi tarczę dla Achillesa.

-           Narrator jest trzecioosobowy dzięki czemu może zachować dystans do opisywanych zdarzeń. Jest wszechobecny i wszechwiedzący.

-           Klasyczny epos jest pisany heksametrem – jest to rodzaj wiersza, w którym w każdym wersie występuje 6 sylab akcentowanych. Taka budowa nadaje wypowiedzi specyficzny rytm.

-           Opisy spełniają bardzo ważną rolę. Mają funkcję retardacyjną, czyli są odpowiedzialne za wolniejszy rozwój akcji

-           Epos pisany jest stylem wysokim – w stylu dominuje powaga, podniosłość, patos. Dla stylu eposu charakterystyczne jest użycie środków artystycznych: porównania homeryckie (rozbudowane), epitety stałe np. szybkonogi Achilles, gromowładny Zeus, boski Hektor

Drugim ważnym czynnikiem obok religii kształtującym światopogląd starożytnych była filozofia. Pierwotnie obejmowała ona wszystkie nauki – z greckiego filozofia znaczy umiłowanie mądrości. Dopiero z biegiem czasu wyodrębniono filozofię z innych dziedzin wiedzy i podzielona na działy. Dziś filozofia to nauka zajmująca się ogólnymi rozważaniami na temat bytu ludzkiego. Obejmuje kilka działów, do najważniejszych należą:

-           Ontologia – teoria bytu, np. pyta o sens życia itp.

-           Aksjologia – teoria wartości

-           Epistemologia – teoria poznania – pyta w jaki sposób człowiek poznaje świat np. racjonalizm, empiryzm, sensualizm

-           Etyka – nauka o moralności

-           Estetyka – teoria piękna, sztuki

W starożytności powstało wiele systemów i szkół filozoficznych. Do najsłynniejszych należą:

1.        Sokrates – prowadził w Atenach bezinteresowną działalność nauczycielską; najbardziej interesowały go etyka i aksjologia; Jako pierwszy wyżej ocenił wartości duchowe, głównie moralne, od materialnych. Człowiek powinien hołdować cnotom, czyli przestrzegać zasad moralnych. Tylko tak można być pożytecznym i szczęśliwym. Rozumienie zasad moralnych wymaga wiedzy, dlatego celem życia powinno być doskonalenie się moralne poprzez zdobywanie wiedzy i służenie prawdzie. „Wiem, że nic nie wiem”. Prawdziwa mądrość polega na uświadomieniu sobie własnej niewiedzy.

2.        Platon - uczeń Sokratesa – założył własną akademię w Atenach. Był twórcą teorii idealizmu obiektywnego – każdy byt ma charakter dwoisty – składa się z idei oraz jej materialnego odbicia. Idee – pojęcia – są wieczne i niezmienne. Byty materialne natomiast są niedoskonałe bo są zmienne, ulegają przemijaniu. Dlatego idee są ważniejsze. Ciało człowieka jest materialnym odpowiednikiem duszy, czyli dusza jest ideą człowieka. Nie należy ulegać ciału bo jest zmienne i niedoskonałe. Często ulega złu. Celem ludzkiego życia powinno być doskonalenie się duchowo.

3.        Arystoteles – uczeń Platona – dokonał podziału wiedzy na poszczególne dyscypliny, wyodrębnił też literaturę spośród innych dziedzin sztuki. Stworzył pierwszy system zasad dotyczących tworzenia literatury w swoim dziele pt. „Poematyka”.  Dokonał podziału literatury na rodzaje i gatunki.

4.        Stoicyzm – jeden z najpopularniejszych kierunków filozoficznych. Głównym myślicielem był Zenon z Kitionu. Stoicy próbowali odpowiedzieć na pytanie: jak żyć, aby być szczęśliwym? Całe zło przychodzi z zewnątrz, dlatego człowiek powinien uodpornić się na wpływy świata. Nie należy się przejmować. Należy zachować spokój i umiar. Wyznawcą stoicyzmu był także jeden z cesarzy rzymskich Marek Aureliusz: „Podobny bądź do skały, o którą się ciągle fale rozbijają, a ona stoi”.

5.        Epikureizm – głównym teoretykiem był Epikur, który oparł swoją filozofię na tzw. czwórmianie:

a.         Bóg nie jest straszny, jest dobry

b.        Śmierć jest nieunikniona

c.         To co dobre jest łatwe do zdobycia

d.        To co złe jest łatwe do zniesienia

Czwórmian ten zakłada bardzo optymistyczne podejście do życia. Istotą szczęścia jest czerpanie z życia radości i przyjemności wynikających z zaspokajania swoich pragnień. Główne hasło: „Carpe diem” – łap dzień, łap chwilę. Człowiek powinien wykorzystywać życie, ale powinien zachować czyste sumienie. Życie powinno być uczciwe i szlachetne.

6.        Hedonizm – źródłem jest epikureizm – twórcą był Arystym z Kyrene – zakładał on wyłącznie korzystanie z przyjemności, bez ograniczeń i skrupułów.

Pierwszym, który dokonał podziału i opisu literatury był Arystoteles. Stworzył podstawę poetyki normatywnej. Późniejsi twórcy literatury pisząc swoje dzieło trzymali się reguł Arystotelesa. O gatunkowości tekstu decyduje jego budowa i temat.

Niektóre gatunki liryczne:

-           Jednym z najstarszych gatunków lirycznych jest pieśń. Jest to utwór o regularnej budowie, zazwyczaj o budowie stroficznej, wykonywany najczęściej z akompaniamentem instrumentów. Można jest podzielić ze względu na temat. Szczególną odmianą pieśni jest hymn – pieśń pochwalna tworzona na cześć wartości, jednostki, siły wyższej

-           Anakreontyk – utwór krótki, najczęściej o radosnej treści np. biesiadnej, miłosnej, ujmowanej w konwencji humorystycznej.

-           Epigramat – początkowo dwuwers, umieszczany na pomnikach i grobowcach, z czasem zatracił żałobny ton i stał się krótkim utworem poetyckim wyrażającym ważne prawdy życiowe w sposób błyskotliwy, często dowcipny. Z anakreontyku i epigramatu później ukształtowała się fraszka.

-           Oda – utwór liryczny, o charakterze pochwalnym lub dziękczynnym, utrzymywany w podniosłym stylu; sławiący bóstwo, wybitną jednostkę, szczytną ideę, lub opiewający ważne wydarzenie historyczne. W literaturze polskiej tworzył je np. Adam Mickiewicz

...