Roesdahl Else - Narody i cywilizacje - Historia wikingow.pdf - HISTORIA POWSZECHNA - moderator132

Roesdahl Else Narody i cywilizacje Historia wikingow(txt).txt

Else Roesdahl

HISTORIA WIKINGÓW

Przekład Franciszek Jaszuński

Wydawnictwo MARABUT

Gdańsk 2001

NARODY i CYWILIZACJE

W serii NARODY i CYWILIZACJE

w przygotowaniu:

Paul Johnson HISTORIA ANGLIKÓW

Albert Hourani HISTORIA ARABÓW

Cyril Mango HISTORIA BIZANCJUM

Albert Grenier HISTORIA GALLÓW

Philip Curtin, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina HISTORIA AFRYKI

Maldwyn A. Jones HISTORIA USA

Jean Paul Roux HISTORIA TURKÓW

GeorgeRoux HISTORIA MEZOPOTAMII

John Bright HISTORIA IZRAELA

Tytuł oryginału: THE VIKINGS

First published in Denmark under the title VIKINGERNES YERDEN by Gyldendal

Copenhagen, 1987

First published in Great Britain under the title THE YIKINGS by Allen Lane The

Penguin Press 1991

The moral right of the author has been asserted

języku polskim

Redakcja merytoryczna: prof. Jan Szymański

Redakcja: Ewa Bogusławska

Korekta: Aleksandra Bednarska, Jolanta Gadomska

Opracowanie graficzne: Tomasz Bogusławski

ISBN 8387135097

Wydawnictwo MARABUT, ul. Polanki 30/3, 80308 Gdańsk

tel./fax (prefiks) 58 552 41 70, tel. (prefiks) 58 552 11 05

email: marabut@marabut.gd.pl

Skład: Maria Chojnicka, Bogusław Lichoński

Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A. Łódź, ul. świrki 2

Ilustracja na poprzedniej stronie:

Okręt, pies i jeleń wyrzeźbione na spodniej stronie listwy poszycia okrętu z

Osebergu

Fascynacja epoką wikingów

Epokę wikingów otacza szczególna atmosfera legendy. Przez trzysta lat, począwszy

od końca VIII wieku prawie do końca XI, Skandynawowie odgrywali decydującą rolę

w wielu dramatycznych i znaczących wydarzeniach w róŜnych miejscach Europy.

Dotyczy to niemal wszystkich obszarów, do których docierały ich okręty, a w

wielu miejscach pozostały trwałe ślady, widoczne do dzisiaj. Odnosi się to na

przykład do większych miast w Irlandii, które załoŜyli, zapoŜyczeń słownikowych

w języku angielskim, nazw miejscowości w Normandii i zabudowy w Islandii.

Fascynacja epoką wikingów stała się tłem dla wielu ksiąŜek, filmów, wystaw,

muzeów i w mniejszym lub większym stopniu zrekonstruowanych pamiątek

historycznych, a symbole zaczerpnięte z kultury wikingów znalazły liczne

zastosowania w produkcji pamiątek i w świecie reklamy. Wikingowie stali się

czymś w rodzaju znaku firmowego Skandynawii i w wielu miejscach na świecie,

między innymi na Wyspach Owczych, w Normandii i w USA, podkreśla się dzisiaj

skandynawskie korzenie, powołując się na wikingów. W krajach skandynawskich

epoka wikingów uchodzi za świetlany okres wielkich podbojów za granicą.

Jednocześnie w całej Skandynawii dokonywał się szybki rozwój: powstawały

współczesne państwa Dania, Norwegia i Szwecja, została przyłączona Grenlandia,

przyjęto chrześcijaństwo, wzniesiono pierwsze miasta ł dokonano bardzo wielu

innych rzeczy, które składają się na podwaliny obecnej Skandynawii. Okres

Strona 1

Roesdahl Else Narody i cywilizacje Historia wikingow(txt).txt

wikingów odgrywa oczywiście takŜe pierwszorzędną rolę w narodowej mitologii

skandynawskiej.

Zarówno u siebie, jak i za granicą, wikingowie pojawiali się często na okrętach,

z mieczami w dłoniach i dokonywali krwawych wyczynów: ograbiali kościoły,

wymuszali okupy, toczyli bitwy, mordowali i porywali w niewolę. Taki wizerunek

wikingów utrwalił się jako klasyczny, choć jednostronny obraz. Został on w

głównych zarysach stworzony juŜ przez współczesnych biegłych w piśmie,

zachodnioeuropejskich księŜy, którzy najczęściej odnotowywali wydarzenia o

gwałtownym charakterze, i w okresie średniowiecza uzupełniony przez bardów i

historyków, między innymi autorów sag islandzkich, poszukujących dramatycznych

scen dla swojej narodowej mitologii.

Wstęp

Wikingowie mieli jednak równieŜ królów, którzy prowadzili zawiłą wielką

politykę, inŜynierów budujących zamki i mosty, kupców, którzy trudnili się

handlem na duŜych odległościach: od północnych krańców Norwegii do Hedeby na

południu Danii, między Rusią i miastem Birka w pobliŜu Sztokholmu, między

Islandią a Dublinem. Byli wśród nich odkrywcy, którzy skolonizowali

niezamieszkane uprzednio obszary na północnym Atlantyku: Wyspy Owcze, Islandię i

Grenlandię; wikingowie dotarli teŜ jako pierwsi Europejczycy do Ameryki około

roku 1000. Gdzie indziej z kolei zasiedlano zdobyte terytoria, uprawiano ziemię

i nawiązywano kontakty z ludnością miejscową, jak na przykład w Anglii,

ustanawiano kolonie handlowe, jak na przykład w Dublinie, lub tworzono warstwę

uprzywilejowaną politycznie i gospodarczo. Tak działo się między innymi w

niektórych miejscach na Rusi. Skandynawowie podejmowali pracę jako gwardia

osobista cesarza bizantyjskiego lub jako regularne wojska najemne. W kilku

przypadkach wodzowie wikingów otrzymali od miejscowych królów lub cesarzy

wydzielone obszary przy ujściach rzek w zamian za obronę przed innymi wikingami,

którzy mogliby wykorzystać ujście rzeki jako drogę dla zdobywczej wyprawy, na

przykład w 911 roku, kiedy to król francuski dał wodzowi wikingów imieniem Roiło

ziemię przy ujściu Sekwany w Normandii. Roiło i jego następcy umocnili się na

tym miejscu i z czasem rozprzestrzenili się na całą Normandię, a w 1066 roku,

Wilhelm [Zdobywca], prapraprawnuk Roiła, zdobył tron Anglii, na którym utrzymali

się jego potomkowie.

Wyprawy i czyny wikingów przypominają niekiedy obraz w kalejdoskopie, gdzie

widzi się jak jedna i ta sama osoba występuje raz w tej, raz w innej roli, raz w

jednym, to znowu w innym miejscu. Świat wikingów był rozległy i jednostka miała

w nim wiele moŜliwości. Większość Skandynawów Ŝyła jednak spokojnie, z dala od

dramatycznych wydarzeń epoki. Wykonywali swoją codzienną pracę, by zapewnić

utrzymanie sobie i swoim rodzinom i od czasu do czasu docierały do nich

sensacyjne wieści o zdobyciu ParyŜa, podróŜy do Bagdadu czy rozbiciu okrętu na

północnym Atlantyku. Niejeden wszedł teŜ w posiadanie paru przedmiotów

sprowadzonych z dalekich krajów moździerza do mielenia ziarna czy garści pereł.

Skandynawia miała swoją własną, samodzielną i mocno zakorzenioną kulturę. W

ciągu trzech stuleci epoki wikingów kultura ta rozwijała się, między innymi

poprzez przyjmowanie i asymilację licznych i róŜnorodnych wpływów wynikających z

kontaktów z innymi krajami. Obraz tego okresu uległ zmianie w znacznej mierze

dzięki badaniom miejscowym, które wykazały zaskakująco wysoki poziom rozwoju

techniki i organizacji. Epoka wikingów, która dawniej wydawała się zaludniona

postaciami ludzi prostych, silnych i pełnych energii, a zarazem dzikusów,

barbarzyńców i piratów wymachujących toporami, tworzących społeczność o w miarę

demokratycznej strukturze, dziś uwaŜana jest raczej za okres charakteryzujący

się dość silnym rozwarstwieniem społecznym, oferujący znacznie bardziej złoŜone,

a zarazem bardziej interesujące wydarzenia i stosunki. Okres niespokojny i

cechujący się niezwykłą zdolnością przystosowania i zasobem inicjatywy, które

wykorzystywane w nader rozmaity sposób pozwoliły osiągnąć imponujące rezultaty.

Ilustracja na poprzedniej stronie:

Ozdoba na kamieniu runicznym z Tullstorp w Sknii. Napis głosi: "Kleppe i Ase

wznieśli ten kamień na pamiątkę dla Ulfa". DuŜe zwierzę, być moŜe lew, kroczy

przez okręt z tarczami wzdłuŜ burt. Kamień ma wysokość 2 m i pochodzi z około

1000 roku

Strona 2

Roesdahl Else Narody i cywilizacje Historia wikingow(txt).txt

Studia nad epoką wikingów

Utrwalone nazwy: okres wikingów dla przedziału czasu i wikingowie dla

mieszkańców Skandynawii, będą uŜywane często w tej ksiąŜce, chociaŜ

odzwierciedlają raczej tradycyjne podejście. Etymologia słowa "wiking" jest

zresztą dotąd niewyjaśniona i stanowi nadal przedmiot dyskusji. Pod koniec

okresu termin ten oznaczał osobę, która walczyła na morzu, a zatem pirata lub

grabieŜcę (zachodnioskandynawskie vikingr) i wyprawę morską lub napad

(zachodnioskandynawskie viking). Za granicą uŜywano jednak najczęściej innych

określeń dla Skandynawów, na przykład poganie, Normanowie, ludzie z Północy,

Danowie, Rusini, obcy. Często teŜ kronikarze zagraniczni nie orientowali się, z

jakiej części Skandynawii pochodzą przybysze, mimo Ŝe stosowali nazwę, na

przykład Danowie, która precyzuje pochodzenie geograficzne. Nierzadko teŜ grupa

najeźdźców była mieszaniną ludzi z róŜnych krajów.

Nasza wiedza o okresie wikingów w Skandynawii i za granicą opiera się na

obszernym materiale źródłowym bardzo róŜnego pochodzenia: na wiadomościach z

zapisów współczesnych (w tym równieŜ z inskrypcji runicznych na kamieniach) lub

niewiele późniejszych od współczesnych; literaturze, nazwach miejscowości i

imionach własnych; znaleziskach archeologicznych w najszerszym rozumieniu

(zarówno pozostałościach produktów rąk człowieka z tego okresu, jak i resztkach

zwierząt, roślin itp.); znajomości warunków geograficznych i klimatycznych itd.

KaŜda grupa źródeł niesie ze sobą swój wachlarz problemów interpretacyjnych.

Wiele dyscyplin naukowych historia, literaturoznawstwo, badania nad językiem i

nazewnictwem, archeologia, numizmatyka, zoologia, botanika, geologia i inne

wnosiły mniejszy lub większy wkład do naszej wiedzy. Epoka wikingów moŜe być w

konsekwencji oceniana z wielu punktów widzenia, zaś dla podsumowania bardzo

waŜne jest istnienie silnej tradycji współpracy ponad granicami dyscyplin

naukowych i krajów.

Epoka wikingów i jej źródła

Wobec stałego napływu nowej wiedzy i nowych problemów, pojmowanie tego okresu

ciągle poddawane jest rewizji. Na przykład nie wskazuje się juŜ obecnie tak

kategorycznie na rok 793, rok pierwszego istniejącego opisu wyprawy łupieŜczej w

Europie Zachodniej, na Lindisfarne w północnozachodniej Anglii, jako początek

okresu. Z jednej strony znaleziono pośrednie świadectwa o nieco wcześniejszych

wyprawach wikingów na zachód, z drugiej ludy zamieszkujące obecną Szwecję juŜ

wcześniej rozpoczęły działania na wschodzie, wreszcie cały szereg zjawisk

społecznych, gospodarczych, a takŜe ruchów ludnościowych w samej Skandynawii

sięga znacznie wcześniejszych lat VIII wieku. Mimo wszystko istnieją

przekonujące przesłanki, by zachować koniec VIII wieku lub datę "około roku 800"

jako początek okresu wikingów. Bowiem dopiero w owym czasie na dobre rozpoczęły

się wyprawy wojenne i szeroko zakrojona ekspansja wikingów, a one właśnie

stanowią najbardziej charakterystyczne cechy tego okresu.

Zakończenie epoki wikingów wiązano równie często z określoną datą i wydarzeniem

na terenie Anglii, a mianowicie z rokiem 1042, datą śmierci Hardeknuda,

ostatniego skandynawskiego króla w tym kraju. To jednak nie jest równoznaczne z

odejściem wszystkich Skandynawów, w wielu miejscach, na przykład w Dublinie,

zachowali oni dominującą pozycję jeszcze przez znaczną część wieku XII.

Gdzieniegdzie zaś, na Orkadach, Wyspach Owczych, Hebrydach czy wyspie Mań,

utrzymali ją o wiele dłuŜej, z kolei na pewnych obszarach, na przykład w

Nadrenii, stracili znacznie wcześniej niŜ w Anglii. W drugiej połowie XI wieku

ustały jednak niemal całkowicie wojskowe wyprawy skierowane ku tradycyjnym celom

i ten fakt moŜna przyjąć za miarodajny dla ustalenia daty końca okresu.

Granice czasowe okresu wikingów zaczęto więc pojmować w sposób bardziej

zróŜnicowany, natomiast zupełnie rewolucyjne zmiany zaszły w naszym pojmowaniu

technicznych i organizacyjnych moŜliwości działania w owym czasie. Podobne do

wanien okręty wikingów, widoczne na ilustracjach z ubiegłego wieku (kiedy

jeszcze nie dysponowano Ŝadnymi odkryciami archeologicznymi na ten temat),

narysowano, wychodząc z załoŜenia, Ŝe Skandynawowie byli barbarzyńcami w bardzo

prymitywnym stadium rozwoju technicznego. W ciągu ostatniego stulecia odkopano

jednak wiele resztek okrętów i okazało się, Ŝe ich kształty były bardzo

wyszukane, a Ŝeglowność takŜe nie pozostawiała nic do Ŝyczenia; odnaleziono teŜ

pozostałości miast, zamków, mostów i wielu innych budowli, wskazujące na wysoko

zaawansowaną technikę i umiejętności organizacyjne.

Obraz barbarzyńskiej Północy, stworzony z jednej strony na podstawie dokumentów

pisanych, z drugiej oparty na załoŜeniu "wyŜszości" kultury europejskiej o

tradycjach klasycznych i chrześcijańskich został zdezaktualizowany. Dziś próbuje

Strona 3

Roesdahl Else Narody i cywilizacje Historia wikingow(txt).txt

się rozumieć dawne obszary kulturowe jako zamknięte

Studia nad epoką wikingów

całości rządzące się własnymi prawami. Bada się potencjał techniczny, warunki

Ŝycia, stosunki społeczne, gospodarkę, ich rozwój i powiązania z innymi oraz

oddziaływania między poszczególnymi krajami podobnie jak czynimy to w

przypadku obecnych państw. JeŜeli chodzi o okres wikingów wciąŜ jednak większość

naszych wiadomości dotyczy warstwy uprzywilejowanej. Ślady ich wypraw, czynów i

ideałów zachowały się bowiem z reguły dokładniej i zostały lepiej zbadane niŜ

poczynania warstw uboŜszych.

Uświadomienie sobie faktu, Ŝe rozległa Skandynawia, mimo waŜnych cech wspólnych,

składała się (i składa nadal) z szeregu zdecydowanie róŜnych regionów i w

dodatku w wielu dziedzinach przeŜywała istotne przemiany wewnętrzne, takŜe

przyczyniło się do bardziej zróŜnicowanego ujęcia. Warunki nie były wcale

jednakowe na całym obszarze, ani teŜ przez cały czas trwania tej epoki. Wiedza o

Ŝyciu, jakie prowadzili mieszkańcy małej osady na północy Norwegii w IX wieku

nie ułatwi nam zrozumienia egzystencji mieszkańców Birki, pochowanych w jej

okolicach po roku 900, którzy niewątpliwie ulegali wpływom orientalnym. Z kolei

bez uwzględnienia tego, co się działo w samej Skandynawii, wielkie podboje za

granicą zostaną zredukowane do garści oderwanych zdarzeń i opowieści.

Zachowane dokumenty pisane

Badania nad okresem wikingów były do pewnego czasu oparte głównie na źródłach

pisanych. Dokonano wielkiego wysiłku, aby je odnaleźć w róŜnych archiwach i

gdzie indziej, wydać je, zinterpretować i połączyć w całość.

W obszernych opracowaniach z początku XIX wieku, i późniejszych, podkreśla się

jednak, Ŝe wiele spośród tych interesujących relacji z okresu wikingów naleŜy

traktować jako coś w rodzaju powieści historycznych, napisanych w wiele lat po

wydarzeniach, i to w dodatku w określonym celu, najczęściej dla uświetnienia

pewnych rodów i umocnienia ich praw do określonych ziem, czy dla potwierdzenia

słuszności prowadzonej przez nich polityki tronu.

Dotyczy to między innymi wielu sag skandynawskich (napisanych w miejscowym

narzeczu w latach 12001400), w tym wielkiego dzieła Snorriego Sturlusona

Heimskringla (Krąg świata) z około 1230 roku o królach norweskich od

najdawniejszej legendarnej epoki do roku 1177. Odnosi się takŜe do łacińskiej

księgi Duda (Dudo) o pierwszych skandynawskich władcach Normandii De moribus et

actis pńmorum Normanniae Ducum z około 1020 roku i równieŜ napisanego po łacinie

dzieła Saxa [Grammaticusa] o dokonaniach Danów Gęsta Danorum, mniej więcej z

1200 roku.

Epoka wikingów i jej źródła

Opowieści o wydarzeniach i wiedza dotycząca ich chronologii w minionych czasach

przekazywane były z ust do ust, a przy zapisywaniu wzbogacane mniej lub bardziej

świadomie o nowe elementy lub teŜ uzupełniane zmyślonym epizodem z udziałem

znanej postaci. Niewielu tylko posiadało rzetelną wiedzę o tym, co zdarzyło się

naprawdę i jakie panowały stosunki sto lat wcześniej lub jeszcze dawniej. Wiele

z tych dokumentów zachowało się jedynie w odpisach z odpisów, co pociąga za sobą

dodatkowe ryzyko popełnienia błędów i dokonywania "upiększeń" w stosunku do

oryginału. Dlatego nie sposób niekiedy ustalić, co jest produktem nieskrępowanej

fantazji, a co ubarwioną przez sympatię wersją prawdziwego zdarzenia, gdzie się

kończą uzupełnienia i poprawki dla zapewnienia spójnej narracji, a gdzie zaczyna

relacja z rzeczywistych wydarzeń czasami zaś najwyraźniej cała opowieść jest

zmyśleniem z wyjątkiem imion głównych bohaterów. Z czasem bowiem wikingowie i

okres wikingów stali się motywem czysto literackim. Sami autorzy teŜ nie zawsze

orientowali się, co jest prawdą, a z całą pewnością ich pojmowanie prawdy było

bardzo róŜne od naszego. Pisali dla swoich współczesnych i nierzadko dedykowali

dzieła określonej osobie wysokiego rodu i pozycji. W ten sposób a nie jako

wierne odtwarzanie przeszłości w naszym rozumieniu naleŜy je przyjmować.

Czasami jest to zresztą literatura wysokiej próby, wyraŜająca głęboką fascynację

okresem wikingów.

Strona 4

Roesdahl Else Narody i cywilizacje Historia wikingow(txt).txt

Na przykład saga o Jómswikingach, spisana w Islandii około 1200 roku, opowiada o

zawodowych wojownikach, którzy w zimie mieszkali w warownych koszarach w

Jómsborgu, na południowym brzegu Bałtyku, a latem udawali się na wyprawy.

Poddani byli surowej dyscyplinie, dokonywali wielkich czynów i byli mocno

zaangaŜowani w politykę Danii. W końcu ponieśli sromotną klęskę pod Hj0rungavag

w Norwegii. Ramy czasowe i galeria postaci, obejmująca między innymi norweskich

jarlów i duńskich królów, wskazują na koniec X wieku. Co do reszty, większość

naleŜy raczej "między bajki włoŜyć". Tego rodzaju świadectwa teŜ przyczyniły się

do zbudowania klasycznego obrazu tego okresu.

JednakŜe nie wszystkie spisane znacznie później historie o wikingach trzeba

odrzucić lub traktować z duŜą dozą sceptycyzmu. Na przykład irlandzkie Roczniki

z Ulsteru z XV wieku podają całkiem wiarygodną wersję oryginalnych roczników z

okresu wikingów, które wiele nam mówią o poczynaniach Skandynawów. Wiele

wierszy skaldów, w tym sporo pieśni stworzonych przez poetów znanych z imienia,

jako oficjalne poematy pochwalne dla określonych wodzów wikingów, uwaŜa się za

przekazane dość wiernie z pokolenia na pokolenie, chociaŜ spisano je juŜ po

zakończeniu okresu wikingów. Większość spośród tych, które znamy, powstała w

ostatnich latach XII wieku lub na początku XIII wieku w powiązaniu z sagami

islandzkimi.

Studia nad epoką wikingów

Wiele z tych utworów zachowało się w Heimskringla Snorriego Sturlusona, który

przecieŜ sam był skaldem, w przedmowie podaje on przekonywające argumenty na

rzecz ich autentyczności. Przytacza dawne poezje skaldów i historiografię swego

rodaka Ariego Thorgilssona jako najistotniejsze źródła; kończąc pisze, iŜ

wprawdzie Thorgilsson wiele dowiedział się od "starych i mądrych męŜów, a i sam

wiele się nauczył, przy czym cechowała go doskonała pamięć", to jednak

najpewniejsze wiadomości pochodzą z poezji "o ile tylko je poprawnie recytowano

i dawano rozumną interpretację". Snorri powiada takŜe, Ŝe skaldowie byli juŜ na

dworze Haralda Pięknowłosego (tj. w Norwegii około 900 roku) i "do dziś

niektórzy znają ich pieśni, a takŜe wszystkie inne o królach, którzy rządzili

Norwegią później". Dodaje teŜ: \

Co prawda zwyczajem skaldów jest najwyŜej wychwalać tego, przed kim akurat

stoją, nikt jednak nie ośmieliłby się chwalić męŜa za czyny, których miałby

dokonać, gdyby wszyscy słuchacze wiedzieli, Ŝe to czcze kłamstwa i przechwałki.

To nie byłaby pochwała, lecz szyderstwo.

Część poezji o bogach i wielkich dawnych bohaterach, którą zwiemy pieśniami

Eddy, pochodzi równieŜ z okresu wikingów, chociaŜ co do daty powstania wielu z

nich istnieją nadal bardzo powaŜne rozbieŜności. Pieśni Eddy znane są przede

wszystkim z rękopisu zwanego Codex Regius, przepisanego na Islandii w końcu

wieku XIII z nieco starszego rękopisu; zbiór ten nazywany jest często Eddą

Starszą w przeciwieństwie do księgi Snorriego Sturlusona o sztuce poetyckiej,

którą on sam nazwał Eddą i która często nazywana jest Eddą Snorriego lub Eddą

Młodszą.

Poezje nordyckie, pomimo Ŝe napisane stosunkowo późno, przekazują zatem w wielu

wypadkach liczne informacje dotyczące zarówno osób, wydarzeń, jak i stosunków

historycznokulturowych w okresie wikingów i, co niebagatelne, świadczą o

istnieniu charakterystycznej, ciekawej i skomplikowanej sztuki poetyckiej. Jest

teŜ szczęśliwym trafem, iŜ większość zachowanej poezji skaldycznej opowiada o

Norwegii. Właśnie o tym kraju nie ma bowiem prawie Ŝadnych innych ówczesnych

źródeł pisanych.

Niektóre prawa spisane w średniowieczu zawierają postanowienia pochodzące z

okresu wikingów lub teŜ zakazy wzbraniające pewnych obyczajów, które wcześniej,

w czasach pogańskich, naleŜały do powszechnych. Często jednak nie sposób

właściwie je zidentyfikować, poniewaŜ te prawa odzwierciedlają stosunki

społeczne panujące w momencie dokonywania zapisu. Przez kilkaset lat wiele się

mogło zdarzyć i między innymi przyjęcie chrześcijaństwa mogło wywrzeć dość

znaczny wpływ.

Jednak pomimo licznych zastrzeŜeń wobec opisu stosunków w epoce wikingów, jakie

znajdujemy w młodszej prozie literackiej, i wobec datowania

Epoka wikingów i jej źródła

Strona 5

Roesdahl Else - Narody i cywilizacje - Historia wikingow.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: