17_TERESA DOBRZYŃSKA, Metafora w przekładzie.pdf

231

T ERESA D OBRZY ´ SKA

Metafora w przekładzie 1

Jednym z kilku podstawowych sposobów wytwarzania sensu jest mechanizm metafory.

Jego osobliwo´ci komunikacyjne objawiaja˛ si˛ szczególnie wyra´nie w wypadku, gdy

komunikacja przekracza granice jednego j ˛ zyka etnicznego i gdy wypowied´ przeno´na

przekładana jest z j˛zyka na j˛zyk. Ta wła´nie sytuacja i wyłaniaja˛ce si˛ w niej trudno´ci

translatorskie poddane zostana˛ analizie w niniejszym studium, przy czym przedmiotem

zainteresowania b ˛ da ˛ nie tyle konkretne strategie przekładowe stosowane przez danego

tłumacza wobec metafor okre´lonego rodzaju lub wobec wypowiedzi przeno´nych danego

autora, co zjawiska ogólniejsze, ujawniaja˛ce zasadnicze wła´ciwo´ci metafory jako me-

chanizmu sensotwórczego i odsłaniaja˛ce jej relacje j˛zykowe czy tekstowe.

Analiz˛ tych zagadnie´ poprzedzi´ trzeba dokładnym okre´leniem przedmiotu bada´

– metafory 2 , jest to bowiem zjawisko ujmowane w rozmaity sposób, mimo wielowieko-

wych wysiłków zmierzaja˛cych do opisania jego natury. Rozbie˙no´ci w definiowaniu tego

poj˛cia wynikaja˛ ze współistnienia kilku tradycji badawczych. W przyj˛tym tutaj rozumie-

niu metafora jest jednym ze sposobów wytwarzania znacze´ – jednym z tropów, nie

ogarnia wi˛c wszelkich zmian znaczeniowych zachodza˛cych w wypowiedzi. Jest to wa˛-

skie jej rozumienie. Tak ujmowana metafora powstaje w danym komunikacie jako rezultat

swoistego u˙ycia elementu j˛zykowego. Do jej wyodr˛bnienia konieczne jest wi˛c uznanie

opozycji znaku i u˙ycia znaku oraz przeciwstawienie płaszczyzny semantycznej pła-

szczy´nie pragmatycznej. Te podstawowe odró˙nienia sformułował bardzo dobitnie w od-

niesieniu do metafory J. R. Searle 3 . Przyjmuja ˛ c zarysowana ˛ przez niego perspektyw ˛

poj˛ciowa˛, odrzucam koncepcje głosza˛ce wszechobecno´´ metafory w j˛zyku i uznaj˛

mo˙liwo´´ stabilizacji znacze´ j˛zykowych. Za kluczowe uwa˙am te˙ rozró˙nienie meta-

fory „˙ywej”, „aktualnej” (która jest rzeczywistym zjawiskiem tropicznym) i wyra˙e´

powstałych na zasadzie przesuni˛´ metaforycznych, podległych pełnej leksykalizacji; te

ostatnie nazywane sa˛ „metaforami genetycznymi” lub „j˛zykowymi”. Nie nale˙a˛ one do

dziedziny tropów ani nie powstaja˛ w wypowiedzi. Sa˛ elementem systemu j˛zyka.

Przedmiotem dalszych rozwa˙a´ b˛dzie tu metafora w sensie wa˛skim, metafora „aktu-

alna”. Zgodnie z opinia˛ licznych badaczy 4 przyj˛łam, ˙e mechanizm wytwarzania znacze-

nia przeno´nego daje si˛ przedstawi´ jako prosty mechanizm predykacji, przy czym

w funkcji predykatu u˙yte jest wyra˙enie, które w danym kontek´cie, w danej sytuacji

232

komunikacyjnej nie mo˙e funkcji tej spełni´ przy normalnym obcia ˛ ˙eniu znaczeniowym;

równocze´nie wyra˙enie to ma w intencji nadawcy słu˙y´ komunikacji, jest wyra˙eniem

sensownym. Zakładam, ˙e ka˙de wyra˙enie metaforyczne reprezentuje wariant podstawo-

wej struktury predykatywnej X jest Y-owaty , przyjmuja ˛ cej cz ˛ sto posta´ powierzchniowa ˛

X jest Y-iem lub Y ... (powiedziane o X-ie ). Kontrast symboli X i Y w powy˙szej formule

wskazuje, ˙e w danej sytuacji komunikacyjnej predykat tworzy wypowied´ pozornie

niespójna˛, nie mo˙e by´ odebrany jako wyra˙enie sensowne w znaczeniu dosłownym.

Odbiorca ma przed soba˛ dwie mo˙liwo´ci: mo˙e uzna´ dane wyra˙enie za nonsensowne

lub te˙ rozpozna´ w nim jeden ze sposobów twórczego przekształcenia znacze´, a wi˛c

w naszym wypadku – metafor˛. Z punktu widzenia nadawcy komunikatu metafora to

sposób na wyra˙enie sensu nie obj˛tego zasobami poj˛ciowymi kodu. Nadawca zakłada,

˙e odbiorca wypowiedzi przyjmie postaw˛, która˛ H. P. Grice okre´lił jako postaw˛

współdziałania (kooperacji) 5 , i ˙e b˛dzie on w stanie wytworzy´ sens przynajmniej bliski

temu, jaki nadawca miał na my´li.

Sens metaforyczny budowany jest przez obu uczestników komunikacji z takich kom-

ponentów poj˛ciowych zwia˛zanych z dana˛ jednostka˛ leksykalna˛ Y , które nie wchodza˛

w kolizj˛ z wyra˙eniem referencjalnym X i moga˛ stanowi´ cechy odpowiadaja˛cego mu

przedmiotu odniesienia w danym kontek´cie. Tworzywem sensu metaforycznego moga ˛

by´ niektóre (nie wszystkie na raz) elementy znaczenia danego wyra˙enia przeno´nego Y

lub, co zachodzi najcz˛´ciej, ten w du˙ej mierze amorficzny zespół poj˛ciowy, który

okre´lany bywa terminem „konotacje”. Przy opisie sposobu wytwarzania sensu metafory-

cznego przyj˛łam rozumienie konotacji zaproponowane przez L. Jordanska˛ i I. Mielczuka,

inspirowane wcze´niejszymi wypowiedziami Ju. Apresjana. Badacze ci zwrócili uwag˛,

˙e w kompleksie obiegowych sa˛dów i mniej lub bardziej subiektywnych przekona´ przy-

pisanych rzeczom, cechom, zdarzeniom kodowanym przez leksemy j˛zyka istnieje obszar

bardziej zobiektywizowany, kontrolowany przez relacje wewna˛trzj˛zykowe. W zwia˛zku

z tym Jordanska i Mielczuk odró˙nili „konotacje encyklopedyczne” i „konotacje leksykal-

ne” danego elementu j˛zykowego. Te ostatnie okre´lili nast˛puja˛co:

„Konotacja leksykalna jednostki leksykalnej L jest to pewna charakterystyka, która˛

L przypisuje swemu referentowi i która nie wchodzi w jej definicje” 6 . „Postulowanie

konotacji leksykalnej C dla danej jednostki leksykalnej L jest mo˙liwe wtedy, gdy w da-

nym j ˛ zyku istnieje taka jednostka leksykalna L’, w definicji której wyst ˛ puje komponent

cz˛´ciowo lub zupełnie pokrywaja˛cy si˛ z ta˛ hipotetyczna˛ konotacja˛” 7 .

Relacje wewna˛trzj˛zykowe kontroluja˛ce warto´´ konotacji leksemu to polisemia, sto-

sunek znacze´ derywatów słowotwórczych i ich podstaw – oraz znacze´ zwia ˛ zków

frazeologicznych i wyrazów wchodza˛cych w ich skład.

Powy˙sza propozycja ma pierwszorz˛dna˛ warto´´ przy opisie zjawisk tropicznych,

poniewa˙ pozwala uchwyci´ proces utrwalania si ˛ stereotypów poj ˛ ciowych, te za´

odgrywaja˛ du˙a˛ rol˛ w komunikacji metaforycznej – twórczej, a zarazem obliczonej na

społeczny rezonans, na kontrolowana˛ reakcj˛ odbiorcza˛ drugiego człowieka.

233

* * *

Po tych wst ˛ pnych wyja´nieniach, dotycza ˛ cych rozumienia samego mechanizmu metafory

i wykorzystywanego w nim tworzywa poj˛ciowego, przejd´my do analizy problemów,

jakie moga˛ powstawa´ przy tłumaczeniu tekstów zawieraja˛cych wyra˙enia przeno´ne.

Problemy te podzieli´ mo˙na na trzy grupy. Pierwsza z nich zwia˛zana jest z odmiennym

wyposa˙eniem konotacyjnym odpowiadaja˛cych sobie jednostek leksykalnych ró˙nych

j˛zyków. Druga skupia problemy wynikaja˛ce z relacji, w jakie wchodzi wyra˙enie meta-

foryczne w j˛zyku oryginału i jego odpowiednik w j˛zyku przekładu. Trzecia grupa wia˛˙e

si˛ z funkcjonowaniem wyra˙enia metaforycznego w konkretnym tek´cie – w specyficz-

nym powia˛zaniu z innymi jednostkami znacza˛cymi i cechami formalnymi elementów tej

samej wypowiedzi; ta grupa problemów ma zatem charakter wewna˛trztekstowy.

I. Ró˙ne konotacje

ekwiwalentnych znaczeniowo

jednostek j˛zykowych

jako wyraz odmienno´ci kultur

Charakteryzuja˛c mechanizm powstawania sensu metaforycznego wspomniałam, i˙ two-

rzywem, z którego ten sens jest formowany, sa˛ przede wszystkim konotacje danej jednostki

leksykalnej. Mo˙liwo´´ przeno´nego u˙ycia tej jednostki jest wi˛c zdeterminowana jako-

´cia˛ i wyrazisto´cia˛ elementów składowych jej kompleksu konotacyjnego. Kompleks ten

jest cza˛stka˛ do´wiadczenia człowieka ˙yja˛cego w okre´lonej kulturze. Pomijaja˛c wszystko

to, co w tym kompleksie jest wyła˛cznie indywidualne (co jest pochodna˛ osobistych

prze˙y´, kontaktów, reakcji, obsesji itp.) i co nie ma przedłu˙enia w sferze wyobra˙e´

zbiorowych, odnajduje si˛ w nim warto´ci utrwalone w ´wiadomo´ci danej grupy społe-

cznej stanowia˛cej wspólnot˛ kulturowa˛. Moga˛ by´ one wykorzystywane w komunikacji

w obr ˛ bie tej wspólnoty, poniewa˙ wywołuja ˛ podobny rezonans odbiorczy. Gdy przekaz

metaforyczny przekracza granice zbiorowo´ci jednolitej kulturowo – a tak jest zwykle

w wypadku przekładu tekstu z jednego j˛zyka etnicznego na inny – sytuacja komunika-

cyjna ulega komplikacji. Mo˙liwo´´ adekwatnego odbioru metafory poza jej pierwotnym

kr˛giem domniemanych odbiorców zale˙y od tego, czy wykorzystywany w niej kompleks

konotacyjny no´nika (czyli wyra˙enia Y ) zawiera elementy w zasadniczych rysach to˙sa-

me w obu wspólnotach j˛zykowo-kulturowych, czy te˙ zwia˛zany jest tylko z jedna˛ z kultur

etnicznych. Efektywno´´ komunikacyjna metafor przy przekraczaniu granic j˛zyka mo˙e

wi˛c by´ ró˙na. Sa˛ takie wyra˙enia przeno´ne, które moga˛ liczy´ na do´´ zbie˙ny odbiór

o zasi˛gu uniwersalnym lub prawie uniwersalnym – np. w obr˛bie takich wielkich formacji

kulturowych, jak kultura ´ródziemnomorska. Inne wyra˙enia przeno´ne, zdeterminowane

hermetycznym do´wiadczeniem jednej zbiorowo´ci etnicznej, staja˛ si˛ po przekroczeniu

234

granicy obiegu komunikacyjnego tej zbiorowo´ci niezrozumiałe, przestaja ˛ wywoływa´

okre´lony rezonans odbiorczy.

Trzeba jednak zastrzec, ˙e trudno´ci komunikacyjne, jakie moga˛ si˛ ujawnia´ przy

dokładnym przekładzie wyra˙e´ przeno´nych z j ˛ zyka na j ˛ zyk, wyst ˛ puja ˛ tak˙e (mo˙e

rzadziej, z mniejsza˛ intensywno´cia˛) w grupie u˙ytkowników jednego j˛zyka etnicznego,

gdy tekst w obiegu komunikacyjnym przechodzi z jednej wzgl˛dnie zamkni˛tej grupy

społecznej do innej, o innym do´wiadczeniu i wyposa˙eniu kulturowym. Wła´nie ta zmia-

na wyposa˙enia kulturowego odgrywa tu pierwszorz˛dna˛ rol˛ i to ja˛ mam na my´li, gdy

mówi˛ o trudno´ciach w znalezieniu ekwiwalentu metafory w innym j˛zyku.

We wcze´niejszej pracy po´wi˛conej problemom przekładu wypowiedzi metaforycz-

nych, rozwijaja˛cej problematyk˛ obj˛ta˛ pierwsza˛ cz˛´cia˛ tego artykułu 8 , zreferowałam

dokładniej ró˙ne zachodza˛ce tu uwikłania i na kilku przykładach zilustrowałam mo˙liwe

strategie translatorskie. Nie wchodza˛c teraz w szczegóły, przypomn˛, ˙e z uwagi na

specyfik˛ sensu metafory tłumacz ma tu do dyspozycji trzy techniki:

1) Je´li odpowiednik danego wyra˙enia w j ˛ zyku przekładu ma identyczne lub zbli˙o-

ne wyposa˙enie konotacyjne, mo˙liwy i po˙a˛dany jest przekład ´ci´le odwzorowuja˛cy pod

wzgl˛dem znacze´ słownikowych metaforyk˛ oryginału (M

M 2 ).

3) Je´li w sytuacji opisanej w poprzednim punkcie niemo˙liwe jest znalezienie takiego

odpowiednika metaforycznego, który przekazywałby zaprogramowany w oryginale sens,

mo˙na si˛ uciec (przy wszystkich zastrze˙eniach z tym zwia˛zanych) do dosłownej para-

frazy wyra˙enia metaforycznego (M

P); odbiera to wprawdzie tekstowi elastyczno´´

interpretacyjna˛ i modyfikuje jego kształt stylistyczny, lecz stanowi wyj´cie z impasu

komunikacyjnego.

Wybór której´ z tych technik dokonywany jest przy uwzgl˛dnieniu rodzaju tekstu, jego

statusu w zhierarchizowanym układzie wytworów danej kultury – w tym jego warto´ci

literackiej, je´li metafora wchodzi w obr˛b tekstu artystycznego. Du˙a˛ rol˛ odgrywaja˛ tu

tak˙e panuja˛ce zwyczaje translacyjne. Przekład metafory stanowi jeden z elementów

zło˙onych działa´ komunikacyjnych podległych ró˙nym konwencjom i zdeterminowa-

nych przez wielopoziomowa˛ struktur˛ j˛zykowa˛ wypowiedzi.

Zestawiaja˛c mo˙liwe sposoby podej´´ translatorskich do metafory, trzeba zauwa˙y´,

˙e szczególnie niebezpieczna mo˙e si ˛ okaza´ strategia przekładowa oznaczona formuła ˛

M, a wi˛c ta strategia, która prowadzi – jak by si˛ zdawało – do najwierniejszego

odwzorowania znacze´ tekstu oryginału. Strategia ta obwarowana jest bowiem warun-

kiem, ˙e oba wyra˙enia przeno´ne (w j ˛ zyku oryginału i w j ˛ zyku przekładu) wykazywa´

musza˛ zbie˙ne własno´ci konotacyjne, tzn. musza˛ umo˙liwia´ wytworzenie tego samego

sensu przeno´nego. To˙samo´´ znacze´ podstawowych tu nie wystarczy. Wierno´´ prze-

kładu na tym tylko poziomie mo˙e si˛ okaza´ zdrada˛ na poziomie sensów metaforycznych,

a o nie chodzi tu przecie˙ przede wszystkim.

W pewnych wypadkach mo˙e si˛ jednak okaza´ celowe zachowanie w przekładzie

wyra˙e´ o nieznanych lub odmiennych szeregach konotacyjnych – bez uciekania si˛ do

zabiegów adaptacyjnych M 1 →

P. Podkre´la to odr˛bno´´ kulturowa˛ tłumaczo-

nego tekstu, zmusza odbiorc˛ do wej´cia w odr˛bny ´wiat wyobra˙e´ i warto´ci, do

M 2 lub M

2) Je´li metafora oryginalna (´ci´lej – jej dokładny odpowiednik) uruchamiałaby

w przekładzie inne konotacje i prowadziła do odmiennych ni˙ przewidziane interpretacji,

celowe jest zasta˛pienie jej innym wyra˙eniem przeno´nym adekwatnym konotacyjnie

(M 1 →

235

szukania kontaktu z tym ´wiatem. Stosowanie tej techniki jest bardziej wskazane w wy-

padku tekstów literackich moga˛cych liczy´ na erudycj˛ czytelnika i na wy˙szy poziom

refleksyjno´ci odbioru. Cz˛sto w takich wypadkach z pomoca˛ przychodzi komentarz

wyja´niaja ˛ cy konotacyjne uwarunkowania przeno´ni lub jej sens.

Odsyłaja˛c do ilustracji i konkretnych analiz przedstawionych we wspomnianym ju˙

artykule, przytocz˛ w tej cz˛´ci rozwa˙a´ jeden tylko przykład – z metafora˛ „in absentia”,

o postaci powierzchniowej Y jest Y-owaty (powiedziane o X-ie ). Jest to – warto zauwa˙y´

– taki typ metafory, w którym wykorzystywana wiedza o Y-u zostaje maksymalnie uzew-

n˛trzniona.

W tragedii Troilus i Kressyda Szekspira, w scenie 3 aktu II, mowa jest o Achillesie,

który pełen gniewu nie chce przełama´ swej dumy i odmawia przybycia na spotkanie

z Agamemnonem oraz innymi wojownikami. W przekładzie L. Ulricha 9 (jest to jeden

z trzech dota˛d powstałych, przy czym w omawianym fragmencie nie wykazuja˛ one zasad-

niczych ró˙nic) do Achillesa wła´nie odnosza˛ si˛ słowa:

Sło´ nie ma stawów, aby si ˛ mógł kłania´:

Nogi do chodu ma, nie do zginania.

Komentator opatruje ten passus uwaga˛, ˙e „w dawnych wiekach i jeszcze za czasów

Szekspira mo˙na było cz ˛ sto spotka´ si ˛ z wierzeniem, ˙e słonie nie maja ˛ stawów”.

I dodaje: „Teori˛ t˛ wysuna˛ł sir Thomas Browne w swojej Pseudodoxii, ks. III, rozdz.

1. Wierzenie to wywodzi si˛ od Ctesiasa, pierwszego Greka, który ujrzał i opisał słonia” 10 .

Odniesienie tej aluzyjnej uwagi do pysznego Achillesa jest dla polskiego czytelnika

zaskakuja˛ce, w szczególno´ci po tym, jak kilka kwestii wcze´niej, w tej samej scenie

znalazł on inna˛ metafor˛ ”słoniowa˛”:

Wi˛c sło´ ten, Ajax, b˛dzie stał góra˛?

brzmia˛ca˛ do´´ swojsko, a odnosza˛ca˛ si˛ do Ajaksa, którego mówia˛cy te słowa Tyrsytes

uwa˙a za głupiego osiłka. W derywatach, zwrotach frazeologicznych i konwencjonalnych

wyra˙eniach przeno´nych j˛zyka polskiego znajduja˛ potwierdzenie nast˛puja˛ce konotacje

leksemu sło´ : ‘ogromnej wielko´ci’, ‘niezr˛czny’, ‘oci˛˙ały’. ˙ adna jednak z tych kono-

tacji nie wyja´nia pierwszego z cytowanych u˙y´ przeno´nych. Wprawdzie wymienione

konotacje daja˛ si˛ wykry´ w angielskim słowie elephant (por. wyra˙enie elephantine task

– ‘ogromne zadanie’ i elephantine humor – ‘ci˛˙ki dowcip’), ale na tym podobie´stwa si˛

wyczerpuja ˛ . W tragedii Szekspira elephant to tak˙e ‘istota nie zginaja ˛ ca nóg’, wi ˛ c nie

moga˛ca si˛ kłania´, pada´ na kolana (kłanianie si˛ i padanie na kolana to z kolei skon-

wencjonalizowane metonimie oznaczaja˛ce pokorne podporza˛dkowanie si˛ komu´). Je´li

pogla ˛ d wyra˙ony przez Browne’a w Pseudodoxii był w el˙bieta´skiej Anglii rozpo-

wszechniony, je´li znalazł odbicie w konotacjach encyklopedycznych zwia˛zanych ze

słowem elephant , mógł on stanowi´ podstaw˛ u˙y´ metaforycznych i taka metafora

„słoniowa” mogła liczy´ na szerokie zrozumienie. ˙ e tak wła´nie było, ´wiadczy´ mo˙e

u˙ycie tej metafory w utworze dramatycznym. Współczesny Polak takiej metafory nie

rozumie i nie mo˙e jej spontanicznie utworzy´, gdy˙ nie zna odpowiednich konotacji. Je´li

za´ przy próbie jej interpretacji podstawi konotacje ekwiwalentnego znaczeniowo (ale

tylko w obr˛bie inwariantu znaczeniowego) leksemu polskiego sło´ , mo˙e uzyska´ absur-

dalny rezultat interpretacyjny – ˙e Achilles jest „słoniowaty”, a wi˛c oci˛˙ały, niezgrabny

w ruchach, wielki i silny, co zupełnie nie pasuje w tym odniesieniu. Metafora – pozornie

zrozumiała – sprawia kłopoty przy próbie jej zrozumienia, bo jest cza˛stka˛ innego ´wiata

kulturowego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: