STADIA ROZWOJU RZEŹBY POWIERZCHNI ZIEMII
Cykl denudacyjny jest to cykl przemian i rozwoju rzeźby jakiegoś obszaru pod wpływem czynników rzeźbotwórczych, które prowadzą do obniżenia wyniosłości na powierzchni Ziemi (denudacja). Teorię cyklicznego rozwoju powierzchni Ziemi pod nazwą cyklu geograficznego stworzył w 1899 W.M. Davis. (prof. Uniwersytetu Cambridge). Według niego cykl geograficzny ilustruje idealny rozwój rzeźby w rezultacie działania zewnętrznych czynników geologicznych (egzogeniczne procesy), głównie wody płynącej, od chwili wypiętrzenia danego obszaru (które wg. Davisa były bardzo szybkie i krótkotrwałe, po czym następował proces absolutnej stagnacji tektonicznej), aż do jego całkowitego zrównania (peneplena). Cykl fluwialny (rzeczny) nazwał Davis cyklem normalnym. Ponieważ teoria cyklu normalnego nie znalazła zastosowania w odniesieniu do powierzchni całej kuli Ziemskiej, w 1905 Davis wyodrębnił jeszcze cykl eoliczny (w klimacie suchym) a w 1909 –cykl glacjalny (lodowcowy). Każdy cykl ma 3 stadia rozwoju: stadium młodociane, dojrzałe i starcze. Teoria cyklu geomorfologicznego, mimo licznych zastrzeżeń, odegrała przełomową rolę w rozwoju geomorfologii. Obecnie teoria jest odrzucana. Obecnie uważa się, iż rzeźba powierzchni Ziemii jest rezultatem jednoczesnego działania na skorupę ziemską przeciwstawnych czynników, zarówno zewnętrznych, jak i mających źródło we wnętrzu Ziemii (endogeniczne procesy), przy czym ogromną rolę w rozwoju rzeźby poza erozją odgrywają inne procesy denudacyjne, a zwłaszcza pominięte przez Davisa, ruchy masowe (osuwiska, obrywy, spełzywanie). Przebieg i wydajność procesów zależą w dużej mierze od klimatu.
Szczegółowe omówienie poszczególnych stadiów:
- początkowe – powierzchnia terenu (niekoniecznie płaska) wypiętrzona wskutek ruchów płyt litosfery (strefa subdukcji)
- młodociane (młode) – wskutek stosunkowo szybkiego wypiętrzenia obszaru powstają duże różnice wysokości względnych. Nasilają się procesy niszczące. Rozwija się silna erozja, przede wszystkim wgłębna i wsteczna. Działają takie procesy jak odpadanie (tworzą się żleby i piargi), obrywanie. Powstaje gęsta sieć głęboko wyciętych, wąskich dolin, występują strome stoki oraz szerokie wierzchowiny (wierzchowina - najwyższa część grzbietu górskiego lub płaskowyżu wyżynnego, oddzielona od stoków mniej lub bardziej wyraźnym załomem wypukłym). Przykład : Tatry
- dojrzałe – w miarę dalszego rozwoju rzeźby, pogłębianie dolin ulega zahamowaniu, zostaje zastąpione przez akumulację. Zbocza są podcinane przez erozję boczną. Pod wpływem denudacji stoki są coraz bardziej łagodne, a grzbiety bardziej zaokrąglone. Występują procesy: zsuwania – na stokach dojrzałych pokrytych zwietrzeliną, spełzywania – w momencie gdy grunt jest nasączony wodą. Przykład : Góry Kaczawskie - wzgórza o kształtach owalnych lub eliptycznych; budowa płytowa.
- zgrzybiałe (starcze) – dalsze procesy niszczące (wietrzenie, erozja) prowadzą do powstania rozległego obszaru o niewielkich różnicach wysokości, na którym mogą występować pojedyncze ostańce – góry świadek (zachowane dzięki wyższej odporności skał lub ich położeniu w oddaleniu od osi dolin). Taka powierzchnia nosi nazwę penepleny – prawierówni. Trzeba jednak dodać że penepleny występują bardzo rzadko, gdyż mogą rozwinąć się tylko w czasie spokoju tektonicznego.
Często zdarza się jednak, że zanim nastąpi całkowite zrównanie powierzchni Ziemii, ląd ponownie zostaje wyniesiony. Dochodzi wtedy do odmłodzenia rzeźby czyli czyli ponownego rozczłonkowania form terenu przez procesy niszczące.
Opisany wyżej cykl rozwoju rzeźby nosi nazwę cyklu normalnego i jest typowy dla obszarów o klimacie wilgotnym z gęstą siecią rzeczną. Inny charakter mają:
- cykl krasowy (leje krasowe; uwały, doliny krasowe; mogoty, polje)
- cykl glacjalny(żłoby, granie, nunataki)
- cykl pustynny (ostaniec, pedyment)
.
M_rycha