12
Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andrzejgolab@aster.pl Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2006 / 2007, sem.letni Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkanie 17, Wykłady 49-51, 5. 05. 2007 Rozwój człowieka w ciągu życia Strona 12 z 12
Spotkanie 17 (wykłady 49-51) [5.05.2007]
Rozwój człowieka w ciągu życia
1. Historyczna zmiana podejścia psychologów do problematyki rozwoju
2. Periodyzacja rozwoju oraz sfery rozwoju
3. Wybrane teorie rozwojowe
3.1. Teoria zadań rozwojowych opracowana przez HAVIGHURSTA
3.2. Teoria rozwoju sądów moralnych opracowana przez PIAGETA
3.3. Teoria rozwoju sądów moralnych opracowana przez KOHLBERGA
3.4. Teoria rozwoju psychospołecznego opracowana przez ERIKSONA
Początkowo psychologia rozwojowa była traktowana jako nauka o postępach zachodzących w sferze psychiki i zachowania dzieci i młodzieży. Była to więc nauka o korzystnych zmianach zachodzących do około 25 roku życia. Ostatnim okresem rozwojowym, jaki uwzględniano, był wiek młodzieńczy.
Chociaż już przed drugą wojną światową pracująca wówczas we Wiedniu (potem wyjechała do USA) Charlotta BÜHLER (1893-1974) [przybliżona wymowa: Szarlotta Biler] sugerowała, że przedmiotem psychologii rozwojowej powinno być całe życie ludzkie od urodzenia się aż do śmierci, dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku na świecie, a w latach osiemdziesiątych w Polsce zaczęło się rozpowszechniać takie rozumienie psychologii rozwojowej. Pierwsza polska książka o rozwoju człowieka w ciągu całego życia ukazała się pod koniec lat osiemdziesiątych. Była to praca (Tyszkowa, 1988) pod redakcją profesor Uniwersytetu Poznańskiego Marii TYSZKOWEJ (1932 – 1993).
Konsekwencją odmiennego spojrzenia na przedmiot psychologii rozwojowej stała się modyfikacja znaczenia pojęcia „rozwój”.
Wiek chronologiczny przestał być jedynym punktem odniesienia do opisu zmian zachodzących z biegiem życia. Równoprawnym punktem odniesienia stało się określone wydarzenie życiowe (np. przejście na emeryturę, fakt ten ma miejsce u osób w różnym wieku), albo określony sposób przeżywania swego życia (np. poczucie wejścia w okres starości, poczucie to może wystąpić u osób w różnym wieku i w powiązaniu z różnymi wydarzeniami życiowymi). O ile wcześniej można było utrzymywać, że rozwój jest zmianą na lepsze, zmianą oznaczającą postęp, teraz przestało być oczywiste, że to, co regularnie pojawia się później lub w związku z jakimś wydarzeniem życiowym, jest lepsze od tego, co regularnie występuje w młodszym wieku lub przed określonym wydarzeniem życiowym.
Rozwój w kontekście nowego ujęcia przedmiotu psychologii rozwojowej stał się regularną (tzn. występującą „z reguły”, „na ogół”, „przeważnie”) zmianą w sferze psychiki lub zachowania związaną z jakimiś okolicznościami życiowymi.
Dobrą ilustracją nowego pojmowania rozwoju jest koncepcja faz procesu przygotowywania się na śmierć opracowana przez Elisabeth KÜBLER-ROSS [przybliżona wymowa: Kibler-Ros]. Ta urodzona w Szwajcarii, lecz pracująca w USA, lekarz psychiatra przeprowadziła rozmowy z około 200 osobami chorymi na nieuleczalne choroby. Wynikiem tych rozmów było ustalenie, że osoby, które dowiadują się, że wkrótce czeka je śmierć przechodzą zwykle przez pięć faz tego okresu życia. Fazy te najczęściej występują w następującym porządku:
a. Zaprzeczanie [śmiertelnej chorobie] (niedowierzanie, że choroba jest śmiertelna).Osoba chora wie, że inni ludzie chorują na taką chorobę, i że nie ma na nią ratunku, ale nie jest gotowa przyjąć, że ta choroba dotknęła także ją. („Nie, nie ja”)
b. Złość
Osoba chora ma pretensję do Boga, losu, innych ludzi, że właśnie ona zachorowała („Dlaczego ja?”)
c. Targowanie się
Osoba chora uważa, że mogłaby pogodzić się z tym, że umrze, gdyby stało się coś, na czym jej zależy (zwykle w jej życiu lub w życiu bliskich osób). Zwraca się ze swymi pragnieniami do Boga, albo do osób, które uważa za zdolne zrobić coś dla spełnienia jej oczekiwań. („Dobrze, ale pod warunkiem, że....” ).
d. Przygnębienie
Osoba chora rozumie, że nie jest w stanie zmienić sytuacji. Odczuwa smutek, żal, że nie ma możliwości przeżycia. („Szkoda, że muszę umrzeć”).
e. Pogodzenie się
Osoba chora uznaje, że czeka ją śmierć i nie oponuje dłużej. Stara się wykorzystać czas, który jej pozostał. („Takie jest życie. Muszę uporządkować swoje sprawy”).
W języku polskim wydano kilka prac Elisabeth KÜBLER-ROSS (zob. Bibliografia).
W najnowszym polskim podręczniku psychologii rozwojowej (Harwas-Napierała i Trempała, 2000) wyróżniono następujące okresy rozwojowe:
a. Okres prenatalny, trwający od zapłodnienia do urodzenia się
b. Wczesne dzieciństwo, trwające od urodzenia się do ukończenia 3 lat
(tradycyjnie przyjęto traktować pierwszy miesiąc po urodzeniu się jako okres noworodkowy, okres od 2 miesiąca do ukończenia 1 roku jako wiek niemowlęcy, okres od 1 roku do ukończenia 3 lat jako wiek poniemowlęcy lub żłobkowy)
c. Średnie dzieciństwo. (Wiek przedszkolny): od ukończenia 3 lat do ukończenia 7 lat
d. Późne dzieciństwo. (Młodszy wiek szkolny): od 7 do 12 –13 lat
e. Adolescencja (zwana też wiekiem dorastania, a dawniej wiekiem dojrzewania):
od około 10 do około 20 lat
f. Wczesna dorosłość: od 20 – 23 do 35 – 40 lat
g. Średnia dorosłość. Wiek średni: od 35 - 40 do 55 – 60 lat
h. Późna dorosłość / Wiek starzenia się: po 55 / po 65 roku życia
Ci sami autorzy w innym tomie swego podręcznika (Trempała i Harwas-Napierała, 2002) wyróżnili następujące sfery rozwoju:
a. Rozwój poznawczy
b. Rozwój emocjonalny
c. Rozwój społeczny
d. Rozwój moralny
e. Rozwój osobowości
Jest to podział w dużej mierze umowny.
Rozwój poznawczy można charakteryzować całościowo, można też wyodrębnić rozwój poszczególnych procesów, np. rozwój spostrzegania, rozwój myślenia, itd. Każdą z tych wąskich dziedzin można ujmować jeszcze węziej. Np. w rozwoju myślenia można omawiać osobno rozwój pojęć, rozwój rozumowania itd.
Z drugiej strony można też inaczej grupować sfery rozwoju nie stanowiące rozwoju poznawczego. Rozwój moralny bywa traktowany jako aspekt rozwoju społecznego, a rozwój emocjonalny jako aspekt rozwoju osobowości. Możliwe jest też wyróżnianie jeszcze innych sfer rozwoju niż podane wyżej. Są książki poświęcone takim sferom rozwoju, jak np. rozwój motoryczny (por. Przewęda, 1973), rozwój erotyczny (Obuchowska, i Jaczewski, 1982), rozwój zainteresowań (Gurycka, 1978), itd.
Robert James HAVIGHURST [wymowa: Hewikherst] (1900 – 1991) sformułował ideę, że jednostka rozwija się pod naciskiem oczekiwań społecznych. Oczekiwania społeczne stanowią kryterium oceny, czy człowiek radzi sobie w życiu czy nie. Poszczególne składniki oczekiwań społecznych dotyczących osób w okreslonym wieku można nazwać „zadaniami rozwojowymi” (developmental task). Jest oczywiste, że w różnych okresach historycznych i rejonach geograficznych zadania te mogą wyglądać inaczej. Havighurst sformułował swą listę zadań rozwojowych w roku 1948 i miał zapewne na myśli rozwój dzieci w społeczeństwie amerykańskim. Listę zadań rozwojowych Havighursta przedstawia na przykład Anna Brzezińska (2001) w swoim podręczniku „Społeczna psychologia rozwoju”.
Lista zadań rozwojowych sformułowanych przez Roberta HAVIGHURSTA (3 wyd. - 1970) w tlumaczeniu A. Gołąba
a. Zadania rozwojowe okresu niemowlęcego i okresu wczesnego dzieciństwa (od urodzenia do 6 lat)
1. Nauczenie się chodzenia,
2. Nauczenie się jedzenia pokarmu, który wymaga gryzienia,
3. Nauczenie się mówienia,
4. Nauczenie się panowania nad wydalaniem produktów przemiany materii,
5. Nauczenie się odróżniania płci i przestrzegania norm dotyczących sfery płciowej,
6. Przyswojenie sobie pojęć i słów do opisu otoczenia fizycznego i społecznego,
7. Przyswojenie sobie umiejętności umożliwiających naukę czytania.
b. Zadania rozwojowe okresu środkowego dzieciństwa (od 6 do 12 lat)
1. Opanowanie ruchów umożliwiających typowe zabawy,
2. Wytworzenie nastawienia wobec siebie, że jest się kimś, kto się rozwija,
3. Nauczenie się zgodnego współdziałania z rówieśnikami,
4. Nauczenie się, co wypada chłopcu a co dziewczynce,
5. Opanowanie podstawowych umiejętności czytania, pisania i liczenia,
6. Przyswojenie sobie pojęć niezbędnych w życiu codziennym,
7. Rozbudzenie zdolności postępowania zgodnie z sumieniem, moralnością, hierarchią
wartości,
8. Osiągnięcie umiejętności samodzielnego działania,
9. Wytworzenie pozytywnych postaw wobec grup społecznych i instytucji.
Zadania rozwojowe okresu dorastania (od 12 do 18 lat)
1. Wytworzenie nowych i bardziej dojrzałych form kontaktów z rówieśnikami obojga płci,
2. Przyswojenie sobie zachowań społecznych typowych dla płci męskiej lub żeńskiej,
3. Zaakceptowanie swego wyglądu i uzyskanie takiej sprawności ciała, aby osiągać
zamierzone cele,
4. Osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych,
5. Przygotowywanie się do małżeństwa i życia rodzinnego,
6. Przygotowywanie się do pracy zarobkowej,
7. Przyswojenie sobie systemu wartości, zbioru zasad moralnych, ideologii, które mają być drogowskazem dla postępowania,
8. Wytworzenie i dążenie do realizacji pragnienia, by zachowywać się wobec innych w
sposób odpowiedzialny.
Zadania rozwojowe okresu wczesnej dorosłości
1. Wybór partnera / partnerki,
2. Zachowywanie się w sposób odpowiadający roli kobiety i mężczyzny,
3. Nauczenie się zgodnego życia z mężem / żoną,
4. Zapoczątkowanie rodziny (przez urodzenie się dziecka),
5. Wychowywanie dzieci,
6. Dbanie o dom,
7. Rozpoczęcie pracy zarobkowej,
8. Podjęcie obowiązków obywatelskich,
9. Nawiązanie kontaktu z jakąś grupą społeczną.
Zadania rozwojowe wieku średniego
1. Pomaganie dorastającym dzieciom, by stały się osobami odpowiedzialnymi
i szczęśliwymi,
2. Postępowanie w sposób odpowiedzialny w życiu społecznym i politycznym,
3. Uzyskanie i utrzymywanie biegłości w wykonywaniu pracy zawodowej,
4. Korzystanie ze sposobów spędzania czasu wolnego typowych dla osób dorosłych,
5. Odnoszenie się do męża / żony w sposób szanujący jego / jej uczucia,
6. Akceptacja zmian fizjologicznych typowych dla wieku średniego i przystosowanie się do tych zmian,
7. Przystosowanie się do faktu starzenia się rodziców.
Zadania rozwojowe okresu późnej dojrzałości
1. Przystosowanie się do faktu zmniejszania się sił fizycznych i do pogarszania się zdrowia,
2. Przystosowanie się do faktu przejścia na emeryturę i zmniejszenia się dochodów,
3. Przystosowanie się do śmierci męża / żony,
4. Nawiązanie bliskich kontaktów z grupą osób w podobnym wieku,
5. Gotowość do przyjmowania nowych ról i do zmian w sposobie pełnienia dawnych ról,
...
AMY22