PRACA Z UCZNIEM ZDOLNYM W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM
Osiągnięcia ludzi uwarunkowane są przez określone właściwości psychiczne. Właściwość ,która decyduje o różnicach pomiędzy osiągnięciami w rozmaitych działaniach, nazwano zdolnością. Słownik pedagogiczny w następujący sposób definiuje pojęcie zdolności:
„ Zdolność w psychologii to możliwość uzyskania spodziewanych wyników przy wykonywaniu danych czynności w określonych warunkach zewnętrznych. Zdolności mają charakter ogólny, tzn. ich obecność jest konieczna przy wykonywaniu przez człowieka różnych czynności. Do takich ogólnych zdolności zalicza się: spostrzegawczość , sprawność myślenia, wyobraźnię, pamięć ,uwagę i sprawność motoryczną. Rozwój zdolności zależy od wrodzonych właściwości systemu nerwowego, od wpływu kształcenia i wychowania, między innymi od rozwoju pozytywnej motywacji, zainteresowań , postaw oraz własnej aktywności jednostki”. Natomiast Słownik Psychologiczny definiuje to pojęcie następująco:
„Zdolność to zespół warunków zewnętrznych jednostki, umożliwiających wykonanie działań określonego rodzaju. Im większy jest stopień złożoności działań, tym wyższy stopień warunkujących je zdolności”
Ponieważ zdolności mogą przejawiać się w rozmaitych działaniach człowieka, przyjęty został podział zdolności ogólne i specjalne.
Zdolności ogólne przejawiają się w każdym działaniu i wpływają na wszelkie poczynania. Do zdolności ogólnych zalicza się inteligencję , spostrzegawczość, wyuczalność , wyobraźnię, zręczność( sprawność ruchową). Natomiast zdolności specjalne związane są z określonymi rodzajami, dziedzinami, bądź formami działalności. Zdolności specjalne nazywane są zdolnościami ukierunkowanymi, jako, że występują w ramach określonych kierunków działalności ludzkiej.
W literaturze pedagogicznej używane są często pojęcia „ zdolność” i „uzdolnienia”. Określenie „ zdolności” odnosi się do zdolności ogólnych, natomiast „ uzdolnienia” są nazwą odpowiadającą zdolnościom specjalnym ( ukierunkowanym). Wincenty Okoń w Słowniku Pedagogicznym tak definiuje pojęcie uzdolnienia.
„Uzdolnienie jest to swoisty układ zdolności warunkujących ponadprzeciętny poziom wykonywania jakiegoś rodzaju działalności np. naukowej , literackiej, matematycznej, muzycznej, sportowej czy organizacyjnej. Uczniowie wybitni noszą nazwę talentów”.
Pojęcia zdolności i uzdolnienia są niekiedy nieco inaczej rozumiane w literaturze psychologicznej. Mianowicie zdolności są określeniem pewnej potencjalnej możliwości do wykonania czynności, uzdolnienia zaś to określenie zespołu zdolności oraz nabytych wiadomości i umiejętności, które wpływają na poziom wykonywanej danej czynności- na aktualnie uzyskany wynik.
J. Reykowski wyróżnia zdolności naturalne oraz zdolności rzeczywiste. Pierwsze są pewnymi właściwościami systemu nerwowego i są uwarunkowane przede wszystkim czynnikami natury genetycznej. Drugie są wytworzonymi w toku doświadczenia „ organami funkcjonalnymi”, które powstają w wyniku uczenia się i które umożliwiają wykonanie określonej działalności. Zdolności rzeczywiste powstają na podłożu zdolności naturalnych.
Kto to jest „ uczeń zdolny” nad tym pytaniem zastanawiało się wielu pedagogów i psychologów. W ten sposób powstało wiele definicji ucznia zdolnego. G. Hildreth uważa że, uczeń zdolny to taki który: przewyższa swoich rówieśników uzdolnieniami innymi niż tylko fizyczne. Uczeń zdolny szybciej niż rówieśnicy rozwija się umysłowo, ma ponadprzeciętne zdolności ogólne lub specjalne. Ponadto ma dzięki uzdolnieniom duże szanse uzyskania wysokich osiągnięć o znacznej wartości społecznej.
Aby rozpoznać ucznia zdolnego musimy wiedzieć co odróżnia go od innych uczniów w klasie. Dlatego też postaram się scharakteryzować ucznia zdolnego.
Uczeń zdolny charakteryzuje się:
1. Wysokim poziomem zdolności ogólnych i inteligencją 9iloraz inteligencji równy jest 120 i więcej).
2. Wysokim poziom zdolności specjalnych i uzdolnień.
3. Wysokimi osiągnięciami lub możliwościami takich osiągnięć w nauce bądź w innych dziedzinach działalności wartościowej społecznie.
4. Osiągnięciami oryginalnymi i twórczymi lub możliwościami takich osiągnięć.
Każda z tych cech wyróżnia uczniów zdolnych, ale poszczególni uczniowie, nie muszą mieć wszystkich wymienionych cech. Ponadto uczniów zdolnych charakteryzują następujące cechy:
- silne i stosunkowo wielostronne zainteresowania,
- silna motywacja do zajmowania się wybranymi dziedzinami działalności,
- określone postawy wobec szkoły, nauczycieli, treści kształcenia,
- właściwości temperamentalne sprzyjające uczeniu się- tzw.szybki styl uczenia się. Uczniowie zdolni stosunkowo często przejawiają skłonności introwertyczne,
Uczniów tych wyróżniają także liczne inne cechy osobowości. Uczniowie zdolni uczą się szybciej i łatwiej niż pozostali uczniowie. Opanowują znacznie szerszy zakres materiału. Potrafią opanować treści o stosunkowo najwyższym poziomie trudności, przy czym przejawiają skłonności do strukturyzacji materiału, dostrzegają związki, prawa, prawidłowości itp. Uczniowie zdolni wyróżniają się oryginalnością i twórczym podejściem do zagadnień i problemów.
Wszystkie te przejawy zdolności są dostrzegalne dla nauczyciela. Dzięki temu możliwe jest dostosowanie procesu nauczania ( tempa, zakresu i stopnia trudności materiału nauczania) do procesu uczenia się.
Jedną z najczęściej powtarzających się cech w charakterystykach ludzi zdolnych jest szybkie tempo uczenia się. W praktyce kształcenia oznacza to konieczność dostosowania tempa nauki do indywidualnych możliwości uczących się. Różne jednak mogą być sposoby indywidualizujące tempo nauczania i uczenia się. Jednym ze sposobów jest wcześniejsze podejmowanie nauki w szkole. Jest to sposób polegający na przyjmowaniu do szkoły dzieci, które nie osiągnęły jeszcze wieku obowiązku szkolnego, a wykazują już poziom rozwoju pozwalający sądzić o ich pełnej dojrzałości szkolnej. W Polsce obowiązek szkolny obowiązuje dzieci w wieku 6,5-7 roku życia. Niezależnie jednak od przyjętej granicy obowiązku szkolnego zakłada się, iż dzieci szczególnie zdolne mogą być przyjmowane do szkoły przed osiągnięciem poziomu zdolności-rozwoju osobowości kilkuletnich dzieci.
Innym sposobem indywidualizacji tempa uczenia się może być szybsze opanowanie materiału nauczania przez:
a) klasy „ półroczne” semestralne
b) „ wydłużony” rok szkolny
c) uczenie się zgodnie z indywidualnym tempem
d) przyspieszenie „ całościowe” i „ częściowe”
Klasy „ półroczne”.
Dzieciom uczącym się szybciej niż inne dzieci umożliwia się wcześniejsze zrealizowanie programu danej klasy. Czas zaoszczędzony, pozostający do końca roku szkolnego, uczeń wykorzystuje na realizację programu klasy następnej. W przypadku uczniów uczących się bardzo szybko zdarza się, że kończą oni program jednej klas w pierwszym półroczu, a następnie program drugiej klasy w drugim półroczu danego roku szkolnego. Tak więc uczeń, który w danym roku szkolnym ukończył dwie klasy w roku następnym zacznie naukę w klasie trzeciej.
Tak szybkie postępy, jak opisane wyżej, uzyskują tylko nielicznie wybitnie zdolni uczniowie. Częściej zdarzają się przypadki, że uczeń kończy program danej klasy wcześniej, niż przewiduje to plan nauczania, ale „ oszczędności” czasu są skromniejsze i wynoszą 2-3 miesiące. Wówczas w czasie pozostałym do wakacji uczeń poznaje materiał klasy następnej, uczy się również przez całe wakacje np. po zakończeniu klasy pierwszej, uczeń w czasie wakacji uczy się zakresu materiału klasy drugiej, a po wakacjach a po wakacjach rozpoczyna naukę w klasie trzeciej.
W niektórych szkołach umożliwia się uczniom naukę w tempie całkowicie dostosowanym do indywidualnych możliwości dziecka. Jest to swoista wersja indywidualnego toku kształcenia, która pozwala na uczenie się w dowolnym tempie i zaliczanie materiału nauczania danej klasy w dowolnym czasie. Po opanowaniu treści przewidzianych dla określonej klasy uczeń przystępuje do poznawania treści z programu klasy następnej. Jeśli do końca roku szkolnego nie zdąży zrealizować programu kolejnej klasy, to może udać się na wakacje, a na początku następnego roku szkolnego podejmuje naukę w tym miejscu programu nauczania, w którym przerwał naukę przed wakacjami. Ucząc się dalej według własnego tempa, kończy w dowolnym momencie roku szkolnego program klasy i przystępuje do realizacji programu klasy następnej itd. Takie rozwiązanie stwarza uczniom zdolnym dobre warunki do szybkiego opanowania materiału nauczania poszczególnych klas.
Przyspieszenie rozwoju osobowości może odbywać się w zakresie wszystkich zdolności ogólnych i kierunkowych, albo też tylko w zakresie niektórych zdolności kierunkowych. W pierwszym przypadku uczniowie zdolni uczą się szybciej wszystkich treści i po wykazaniu się opanowaniem całego programu danej klasy przechodzą do klasy następnej. Takie przyspieszenie tempa nauki można nazwać całościowym. Często zdarza się jednak, że uczeń może uczyć się szybciej tylko niektórych treści np. matematyki. Tempo uczenia się pozostałych treści uwarunkowane wieloma czynnikami , miedzy innymi uzdolnieniami, jest wolniejsze i nie odbiega od przeciętnego tempa uczenia się innych uczniów. Ten rodzaj przyspieszenia można określić mianem częściowego.
Uczniowie zdolni uczą się szybciej i więcej. To skłoniło pedagogów do takiego zorganizowania procesu kształcenia, aby uczniom zdolnym ułatwić uczenie się szybsze, a zarazem wzbogacone w dodatkowe treści. Czynnikiem , który wpływa na rozwój zdolności jest odpowiedni poziom trudności materiału, którego uczą się uczniowie. Wygotski przeprowadził badania, które świadczą o wyraźnej zależności między poziomem trudności zadań stawianych osobą uczącym się i rozwojem zdolności tych osób. Dzięki badaniom ustalono, rozwojowi zdolności najbardziej sprzyja takie organizowanie sytuacji zadaniowych, aby stopień trudności zadań był nieznacznie wyższy od aktualnego poziomu intelektualnego ucznia. To nieznaczne „ górowanie” poziomu trudności zadań stanowić ma bodziec do aktywizacji intelektualnej uczącego się, co w efekcie doprowadzić powinno do podniesienia poziomu możliwości. Proces kształcenia przypominać powinien ciąg następujących po sobie zadań o nieco zawyżonym dla uczącego się poziomie trudności i czynności uczącego się nastawionych na wykonanie tych zadań.
Różnicowanie treści kształcenia pod względem poziomu trudności materiału-odpowiednio do wyróżnionych poziomów możliwości intelektualnych uczniów- jest jednym z podstawowych sposobów indywidualizacji kształcenia. Sposób ten nazywany jest nauczaniem wielopoziomowym lub kształceniem wielopoziomowym.
Kształcenie wielopoziomowe polega nie tylko na różnicowaniu trudności materiału ale także z różnicowaniem zakresu treści. Obu tym zabiegom towarzyszą określone formy organizacyjne, ponieważ kształcenie wielopoziomowe wymaga tworzenia klas lub grup uczniów pracujących na tym samym „poziomie”. Kształcenie wielopoziomowe realizowane jest w różnych wariantach. Jeden z nich to grupowanie uczniów w klasach różnych ciągów o różnym poziomie nauczania. Tak więc dzieci o najwyższym poziomie zdolności kierowane są do klasy A, o wysokim poziomie do klasy B, dzieci średnio zdolne do klasy C, a mało zdolne do klasy D, wymagające szczególnej pomocy do klasy E . Liczba ciągów może być różna w zależności od typowych wyróżnionym w danym środowisku szkolnym poziomów możliwości intelektualnych i fizycznych uczniów. Wielu pedagogów i psychologów sądzi, iż w klasach nauczania zintegrowanego nie należy przeprowadzać tak radykalnych podziałów. Ponieważ ich zdaniem w klasach niższych należy pomagać dzieciom w nadrabianiu ewentualnych opóźnień, niż przyjmować stwierdzony stan jako podstawę dalszego zróżnicowania . To przekonanie skłoniło pedagogów do tworzenia w klasach niższych tylko dwóch poziomów klas- poziomu klas normalnych oraz klas wyrównawczych, w których uczą się dzieci mniej zdolne lub uzyskujące słabe wyniki. Kształcenie wielopoziomowe można również realizować przez grupowanie, czyli tworzenie poziomów w obrębie różnych przedmiotów sprzyja to rozwijaniu uzdolnień uczniów ponieważ mogą oni uczestniczyć w zajęciach grup zaawansowanych w tych przedmiotach w zakresie ,których przejawiają uzdolnienia. W innych natomiast zajęciach uczestniczą razem z grupą uczniów słabiej zaawansowanych. Taka organizacja nie hamuje rozwoju określonej zdolności specjalnej ( uzdolnienia) i daje możliwość intensywniejszej nauki w wybranej dziedzinie.
Kształcenie wielopoziomowe jest rozwiązaniem dydaktycznym bardziej złożonym niż inne sposoby kształcenia uczniów zdolnych. Złożoność ta wynika z faktu , iż kształcenie wielopoziomowe polega na połączeniu wzbogacenia zakresu treści ze zróżnicowanie stopnia trudności, a także z odpowiednią formą organizacyjną. Kształcenie wielopoziomowe jest zamierzeniem próbującym godzić kształcenie uczniów zdolnych z kształceniem pozostałych uczniów.
Zgodnie z zależnościami między poszczególnymi elementami systemu dydaktycznego organizacja procesu kształcenia determinowana jest bezpośrednio przez treści, które występują w tym procesie. Ponieważ w ramach kształcenia wielopoziomowego treści te są różne dla poszczególnych grup, mogą również wystąpić różnice w zakresie procesu nauczania-uczenia się .
Jednym ze sposobów różnicowania poziomu trudności jest różny stopień ogólności materiału nauczania. Najwyższym stopniom trudności odpowiadają treści przedstawione na stosunkowo najwyższym poziomie ogólności, o wysokim stopniu abstrakcji. Takie właśnie treści przeznaczone są dla uczniów zdolnych, bowiem cechą charakterystyczną tych uczniów jest szybkie uczenie się uogólnień, struktur, prawidłowości, praw, reguł itp.
Uczniowie mniej zdolni otrzymują treści przedstawione na niższym poziomie ogólności- tak, że uczniowie mało zdolni uczą się treści nasyconych wieloma przykładami konkretnymi, które pomóc mają w zrozumieniu zależności ogólniejszych. Kształceniu uczniów zdolnych najbardziej sprzyja stosowanie różnych wersji poszukującego toku kształcenia, a więc różne wersje problemowe ( P) strategii kształcenia. Bardzo efektywne w procesie uczenia się tych uczniów są również rozmaite odmiany strategii eksponującej ( E)- strategii łączącej elementy uczenia się opartego na rozwiązywaniu problemów, przeżywanie treści a także na porządkowaniu informacji. Złożoność strategii eksponującej jest zapewne jednym z głównych czynników podnoszących efektywność uczenia się.
Dobór wersji procesu kształcenia odpowiedniej do nauczania- uczenia się określonego typu treści nie pozostaje bez wpływu na stosowane metody kształcenia ( nauczania-uczenia się).
Problemowe metody kształcenia są najchętniej łączone z kształceniem wielopoziomowym. Tą metodę najczęściej stosuje się przy pracy z uczniami zdolnymi. Metody problemowe można z powodzeniem zalecić różnym grupom uczniów. Częste współwystępowanie grupowej formy organizacyjnej i problemowych metod nauczania doprowadziło do powstania nauczania problemowo-grupowego. Z badań przeprowadzonych przez R. Więckowskiego nad skutecznością metody problemowej w nauczaniu-uczeniu się wynika, że sprzyja ona uzyskiwaniu przez uczniów zdolnych dużych postępów w nauce. W kształceniu uczniów o wysokim poziomie zdolności najwięcej pożytku przynieść może program blokowy- jest on swoistą odmianą programu mieszanego, w której obok tekstów programowych mogą wystąpić różne treści (bloki) o charakterze problemowym, operacyjnym ( praktycznym) a także eksponującym. Dzięki włączeniu do tekstów programowych bloków problemowych uczniowie zdolni mogą uczyć się w sposób najodpowiedniejszy dla siebie- rozwiązując problemy.
Określone zależności między poszczególnymi elementami systemu dydaktycznego sprawiają, że odpowiednia organizacja procesu kształcenia wielopoziomowego oraz dobór metod najwłaściwszych w procesie tego kształcenia wpływają z kolei na dobór środków dydaktycznych. Wiedząc o poszczególnych wartościach treści „uogólnionych” w uczeniu się uczniów zdolnych, można przy zastosowaniu określonej metody korzystać z takich środków jak modele czy schematy. W innych przypadkach gdy chcemy wywołać przeżycia uczniów skorzystamy z filmów, nagrań magnetofonowych itp. Środki dydaktyczne odgrywają dużą rolę w kształceniu wielopoziomowym. Wyodrębnienie w klasie poziomów, prowadzić powinno do tego aby również środki kształcenia były odpowiednio dostosowane do poszczególnych poziomów. W klasie pierwszej stosuje się pewne zabiegi różnicujące poziom trudności zadań. Wielu nauczycieli przygotowuje dla uczniów tzw. Układanki o różnym stopniu trudności. Gdy na układankę składa się kilkuwyrazowe zdanie
Nauczyciel daje uczniom zdolniejszym układankę np. z 5 części, średnio zdolnym z 4 lub 3 części a uczniom słabszym dwuczęściową.
Przykład zadań tekstowych ze zróżnicowaniem stopnia trudności
Dla uczniów zdolnych- poziom I, dla uczniów średnich - poziom II, dla uczniów słabych –poziom III
I poziom- Jacek i Zosia mają bibliotekę. Janek gromadzi książki podróżnicze a Zosia przygodowe. Chłopiec ma dwa razy więcej książek niż dziewczynka. Zosia ma 5 książek a wszystkich książek w bibliotece jest 30. Ile jest książek Janka?
II poziom – na jednej półce jest 5 książek. Na drugiej dwa razy więcej.
Ile jest wszystkich książek? Ile jest na drugiej półce książek?
III poziom. Na półce jest 6 książek przyrodniczych, 7 baśni i 3 historyczne.
Ile jest wszystkich książek razem?
Przykłady zadań domowych dla uczniów zdolnych.
1. Uczeń otrzymuje opowiadanie z którego ma wypisać czasowniki, rzeczowniki i przymiotniki ( są to wyrazy o trudnej pisowni) . Drugim zadaniem będzie wyjaśnić pisownię tych trudnych wyrazów.
2. Nauczyciel powinien polecać uczniowi zdolnemu jako zadanie domowe wyjaśnienie trudnych wyrazów. Po to aby zmobilizować i przyzwyczaić go do pracy ze Słownikiem Wyrazów Obcych, encyklopedią itp.
3. Nauczyciel może polecić uczniowi zdolnemu także przeczytanie fragmentu lektury a następnie opowiedzenie go całej klasie.
4. Uczeń zdolny może pełnić rolę „ łącznika bibliotecznego”, który zachęca kolegów do czytania książek.
5. Dla ucznia zdolnego nauczyciel powinien przygotować „ specjalne” zadania, nad którym uczeń musi się zastanowić a nie rozwiązywać mechanicznie ( matematyka).
6. Napisz jakie drzewa znajdują się w twojej okolicy ( praca pisemna powinna być poprzedzona obserwacją)
7. Przed wycieczką możemy poprosić ucznia zdolnego o przygotowanie w domu np. ciekawych zagadek o kwiatach wiosennych.
Nauczyciel powinien współpracować z rodzicami ucznia zdolnego.
Na podstawie literatury opracowała Grażyna Michalik Wojtukiewicz
mg81s