Zofia J. Zdybicka, Religia.pdf

RELIGIA (łac. religio; od: religere – być bogobojnym; lub od: religare –

związać, przywiązać; lub od: relegere – ponownie przebyć, odczytać,

zastanawiać się; gr.  [eusébeia],  [theosébeia] – bogobojność,

pobożność ;  [threskéia] – kult, obrzęd) – odniesienie osoby ludzkiej do

Transcendensu (bóstwa, Boga) i zdolność nawiązania z nim kontaktu; zjawisko

społeczno-kulturowe realizujące relację zachodzącą między człowiekiem i

Transcendensem (doktryna, motywowana religijnie moralność i obrzędowość,

kult, instytucje-społeczności).

Znaczenie łac. terminu „religio” już w starożytności było przedmiotem

dyskusji; Cyceron wyprowadzał je z „religere” (oddawać cześć bogom),

Laktancjusz z „religare” (wiązać człowieka z Bogiem), św. Augustyn – z

„relegere” (dokonywać ponownych wyborów).

Definicja r. jest zagadnieniem wciąż dyskutowanym, bowiem r. jest

zjawiskiem historycznie i kulturowo zróżnicowanym, opisywanym i

interpretowanym przez różne nauki o r. (etnologia, historia, religioznawstwo,

fenomenologia, psychologia, socjologia, filozofia, teologia r.). Rozpatrują one r.

z różnych punktów widzenia, a interpretacje często uwarunkowane są

uprzednio przyjętymi założeniami. Powoduje to wielość i różnorodność definicji

r., które bywają komplementarne, ale też i przeciwstawne. Często są to

określenia powodowane redukowaniem r. do faktu historycznego,

psychologicznego czy socjologicznego. Dlatego zjawisko r. jest trudne do ujęcia

w formułę definicyjną, która wyrażałaby trafnie rzeczywistość r. i była

powszechnie przyjęta. W tej sytuacji problem nie polega na znalezieniu jednej

ogólnie ważnej definicji r., lecz na ukazaniu podstaw ich wielości, ich

relatywnego charakteru oraz wskazaniu definicji najbardziej fundamentalnej.

Dla zrozumienia, czym jest r., trzeba wyraźnie odróżnić fakt r., jego

interpretacje oraz formy.

F AKT RELIGII . Fa k t his t o r yc zn y. Historia kultury ludzkiej, etnologia i

historia r. dostarczają wystarczająco wiele materiału empirycznego, by można

było z dużym prawdopodobieństwem twierdzić, że r. jako zjawisko społeczno-

kulturowe (doktryna, wierzenia, zasady moralne, kult, rytuały, społeczności)

towarzyszy człowiekowi od początku jego życia na Ziemi. Wszędzie, gdzie

pojawił się człowiek, rozwijał działalność religijną, o czym świadczą różnorodne

ślady kulturowe (np. malarstwo jaskiniowe, formy pochówku). Bogactwu i

RELIGIA PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

różnorodności ludzkich kultur towarzyszy wielość form r. Powszechną

obecność r. w kulturach potwierdzają religioznawcy („religia jest stara jak

ludzkość” – E. B. Taylor). Mimo pojawiających się w różnych kulturach i

różnych okresach dziejów tendencji sekularyzacyjnych, r. nie przestaje istnieć.

Nawet w społeczeństwach, w których narzuca się ideologię ateistyczną, istnieją

ludzie i społeczności religijne. Ideologie ateistyczne często przybierają struktury

religijne (np. marksizm jako „religia” à rebour). Współcześnie mówi się o r. jako

o „niezmienniku kulturowym” i wyraża przekonanie, że „nie było takiej kultury

w przeszłości i – jak się zdaje – nie może być takiej kultury w przyszłości, która

by nie miała religii” (E. Fromm, Szkice z psychologii r. , tłum. J. Prokopiuk,

Wwa 1966, 134). Trwałość r. jako najpowszechniejszego wyrazu ducha

ludzkiego w wymiarze społeczno-kulturowym jest niepodważalna.

F a k t n a t u r aln y. Fakt r. (że istnieje) jako odniesienie człowieka do

jakiejś rzeczywistości transcendentnej (bóstwa, Boga), czyli egzystencjalna

strona r. związana jest z istnieniem człowieka. Jako byt racjonalny, człowiek

zdolny jest poznać otaczającą go rzeczywistość i swoją w niej pozycję. Poznaje

bezpośrednio, przeżywa i doświadcza swojej kruchości, ograniczoności, a więc

bytową przygodność i niewystarczalność swoją i in. osób. Równocześnie

pragnie pomocy i umocnienia w bytowaniu. Rodzi to spontanicznie myśl o

jakimś „bycie mocnym”, bardziej przeczuwanym niż poznanym, czyli o jakimś

bóstwie, Bogu. Na sposób, jaki pozwala mu stan kultury, wyobraża go sobie,

nawiązuje z nim kontakt, wiąże z nim swoje życie, zwł. przeżycia osobowe.

Historycznie i współcześnie istniejące r. są uwarunkowaną kulturowo

konkretyzacją tego podstawowego faktu ludzkiego.

Fakt r. (religijność) jako właściwość osoby ludzkiej istniejącej przygodnie,

a więc nie z siebie samej i przez siebie – a i dążącej w swych aktach osobowych:

poznaniu i miłości do nieskończoności, transcenduje wszystkie historyczne

formy r. Związek r. ze sposobem bytowania człowieka decyduje o

niezniszczalności r. jako osobistej formy życia i jako zjawiska społeczno-

kulturowego, które jest w swoich formach zróżnicowane (formy r.), lecz nie

ginie.

I n t e r p r e t a cj a fa k t u r. Fakt r. jako odniesienie osoby ludzkiej do

jakiegoś Transcendensu (bóstwa, Boga), dany w poznaniu spontanicznym,

RELIGIA PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

domaga się zreflektowanego wyjaśnienia: dzięki czemu istnieje r., jaka jest jej

istota, jaką rolę pełni w ludzkim życiu i ludzkiej kulturze.

Problemy te podejmują i wyjaśniają filozofie r., które – różniąc się

punktem wyjścia i stosowanymi metodami – dostarczają różnych interpretacji.

Historycznie i współcześnie zaznaczają się 2 zasadnicze nurty interpretacyjne:

aposterioryczno-realistyczny (metafizyczny) oraz aprioryczno-

subiektywistyczny.

Interpretacja aposterioryczno-realistyczna . Ten rodzaj interpretacji

występuje w filozofii klasycznej, wyjaśniającej istniejącą rzeczywistości przez

wskazanie ostatecznych czynników ontycznych, których odrzucenie przekreśla

sam fakt. Uprawiana w tym nurcie filozofia r. wskazuje na ontyczne obiektywne

podstawy tej rzeczywistości, jaką jest r. Są nimi: status bytowy osoby ludzkiej,

istnienie realne osobowego Absolutu (Boga) oraz ich wzajemnych relacji

ontycznych, będących podstawą świadomych i wolnych więzi osobowych.

Osoba ludzka jest bytem podmiotowym, rozumnym i wolnym. Jako byt

rozumny poznaje otaczającą ją rzeczywistość i doświadcza istnienie siebie jako

„ja”, będącego podmiotem-sprawcą świadomych i wolnych działań, czyli działań

osobowych. Jest świadomym „ja”, zdolnym do autodeterminacji w swoim

wolnym działaniu. Przez akty decyzji, będące syntezą poznania i miłości, spełnia

czyny i przez nie realizuje siebie. Jako podmiot-sprawca działań osobowych:

poznania, miłości i twórczości, posiadając ciało, jest strukturą bytową

materialno-duchową, przy czym czynnik duchowy (dusza) jest podstawowy,

gdyż osoba ludzka istnieje istnieniem duszy, która mając początek w czasie, nie

podlega śmierci. Taki byt nie może być ewolutem struktur materialnych, lecz

jako ostatecznej racji swego istnienia domaga się istnienia czystego Ducha,

osobowego Absolutu. Jedynie on może być racją istnienia osoby ludzkiej i jej

osobowych działań, świadomych, dobrowolnych, decyzyjnych.

Osoba ludzka istniejąc „w sobie” i „dla siebie”, żyje i rozwija się w

społeczności osób – z innymi i dla innych. „Bycie dla drugiego”, czyli miłość

drugiego i przyjęcie miłości innych jest sposobem istnienia osoby ludzkiej. Inny

człowiek ani społeczność nie wypełniają do końca pojemności poznania i

miłowania osoby ludzkiej. Sensowność ludzkiego istnienia i działania ujawnia

się ostatecznie przez odwołanie się do transcendentnego Ty („[...] człowiek jako

osoba [...] jest bytem religijnym, gdyż jest takim bytem, którego racją rozwoju i

RELIGIA PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

racją bytu jest osoba druga, ostatecznie osoba Absolutu. Owa »ostateczność«

jest wpisana w każde przeżycie interpersonalne” – Krąpiec Dz IX 425).

Osoba ludzka, będąc szczytową formacją bytową, jest bytem przygodnym

(istnienie nie należy do jej natury), niepełnym, nie posiada aktualnej

doskonałości, ma natomiast związane z rozumną naturą możności

(potencjalności), które aktualizuje i w ten sposób doskonali się, spełnia, rozwija,

jest więc bytem dynamicznym. Najwyższą możnością (władzą) człowieka jest

intelekt (rozum), dzięki któremu może poznać wszystko, co istnieje, czyli

wszelką prawdę – prawdę absolutną. Druga możność to wola, jako władza

miłowania ukierunkowana na wszelkie dobro – dobro absolutne. Człowiek w

swej osobowej strukturze i osobowym działaniu otwarty jest na

nieskończoność, pragnie nieskończoności. Otwarty na prawdę pragnie prawdy,

nieustannie jej poszukuje. Ukierunkowany na dobro, pragnie dobra i nieustannie

do niego dąży, pozostając nienasycony dobrami, które nie mają cechy

absolutności. Posiada nieugaszone pragnienie szczęścia, jako nieuświadomione

pragnienie Boga. Wszystko to czyni człowieka zdolnym do poznania i

miłowania Prawdy, Dobra i Piękna – osobowego Absolutu – transcendentnego

Ty. Osoba ludzka jest więc „capax summi Boni” i „capax Dei”. Co więcej,

człowiek posiada „naturalne pragnienie widzenia Boga” („desiderium naturale

videndi Deum”), wprawdzie w życiu doczesnym nierealizowalne, ale

otwierające dalsze perspektywy. Osoba ludzka jest więc bytem religijnym. Tylko

Osoba Absolutu (transcendentne Ty) zdolna jest wypełnić pojemność ludzkiego

pragnienia prawdy i dobra, poznania i miłowania. Wskazuje to perspektywy i

motywy doskonalenia się osoby i jej dynamizm prowadzący do pełni. Osobowy

Absolut (Bóg) jest pierwszym źródłem i najwyższym Dobrem – celem

usensowniającym życie każdej osoby ludzkiej. I w tej najważniejszej dziedzinie

życia człowiek pozostaje suwerenem: może powiedzieć Bogu „tak” lub „nie” –

co ma konsekwencje dla całego życia ludzkiego.

W interpretacji filozofii realistycznej korelatem religijnego związku osoby

ludzkiej jest realnie istniejący osobowy Absolut (Bóg), bytowo i poznawczo

transcendentny. Człowiek ma zdolność naturalnego (pośredniego i

nieoglądowego) poznania Boga; przybiera ono dwie zasadnicze formy: 1)

spontaniczne, przedfilozoficzne poznanie Boga, oparte na intuicyjnym

„czytaniu” rzeczywistości, w wyniku którego rodzi się w człowieku myśl o

transcendensie, niesprecyzowana idea boskości, będąca inspiracją dla

wszystkich r.; 2) filozoficzne (metafizyczne) poznanie konieczności istnienia

osobowego Absolutu (Boga), związane z metodycznym wyjaśnianiem istniejącej

rzeczywistości (bytu).

Filozofia bytu w sposób racjonalny uzasadnia istnienie osobowego

Absolutu jako ostatecznej racji istnienia bytów niekoniecznych (przygodnych),

złożonych (z aktu istnienia i wyposażenia treściowego), posiadających w

różnym stopniu właściwości przysługujące wszystkim bytom (właściwości

transcendentalne): istnienie, treściową określoność (tożsamość), jedność,

racjonalność (poznawalność), dobro (zdolność wzbudzania pragnienia-miłości),

piękno (wzbudzające upodobanie). Istnienie takich bytów staje się zrozumiałe

jedynie wówczas, gdy przyjmuje się jako ich rację ostateczną istnienie Bytu

będącego pełnią Istnienia, Jednością, Prawdą, Dobrem i Pięknem, który działa

jako stwórczy Rozum (Myśl) i w sposób wolny – z miłości, jest Miłością.

Bóg – Myśl i Miłość – jest pierwszym Źródłem istnienia (przyczyna

sprawcza) wszystkich bytów, Wzorem (stwarza wg swoich idei) i ostatecznym

Celem. Rzeczywistość istnieje na mocy partycypacji w Bogu. Pozycja człowieka

w świecie jest szczególna, wyznaczona jego rozumną naturą. Bóg stworzył

człowieka na „swój obraz i podobieństwo”, czyli zdolnego do działań

duchowych, osobowych. Myśl o człowieku zawarł więc w jego rozumnej

naturze, ukierunkowanej na Boga. Człowiek zdolny jest poznać relacje łączące

go z Bogiem, uświadomić sobie obecność Boga w swoim życiu i to obecność

sprawczą, wzorczą („prawodawczą”) i celową, w sposób świadomy i wolny

podjąć decyzję związania z Bogiem całego swego życia. Osoba ludzka istnieje

dzięki temu, że Bóg powołał ją do bycia człowiekiem, obdarzając rozumną

naturą, przeznaczoną do świadomego i wolnego współistnienia z Bogiem, który

współdziała z osobą ludzką w budowaniu pełnego człowieczeństwa, czyli

człowieczeństwa wg Bożego zamysłu.

R. rozumiana jako osobowa więź człowieka z osobowym Bogiem –

źródłem, wzorem i celem życia ludzkiego, jest dla człowieka czymś naturalnym,

ponieważ „związana jest z naturalnym działaniem jego intelektu i rozumu” (É.

Gilson, Constantes philosophiques de l’être , 218). R. jest wpisana w naturę

osoby ludzkiej, która jest bytem religijnym (homo religiosus). „Religijność

bowiem stanowi najwznioślejszy wyraz osoby ludzkiej, gdyż jest szczytem jego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: