Sudety (czes. Sudetská subprovincie, Krkonošsko-jesenická subprovincie, niem. Sudeten) – łańcuch górski na obszarze południowo-zachodniej Polski i północnych Czech, stosunkowo niewielki skrawek znajduje się w Niemczech; najwyższy szczyt Śnieżka, 1602 m n. p. m.; są najwyższą częścią Masywu Czeskiego oraz najwyższymi górami Czech. Ciągną się od Doliny Łaby po Bramę Morawską. Od północnego-wschodu obcięte są wyraźnym uskokiem - uskokiem sudeckim brzeżnym od Przedgórza Sudeckiego.
Śnieżka to najwyższy szczyt w Karkonoszach (1603 m n.p.m.) i jednocześnie w całych Sudetach. Położona na granicy polsko-czeskiej, góruje nad Kotliną Jeleniogórską.
Należy do Korony Gór Polskich.
Śnieżka jest uznawana za najbardziej charakterystyczny szczyt Karkonoszy. Zbocza pokryte są gołoborzem. Na szczycie znajduje się kaplica św. Wawrzyńca. Nazwa Śnieżka (szczyt) pochodzi z XIX wieku a wzięła się od przymiotnika śnieżna-czyli pokryta śniegiem.
Północna granica z Niziną Śląsko-Łużycką na linii Złotoryja - Bolesławiec - Zgorzelec jest umowna. Również południowa granica na obszarze Czech i Moraw jest dość zawikłana.
Nazwa
Nazwa Sudety pochodzi z II w. n.e.. Po raz pierwszy użył jej grecki geograf i astronom Klaudiusz Ptolemeusz, autor Wstępu do geografii, umieszczając na mapie Germanii Wielkiej i Sarmacji. Zachodnią część tych gór nazwał Sudeti Montes. W czasach późniejszych używana była nazwa Góry Czeskie.
Pochodzenie nazwy "Sudety" nie ma wśród naukowców jednoznacznej opinii, większość opowiada się jednak za celtyckim jej pochodzeniem. Wyraz "Sudéta" posiada rdzeń "sud" oznaczający dzika oraz przyrostek "-éta" oznaczający las. Pierwotne znaczenie mogło więc brzmieć jako las dzików lub las dzikich świń.
Podstawowy podział Sudetów
Sudety dzielą się na:
najwyższe Sudety Zachodnie - najwyższy szczyt Śnieżka (cz. Sněžka, niem. Schneekoppe) 1603 m n. p. m. w Karkonoszach,
Sudety Środkowe - najwyższy szczyt Velká Deštná 1115 m n. p. m. w Górach Orlickich, a po polskiej stronie Orlica (cz. Vrchmezí) 1084 m n. p. m. również w Górach Orlickich,
Sudety Wschodnie - najwyższy szczyt Pradziad (cz. Praděd) 1492 m n. p. m. w Jesionikach, a po polskiej stronie Śnieżnik (cz. Králický Sněžník, niem. Glatzer Schneeberg) 1425 m n. p. m. w Masywie Śnieżnika.
Dokładniejszy podział znajduje się na końcu artykułu.
Geologia
Budowa geologiczna Sudetów ze względu na swoją złożoność oraz długą historię wyróżnia się kilkoma charakterystycznymi cechami.
Bardzo długa historia geologiczna
Sudety - Wzgórza Włodzickie, Góry Bardzkie, Góry Sowie.
Historia geologiczna Sudetów sięga początków historii ziemi sprzed 4,5 miliarda lat. Oczywiście w tym czasie teren obecnych Sudetów przeszedł wielokrotną metamorfozę. Niemniej jednak najstarsze skały przeobrażone - archaiczne gnejsy będące budulcem Gór Sowich sięgają historią najodleglejszych okresów geologicznych.
Budowa mozaikowa
Geolodzy dzielą cały masyw na Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie. Ich granica nie pokrywa się jednak z podziałem geograficznym, lecz przebiega na obszarze Republiki Czeskiej, na wschód od Ziemi Kłodzkiej. Różnorodne skały (magmowe, metamorficzne i osadowe) różnego wieku, od prekambru do kenozoiku, budują niewielkie jednostki tektoniczne, pooddzielane uskokami, tworzące tzw. mozaikową budowę geologiczną. Typowe góry zrębowe. Obszar Przedgórza Sudeckiego należy do bloku przedsudeckiego.
Jednostki tektoniczne
W obrębie Sudetów można wyróżnić następujące jednostki geologiczne: blok karkonosko-izerski, nieckę północnosudecką, metamorfik kaczawski, nieckę śródsudecką, depresję Świebodzic, blok sowiogórski, strukturę bardzką, masyw gabrowo-diabazowy Nowej Rudy, metamorfik kłodzki, metamorfik bystrzycko-orlicki, masyw kudowski, Rów Górnej Nysy, masyw kłodzko-złotostocki, metamorfik Lądka i Śnieżnika, strefę Starego Miasta. Na obszarze Czech występują: niecka podkarkonoska, kopuła Keprnika, kopuła Desny, masyw Żulowej, masyw Jesenika, masyw Sobotina, kulm wschodniosudecki. Większa część Sudetów zbudowana jest ze skał metamorficznych, w mniejszej ilości występują skały magmowe - głębinowe i wulkaniczne oraz skały osadowe.
Gołoborze.
Przedgórze Sudeckie i część Niziny Śląskiej obejmuje blok przedsudecki.
Stary budulec i nowe góry na miejscu hercyńskich Prasudetów
W okresie hercyńskim w wyniku ruchów górotwórczych na terenie dzisiejszych Sudetów powstały potężne góry nazywane Prasudetami. Ponieważ działo się to wszystko ponad 300 mln lat temu jedyną pozostałością po nich są skały głębinowe, wulkaniczne i przeobrażeniowe, które są składnikami starszego piętra strukturalnego.
Fałdowanie alpejskie wyniosło i ukształtowało na nowo góry ze starego budulca. Między innymi właśnie taka specyficzna budowa geologiczna leży u podstaw różnicy w rzeźbie Sudetów i Beskidów.
Jedność gór z przedgórzem
Podczas orogenezy alpejskiej doszło do wypiętrzenia Sudetów nad Przedgórze Sudeckie i Nizinę Śląską. Powstałe góry podobnie jak hercyńskie prasudety mają charakter zrębowy. Powstały uskok oddzielił więc jednolity geologicznie obszar na góry i przedgórze.
Aktywność wulkaniczna
Ruchy górotwórcze związane są z wieloma procesami geologicznymi, takimi jak ruchy sejsmiczne, przemieszczanie się całych płyt kontynentalnych, oraz właśnie aktywność wulkaniczna.
Zniszczony sudecki las na szczycie Wielkiej Sowy (Góry Sowie)
Wylewy wulkaniczne z okresu paleozoicznego miały charakter wylewów podmorskich, późniejsze - permskie
były wylewami porfirowymi i melafirowymi. Ostatnie wylewy - trzeciorzędowe pozostawiły po sobie najbardziej widoczne ślady w postaci stożków, kominów i żył bazaltowych.
Materiał geologiczny Sudetów
Główne rodzaje skał
Skały dzielmy według rodzaju ich powstawania na magmowe głębinowe, magmowe wylewne, przeobrażone (metamorficzne), osadowe zwięzłe i osadowe luźne.
W Sudetach występują następujące typy różnych rodzajów skał:
· Skały magmowe głębinowe to granity, sjenity i gabra. W Sudetach pojawiły się w skutek dawnych intruzji (wylewów) magmy, która uległa zastygnięciu. Ten typ skał jest wyjątkowo twardy i odporny na erozję. Granity stanowią trzon Karkonoszy i Gór Izerskich, Wzgórz Strzelińskich i Strzegomskich, a gabro jest widoczne w partiach szczytowych Ślęży.
· Skały magmowe wylewne to porfiry, melafiry i bazalty. Odmienny od nagłych intruzji magmowych rodzaj skał. Jest również bardzo twardy i odporny na erozję budulec.
· Skały przeobrażone (metamorficzne) to gnejsy, zieleńce i łupki krystaliczne oraz hornfelsy (specyficzny rodzaj). Skały tego rodzaju wskutek swojej bardzo długiej historii (mierzonej w setkach milionów lat) powstały po przeobrażeniu i krystalizacji (w warunkach olbrzymiego ciśnienia i temperatury) z zupełnie innych skał i różnych minerałów. Zazwyczaj widać w nich strukturę. Są najczęściej twarde ale często też kruche. Niektóre z nich to najstarsze skały z początku historii ziemi.
· Skały osadowe zwięzłe to najczęściej zlepieńce, piaskowce i wapienie. Skały osadowe powstały w sensie geologicznym niedawno wskutek wietrzenia, sedymentacji, oraz przeobrażenia resztek organicznych (węgiel, ropa naftowa, czy też wapień). Skały osadowe zwięzłe powstały w górnym karbonie (piaskowce, wapienie, węgiel kamienny, zlepieńce) i trzeciorzędzie (węgiel brunatny). Zalegają w nieckach, są budulcem kotlin górskich, oraz mniejszych pasm górskich. Wyjątkiem są tu Góry Stołowe, które powstały wskutek wyniesienia całej płyty piaskowców z dawnego dna morskiego.
· Skały osadowe luźne to gliny piaski, żwiry powstały w okresie trzeciorzędu i czwartorzędu. W okresach zlodowacenia lądolód przesuwał je i ukształtował z nich wiele form górskich i podgórskich. Spotykane są głównie w dnach kotlin i w dolinach rzecznych.
Podziemne skarby Sudetów
Do podziemnych skarbów Sudetów można zaliczyć rzadkie minerały, oraz kamienie szlachetne i półszlachetne, których jest tu wiele. Ponadto występują tu rudy i złoża szlachetnych metali, z których pozyskaniem związane są początki tutejszego górnictwa. Sudety to także spore pokłady węgla kamiennego i brunatnego. W drugiej połowie XX wieku pozyskiwano także tutaj uran (okolice Kowar i Kletna).
Zupełnie innego rodzaju skarbem, które można wydobyć z sudeckiej ziemi są różnego rodzaju szkła znajdujące się w okolicach dawnych hut.
Cenne skały:
· Granity - wiele odmian granitów występuje w Sudetach (czerwone granity w Michałowicach) i na Przedgórzu (Strzegom , okolice Sobótki - Strzeblowa, okolice Strzelina)
· Melafiry - występują w Górach Suchych (Tłumaczów, Świerki, Głuszyca, Rybnica Leśna) oraz w paśmie Czarnego Lasu.
· Bazalty - występują w wielu miejscach Sudetów. Pozyskiwane są ich złoża na Pogórzu Kaczawskim i Izerskim oraz w okolicach Strzegomia.
· Wapienie krystaliczne - występują w okolicach Wojcieszowa w Górach Kaczawskich
· Marmury - występują między innymi w Masywie Śnieżnika i na Przedgórzu Paczkowskim
· Piaskowce - występują w Górach Stołowych (Radków, Szczytna), oraz na Pogórzu Izerskim i Kaczawskim.
· Dolomity - występują w paśmie Krowiarek (Masyw Śnieżnika) oraz w Rudawach Janowickich.
· Nefryty - ich złoża znajdują się na Przedgórzu w okolicach Jordanowa Śląskiego.
· Baryt - jego złoża (już nieeksploatowane) występują w okolicach Boguszowa Gorce.
· Węgiel kamienny - główne jego złoża znajdują się w niecce śródsudeckiej - to znaczy w okolicach zbiegu Kotliny Kamiennogórskiej, Broumovskiej Wałbrzyskiej i (częściowo) Kotliny Kłodzkiej. Złoża ciągnął się od Zaclera i Lubawki po okolice Kłodzka i Kudowy, poprzez okolice Kamiennej Góry, Wałbrzycha i Nowej Rudy.
· Węgiel brunatny - znajduje się w Kotlinie Turoszowskiej, oraz na terenie Worka Żytawskiego. Jego złoża powstały w wyniku osadów czwartorzędowych. Ponadto występuje na terenie Pogórza Izerskiego (okolice Lubania) oraz na terenie przedgórza Sudeckiego od Strzegomia przez Żarów, Sobótkę, Jordanów Śląski i Ząbkowice Śląskie aż po okolice Nysy.
Kamienie szlachetne i półszlachetne:
W Sudetach można w wielu miejscach (zwłaszcza w kamieniołomach, gdzie towarzyszą różnym skałom) natknąć się na kamienia szlachetne i półszlachetne. Występują zazwyczaj lokalnie i w niewielkich ilościach. Wiele z nich obecnie jest przebranych i bardzo rzadkich, przez co znalezienie ich przez zwykłego turystę graniczy z niemożliwością.
· Agaty - występują na Pogórzu Kaczawskim, Pogórzu Izerskim, w Górach Kamiennych i Wałbrzyskich.
· Chryzopraz - występuje na Przedgórzu Sudeckim w okolicach Ząbkowic Śląskich oraz po południowo-zachodniej stronie Ślęży.
· Fluoryt - występuje w Masywie Śnieżnika oraz we Wzgórzach Strzegomskich.
· Granaty - występują w Karkonoszach, Górach Izerskich, oraz sporadycznie we Wzgórzach Strzegomskich i Górach Sowich
· Kwarce (m.in. ametyst, kryształy gór...
loocash686