biuletyn IPN nr 4 (99) - IV 2009.pdf - ∞ ∞ IPN (buttergirl) - megur

NR 4 (99)

kwiecień

2009

BIULETYN

Dodatek: płyta DVD z filmami

• Dni mojego życia... Auschwitz.

Historiaprawdziwa

• Elżbieta Zawacka –

– Miałam szczęśliwe życie

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

numer indeksu 374431

nakład 10000 egz.

Niemieckie obozy

i sowieckie łagry

cena 7 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. (0-22) 526 19 20

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał,

Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIULETYN

N R 4 ( 99)

KWIECIEŃ

2009

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi. O literaturze łagrowej

z prof. Dariuszem Tołczykiem rozmawia Łukasz Michalski ............... 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Sławomir Kalbarczyk – GUŁag: niewolnictwo XX wieku ............................... 11

Maria Wardzyńska – Obozy niemieckie na okupowanych

terenach polskich ...................................................................................... 24

Aleksandra Pietrowicz – Lager der Blutrache – obóz krwawej zemsty ........ 31

Rafał Sierchuła – Więzienie policji bezpieczeństwa

i obóz pracy w Żabikowie ........................................................................... 42

Anna Jagodzińska – Dachau we wspomnieniach księży-więźniów............... 46

Zdzisław Jan Ryn – Lekarze-więźniowie w Auschwitz-Birkenau................... 61

Aleksander B. Skotnicki – Hańba medycyny XX wieku.

Lekarze niemieccy w obozach koncentracyjnych .................................. 70

Artur Cegiełka – Rozbicie obozu NKWD .............................................................. 74

Michał Kalisz – Rzeszowska golgota ................................................................... 81

DOKUMENTY

Jacek Pawłowicz – Witold Pilecki – ochotnik do piekła................................... 88

SYLWETKI

Marek Gałęzowski – „Sokół” z Chochołowa.

Życie Stanisława Frączystego (1917–2009) ......................................... 100

RELACJE I WSPOMNIENIA

Tadeusz Sobolewicz – Trudne powroty ............................................................... 106

ZMARLI ....................................................................................................... 109

WYDARZENIA ............................................................................................. 114

Na okładce: str. I – widok KL Dachau (fot. Tadeusz Cyprian, AIPN); str. IV – Zwłoki więźniów przed

krematorium w Dachau (fot. nadesłał Jan Miksa, AIPN).

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Ż YJEMY TU, NIE CZUJĄC

POD STOPAMI ZIEMI

O LITERATURZE ŁAGROWEJ Z PROF. DARIUSZEM TOŁCZYKIEM

ROZMAWIA ŁUKASZ MICHALSKI

Ł.M. – Wśród autorów literatury łagrowej znaleźli się

także ci, którzy może nie akceptowali łagrowej rze-

czywistości, ale akceptowali system, który ją stworzył.

Dysponujemy wieloma takimi relacjami. W dodatku

ten poziom akceptacji daje się dość ciekawie stop-

niować. Istnieje także wiele opisów niepochodzących

wcale z autopsji, lecz stanowiących wypełnienie pew-

nej dyspozycji politycznej.

D.T. – Łagry sowieckie, w od-

różnieniu od niemieckich ka-

cetów, trwały przez długie

dziesięciolecia i w tym czasie

ewoluowały. W doktrynie komunistycznej podstawową ka-

tegorią była klasa. Zakładano teoretycznie, że członkowie

klas „wrogich”, które muszą ustąpić proletariatowi, mogą

się „poprawić” czy „zrozumieć swoje błędy”, a tym samym

uzyskać nową „proletariacką świadomość”. W bolszewickim

aparacie od początku istniała niewielka grupa ludzi wie-

rzących w to, że poprzez „uczciwą pracę” i indoktrynację

można członkom „straconych klas” zaoferować taką reedu-

kację – czyli, jak to nieco później nazwano, pierekowkę.

Oczywiście, były to pobożne życzenia. Większość bolszewickich kadr po prostu śmiała się

z takiego sposobu myślenia, jednak samo w sobie było to bardzo chwytliwe i wygodne ha-

sło. Pozwalało pokazywać i uzasadniać cały system łagrowy w kategoriach jak najbardziej

humanistycznych.

Na początku reedukacja dotyczyła niemal wyłącznie kryminalistów, nie zaś wrogów

klasowych. Jeśli o tych ostatnich chodzi, to w początkowym okresie stosowano raczej „pro-

stolinĳ ny” język, mówiąc, że należy ich po prostu unicestwić. W obrębie tej frazeologii

w dobrym tonie było nawet chwalenie się okrucieństwem, brutalnością. W literaturze so-

wieckiej w tym czasie jest bardzo wiele okrucieństwa i bezwzględności. Czekiści stali się

nowymi bohaterami romantycznymi, tyle że już bez nuty sentymentalizmu – oni byli lepsi niż

reszta społeczeństwa. Nie tylko powierzano im trudniejsze zadanie, ale także byli w stanie

przezwyciężyć zgubne dla rewolucji, normalne odruchy moralne, które nadal „ciążyły” na

normalnych ludziach. Taka retoryka była w latach dwudziestych powszechna. Na przykład

Borys Pilniak, Eduard Bagricki, nie mówiąc już o Demianie Biednym i dziesiątkach innych

autorów, pisali właśnie w ten sposób. Włodzimierz Majakowski bez przerwy wychwalał

Czekę.

Ł.M. – Niewiele wiemy o tym, co w Sowietach było na pewnym etapie bardzo

istotnym zjawiskiem – z naszej perspektywy absolutnie szokującym – czyli o oﬁ -

cjalnej, panegirycznej literaturze łagrowej. Księga Kanału Biełomorskiego to chyba

najsłynniejszy przykład – porażające są w niej nie tyle same opisy, co nazwiska

autorów – jest to kwiat literatury rosyjskiej! Czy to był swego rodzaju „kontyngent”,

który każdy pisarz sowiecki musiał „oddać”, czy też – na ile w ogóle w Sowietach

było to możliwe – miało to charakter wolnego wyboru, świadomej decyzji?

D.T. – Na początku lat trzydziestych wyciszono całą krwiożerczą frazeologię rewolucyjną,

a zamiast niej retoryką obowiązującą wobec całości tematyki GUŁagu stała się retoryka

pierekowki, tzn. reedukacji, resocjalizacji. W tym czasie najliczniejszą kategorią więźniów

byli rozkułaczani chłopi. Powstało pytanie: jak ich traktować? Czy jako „wrogów klaso-

wych”, czy jako kryminalistów? W efekcie są oni przedstawiani jako jedni i drudzy jed-

nocześnie. Bo ten, komu się skonﬁ skowało jego własność, a on zamiast być wdzięczny

– stara się wciąż jej bronić, to nie tylko wróg klasowy, ale też „złodziej mienia społeczne-

go”. Tym samym retoryka pierekowki dotyczyła już całości zjawiska GUŁagu, a nie tylko

„klasycznych” kryminalistów, jak przedtem. Ten proces ma swój początek pod koniec lat

dwudziestych – mniej więcej w roku 1928. Szczególnie dobrze widać to w przypadku obozu

na Sołowkach. W 1929 r. Maksym Gorki, po ośmioletnim pobycie w Sorrento, odbywa

podróż po Związku Sowieckim. Dysponujemy już osobistymi zapisami z jego dzienników,

w których pisał: „ kak sobaka – wsio wiżu, no mołczu ” . Niestety, na milczeniu się nie skoń-

czyło. Gorki pisze pochwalną, kompletnie zakłamaną laurkę dla OGPU. Mówi się, że

była to odpowiedź na książkę niejakiego Malsagowa – tak przynajmniej twierdził Dmitrĳ

Lichaczow, który w tym czasie był więźniem Sołowek, a potem jednym z największych histo-

ryków średniowiecznej kultury ruskiej. Malsagow był Czeczenem, oﬁ cerem białej gwardii,

któremu udało się uciec z Sołowek, a następnie wydać w Londynie w 1926 r. książkę

o tym obozie. I właśnie w celu propagandowego przeciwdziałania skutkom jej wydania

zaaranżowano wizytę Gorkiego na Sołowkach, który miał swoje powody, żeby się przy-

służyć reżimowi sowieckiemu. Zadanie wykonał ku wielkiemu zadowoleniu swoich spon-

sorów z Łubianki. Pojawiały się zresztą również inne, podobne opracowania. Na przykład

zastępca komendanta obozu na Sołowkach, niejaki Matwiej Pogrebinski, napisał książkę

Fabrika liudiej. W jego ujęciu nie była to bynajmniej fabryka śmierci, tylko „zakład odro-

dzenia”, miejsce wykuwania nowych sowieckich ludzi. A Nikołaj Pogodin stworzył w 1934

r. komedię o łagrach na Kanale Białomorskim Arystokraci , wystawianą na wielu scenach,

nie tylko w ZSRS. Według niej powstał ﬁ lm Więźniowie . To nowe podejście do GUŁagu to

nie tylko wizyty pisarzy, artykuły w gazetach czy ﬁ lmy. W tej propagandzie udział brali, pod

naciskiem odpowiednich „zachęt”, także sami więźniowie. W łagrach powstawały liczne

przedstawienia, wewnątrzłagrowa „prasa”, gazetki ścienne (oczywiście z „kącikiem humo-

ru”), w których oﬁ ary chwaliły swój los i swoich panów.

Sprawa Biełomorkanału została oczywiście zainicjowana odgórnie. To był okres mono-

polizowania literatury rosyjskiej oraz tworzenia jednolitego i całkowicie kontrolowanego

Związku Pisarzy Sowieckich. Chodziło już nie tylko o to, żeby wszyscy chwalili, ale także,

by władza dokładnie kontrolowała, w jaki sposób chwalą. Nad inicjatywą napisania Bie-

łomorkanału patronat objęło z jednej strony – OGPU (sam Gienrich Jagoda był osobiście

bardzo w to zaangażowany), a z drugiej – objęła grupa pisarzy przygotowujących formułę

i program nowo powstającego związku literatów. Zaraz po ukończeniu budowy kanału

biuletyn IPN nr 4 (99) - IV 2009.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: