Henryk Machel
więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna
9 l U
Biblioteka IPSiR UW 1090006113
'Et
ARCHE
Gdańsk 2003
1090006113
Recenzja
Prof. dr hab. Eugeniusz Bielicki
Korekta TIRET
Projekt okładki Dorota Sokołowska
Skład komputerowy Karol Grzeżulkowski
Druk i oprawa
WDG Drukarnia w Gdyni Sp. z o.o., ul. Św. Piotra 12 tel. (58) 660 73 10, tel./fax (58) 62 1 68 51
MOZG
Wydawca Arche
Al. Grunwaldzka 212, 80-266 Gdańsk tel. (58) 768 50 44, fax (58) 768 50 46
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Gdański
ISBN 83-89356-10-4
SPIS TREŚCI
WSTĘP..............................................................................................................................................9
Rozdział 1
KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI I JEJ CELE.......................................................................11
1.1. Od modelu odwetowego do resocjalizacyjnego.......................................................................11
1.2. Granice resocjalizacji penitencjarnej........................................................................................20
1.2.1. Czym jest resocjalizacja penitencjarna..................................................................................20
1.2.2. Granice i możliwości resocjalizacji w świetle trzech podejść do niej...................................25
1.2.3. Refleksje końcowe.................................................................................................................30
1.3. Dynamizm przestępczości a oddziaływanie penitencjarne.......................................................31
1.4. Kryzys idei resocjalizacji penitencjarnej - fenomen czy ostrzeżenie?.....................................34
Rozdział 2
WIĘZIENIE JAKO INSTYTUCJA RESOCJALIZACYJNA........................................................45
2.1. Przesłanki formalno-prawne.....................................................................................................45
2.2. Funkcjonowanie systemu resocjalizacyjnego...........................................................................50
2.3. Niektóre ujemne determinanty oddziaływania penitencjarnego...............................................55
2.4. Charakterystyka społeczności więźniów..................................................................................59
2.5. Dwuczłonowy charakter społeczności więziennej:
więźniowie i personel................................................................................................................65
2.6. Współpraca ze społeczeństwem i wsparcie społeczne.............................................................70
Rozdział 3
WIĘZIENIE JAKO MIEJSCE PRACY - SŁUŻBY......................................................................80
3.1. Personel jako wykonawca zadań resocjalizacyjnych...............................................................80
3.2. Kwalifikacje personelu więziennego........................................................................................85
3.2.1. Zagadnienie kompetencji resocjalizacyjnej...........................................................................85
3.2.2. Znaczenie autorytetu.............................................................................................................91
3.3. Paramilitamość i jej konsekwencje..........................................................................................92
3.4. Źródła stresu i wypalenia zawodowego...................................................................................96
3.4.1. Stres zawodowy, jego działanie i źródła................................................................................96
3.4.2. Stresogenne warunki pracy personelu więziennego..............................................................98
3.4.3. Wypalanie się zawodowe personelu....................................................................................117
3.5. Znaczenie etyki zawodowej i prestiżu zawodu......................................................................122
3.6. Patologia instytucji więziennej i jej ujemne konsekwencje...................................................130
3.7. Znaczenie satysfakcji z pracy.................................................................................................141
Rozdział 4
PERSONEL WIĘZIENNY W ŚWIETLE WAŻNIEJSZYCH KONWENCJI
MIĘDZYNARODOWYCH....................................................................................................150
4.1. Uwagi wprowadzające............................................................................................................150
4.2. Interakcja konfliktu................................................................................................................152
4.3. Spór o istotę kary....................................................................................................................153
4.4. Personel więzienny w świetle Reguł minimalnych ONZ.......................................................155
4.5. Personel więzienny w ujęciu Europejskich reguł więziennych..............................................157
Rozdział 5 ZMIANY W WIĘZIENNICTWIE POLSKIM JAKO EFEKT
TRANSFORMACJI USTROJOWEJ......................................................................................163
5.1. W kierunku więzienia prospołecznego...................................................................................163
5.2. Wzmożona wymiana kadry, jej przyczyny i skutki................................................................ 170
5.3. Ku stabilizacji kadrowej i profesjonalnej..............................v...............................................174
5.4. Zmiany w szkoleniu funkcjonariuszy więziennych................................................................181
5.5. Ważniejsze aspekty nowej ustawy o służbie więziennej........................................................182
5.6. Resocjalizacyjny system penitencjarny w ujęciu KKW z 1997 roku.....................................186
Rozdział 6
PENITENCJARNE ASPEKTY WYKONYWANIA DŁUGOTERMINOWYCH
KAR POZBAWIENIA WOLNOŚCI......................................................................................193
6.1. Istota i charakterystyka kar długoterminowych......................................................................193
6.2. Postępowanie z więźniami długoterminowymi w świetle aktualnych
standardów europejskich.........................................................................................................196
6.3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności oraz kara 25 lat pozbawienia
wolności w polskiej kodyfikacji karnej...................................................................................201
6.4. Charakterystyka polskiej populacji więźniów odbywających kary 25 lat
pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności...............................................204
6.4.1. Kto odbywa te kary?............................................................................................................204
6.4.2. Czym charakteryzują się sprawcy zabójstw?.......................................................................206
6.4.3. Reakcje więźniów skazanych na 25 lat pozbawienia wolności i na „dożywocie"
na warunki więzienne..............................................................................................................208
6.4.4. Możliwości resocjalizacji....................................................................................................209
Rozdział 7
ZAGADNIENIE WIĘŹNIÓW NIEBEZPIECZNYCH................................................................213
7.1. Więzień niebezpieczny - treść pojęcia...................................................................................213
7.2. Więźniowie niebezpieczni w świetle standardów europejskich.............................................214
7. 3. Przykłady rozwiązań zagranicznych......................................................................................216
7.4. Więźniowie niebezpieczni w obecnym polskim systemie penitencjarnym............................219
7.4.1. Przesłanki kwalifikujące do kategorii więźniów niebezpiecznych.....................................220
7.4.2. Organy kwalifikujące i weryfikujące...................................................................................222
7.4.3. Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi......................................................................222
Rozdział 8
WAŻNIEJSZE ASPEKTY PENITENCJARNEJ PROCDURY RESOCJALIZACYJNEJ..........227
8.1. Wprowadzenie........................................................................................................................227
8.2. Diagnozowanie penitencjarne................................................................................................229
8.3. Programowanie oddziaływania resocjalizacyjnego................................................................247
8.4. Metody resocjalizacji penitencjarnej......................................................................................250
8.4.1. Wprowadzenie.....................................................................................................................250
8.4.2. Metody oparte na wpływie osobistym.................................................................................251
8.4.3. Metody oparte na wpływie sytuacyjnym.............................................................................253
8.4.4. Grupa społeczna jako teren resocjalizacji...........................................................................257
8.4.5. Metody zorganizowane.......................................................................................................259
8.4.6. Metody psychokorekcyjne...................................................................................................261
8.5. Postępowanie z alkoholikami i narkomanami........................................................................264
8.5.1. Postępowanie z alkoholikami......................................................?.......................................265
8.5.2. Postępowanie z narkomanami.............................................................................................267
8.6. Kwestia kobiet ciężarnych rodzących w więzieniu................................................................268
8.6.1. Wykonywanie kary pozbawienie wolności wobec kobiet...................................................268
8.6.2. Kobiety rodzące w więzieniu i problem ich macierzyństwa...............................................270
8.6.3. Więzienne domy matki i dziecka.........................................................................................271
8.7. Zasady oddziaływania penitencjarnego..................................................................................272
8.7.1. Pojęcie zasady.....................................................................................................................272
8.7.2. Europejskie Reguły Więzienne...........................................................................................273
8.7.3. Główne zasady filozofii penitencjarnej W. Rentzmanna.....................................................275
8.7.4. Ważniejsze zasady resocjalizacji penitencjarnej .................................................................276
8.8. Ocenianie i opiniowanie więźniów. Ocena możliwości.........................................................277
8.9. Duszpasterstwo więzienne......................................................................................................281
Rozdział 9
ROLA WARUNKOWEGO ZWOLNIENIA W ZAPOBIEGANIU
RECYDYWIE PRZESTĘPCZEJ. PROBACJA POSTPENITENCJARNA..........................283
9.1. Przygotowanie więźniów do zwolnienia................................................................................283
9.2. Istota i cele warunkowego zwolnienia. Aspekty resocjalizacyjne..........................................285
9.3. Rola kuratorów sądowych w profilaktyce powrotów do przestępstwa..................................293
9.4. Determinanty nieskuteczności probacji postpenitencjarnej...................................................297
Rozdział 10
PRAWO I WIĘZIENIE W PERCEPCJI PERSONELU PENITENCJARNEGO (SYNTEZA
BADAŃ WŁASNYCH)..........................................................................................................301
10.1. Wprowadzenie......................................................................................................................301
10.2. Pozycja zawodowa badanych funkcjonariuszy a ich percepcja prawa, odpowiedzialności karnej, kary pozbawienia wolności i warunkowego przedterminowego zwolnienia..............305
10.3. Pozycja zawodowa badanych osób a ich percepcja charakteru i środowiska pracy............309
10.4. Przyczyny powrotu do przestępstwa w percepcji badanych funkcjonariuszy więziennych
z uwzględnieniem pozycji zawodowej....................................................................................316
10.5. Resocjalizacyjne aspekty KKW (z 1997 roku) w percepcji badanych grup funkcjonariuszy.......................................................................................................................320
10.6. Czas wolny i zainteresowania badanych funkcjonariuszy z uwzględnieniem
ich pozycji zawodowej............................................................................................................325
Rozdział 11
POLSKA PENITENCJARYSTKA W NAJBLIŻSZEJ PERSPEKTYWIE..............................333
11.1. Trudna sytuacja więziennictwa w okresie zamian społecznych...........................................333
11.2. Dylemat poczucia sprawiedliwości......................................................................................336
11.3. W perspektywie globalizacji.................................................................................................339
BIBLIOGRAFIA...........................:...............................................................................................341
ANEKS..........................................................................................................................................364
Polskie Towarzystwo Penitencjarne..............................................................................................364
Stowarzyszenie Oficerów Więziennictwa.....................................................................................367
7
Więzienie i kara pozbawienia wolności towarzyszą społeczeństwu od starożytności. Mimo narastającej stale krytyki tych instytucji, jak dotąd, ludzkość niczego zastępczego nie wymyśliła. Tak zwane kary alternatywne w postaci ograniczenia wolności lub grzywny, albo może jeszcze inne, mają zastosowanie jedynie wobec pewnej liczby przestępców. Dzieje się tak z dwóch powodów. Pierwszy to pewna tradycja kodyfikacji karnych i wymiaru sprawiedliwości skłaniająca bardziej do orzekania kar pozbawienia wolności niż innych. Drugi to osobliwa rzeczywistość społeczna, kreująca poważnych i niebezpiecznych przestępców, wobec których nie można zastosować kar alternatywnych. Taką sytuację zauważa się w wielu nie tylko europejskich państwach aspirujących do miana państw o wysokiej kulturze, prawnej. Taka sytuacja jest także w Polsce. W Polsce ze względu na mizerne usytuowanie ekonomiczne wielu „drobnych" przestępców samoistna kara grzywny jest bardzo często nieściągalna, co zapewne w odczuciu społecznym obniża jej prestiż. Zatem również jej prewencyjność.
W wielu państwach świata, w tym w Polsce, w ostatnim pięćdziesięcioleciu zrezygnowano z kary śmierci. Stąd wobec sprawców przestępstw bardzo groźnych, często mających postać wyjątkowo brutalną czy wręcz nieludzką, także stosuje się karę pozbawienia wolności. Na ogół w postaci kar długoterminowych. Karą taką jest kara 25 lat pozbawienia wolności. Cechy takiej kary ma dożywotnie pozbawienie wolności. Stawia to więziennictwo w szczególnej sytuacji, albowiem muszą oni pracować z przestępcami wyjątkowymi, często bardzo niebezpiecznymi. Tacy przestępcy wywodzą się również z grup przestępczości zorganizowanej, mającej wyraźne znamiona przestępczości zawodowej. Rezygnacja z kary śmierci (stosowanej przeważnie wobec szczególnie brutalnych zabójców) i osadzanie tej kategorii sprawców w więzieniu stanowi zamianę izolacji biologicznej na społeczną. Według obecnych tendencji, zwłaszcza europejskich, sprawcy ci mają szansę wyjść na wolność dzięki instytucji warunkowego zwolnienia. W pewnych okolicznościach mogą także korzystać z przepustek. Oznacza to, że izolacja ta jest niepełna oraz to, że z ludźmi tymi trzeba w więzieniu pracować tak jak z innymi skazanymi, ponieważ po ewentualnym opuszczeniu więzienia muszą umieć żyć w wolnym społeczeństwie i nie zagrażać jemu.
Więzienie jest instytucją skomplikowaną i wieloaspektową. Pracuje ono na zamówienie społeczne. Jego funkcjonowanie jest elementem polityki kryminalnej państwa. Jego zadaniem jest nie tylko izolacja społeczna przestępców, ale i troska o zmianę ich postaw na prospołeczne i zniechęcenie ich w ten sposób do kontynuowania działalności przestępczej. Więzienie ma wobec tego swój udział w zapobieganiu recydywie przestępczej. Więzienie to dwie społeczności: personel i więźniowie, stale obcujące ze sobą. Odmienne są ich pozycje, cele i role. Zachodzi między nimi interakcja konfliktu, którą trzeba zminimalizować by zrealizować wymienione zadania.
Paradoksem jest założenie, iż można ludzi uspołeczniać w warunkach dla nich sztucznych i zgoła aspołecznych jakie tworzy więzienie. Jest to jednak zadanie możliwe, ale tylko wobec pewnej liczby znajdujących się tam pensjonariuszy, często o znacznej demoralizacji i wykolejeniu przestępczym. Więzienie nie jest zatem uniwersalnym urządzeniem do resocjalizacji wszystkich przestępców. Niektórzy z nich z całą pewnością zasilą szeregi recydywistów i wrócą do niego.
W książce tej ukazuję więzienie jako instytucję, w.której przestępcy odbywają karę pozbawienia wolności i w której pracuje personel, mający ich zabezpieczyć, obsłużyć i społecznie korygować. Wskazuję w niej na wielorakie aspekty tego procesu i wielorakie jego konsekwencje. Jest to książka o więzieniu w ogóle, a o polskim współczesnym więzieniu w szczególe. Ukazuję je wieloaspektowo: pod względem formalno-prawnym, pod względem psychologicznym, socjologicznym i pedagogicznym. Znajdują się w niej elementy organizacji i zarządzania dotyczące personelu.
Wykonywanie kary pozbawienia wolności (istotą każdej kary jest dolegliwość -Śliwowski 1981) ma swój kontekst w postaci konwencji międzynarodowych. Zagadnienie to w znacznym stopniu zostało tu omówione. Więzienie nie działa w próżni, a w konkretnym społeczeństwie, od którego zależy. Jest ono istotnym etapem w procedurze karnej, stosowanej wobec przestępców. Ostatnim etapem jest probacja postpenitencjarna, którą stosuje się wobec osób warunkowo zwolnionych . Jej celem jest ułatwienie byłym więźniom readaptacji społecznej. Realizują ją kuratorzy sądowi. O niej także napisałem. Wobec więźniów zwolnionych „na koniec kary" stosuje się, podobnie jak wobec warunkowo zwolnionych, pomoc postpenitencjarną. Ma ona różne postacie.
Dobrze realizowana probacja postpenitencjarna i rozsądna pomoc postpenitencjarna powinny wzmacniać wysiłek resocjalizacyjny więzienia. Są one wskaźnikiem tzw. zdolności readaptacyjnej społeczeństwa. Im większa jest ta zdolność, tym większa efektywność więzienia. W interesie społecznym jest zatem ją wzmacniać.
W wielu państwach, w tym europejskich, rejestrujemy przeludnienie. Rejestrujemy je także obecnie w Polsce. Nie jest to w naszym kraju ewenement, bowiem w okresie przed 1989 rokiem zjawisko to miało charakter stały. Liczba więźniów niemal zawsze w tamtym okresie przekraczała 100 tysięcy osób. Obecnie znowu rośnie i w czerwcu 2002 roku przekroczyła już 80 tysięcy. Przez więzienie ludzi się „przepuszcza". Można wyobrazić sobie jak dużo Polaków przechodzi przez z pozoru tylko, oczyszczającą moralnie drogę, gdy weźmie się pod uwagę przewagę liczbową kar krótkich nad długimi i stałą troskę państwa, aby ze względu na niewystarczającą ilość miejsc, na które się obecnie w Polsce czeka, ci którzy w więzieniu są, możliwie najwcześniej je opuścili. Książka dotyka także tego problemu.
Sądzę, że sam fakt, iż więzieniem traktuje się tysiące ludzi, uzasadnia naukowe podejście do niego i społeczne zainteresowanie się nim.
Książkę tę napisałem jako pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego i jako wieloletni praktyk penitencjarny.
10
KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI I JEJ CELE
1.1. Od modelu odwetowego do resocjalizacyjnego
Instytucja więzienia znana była już w okresie starożytności i w średniowieczu.
0 więzieniach z tego okresu wiadomo, że były bardzo dolegliwe. Panujące w nich warunki charakteryzowały się niezwykłą surowością, szkodziły zdrowiu więźniów, którzy traktowani byli bardzo często w sposób nieludzki (Rabinowicz 1933, s. 3). Jak podaje M. Czerwiec (1958, s. 89) pierwsze więzienia funkcjonowały w krajach o bardzo starej kulturze: w Chinach, w Egipcie, w Grecji i w Rzymie. W Grecji niektórzy myśliciele zastanawiali się nad genezą przestępstwa, np. Hipokrates uważał, że każde przestępstwo jest rezultatem głupoty, zaś Arystoteles, że wynikiem namiętności. Według Platona przestępca był człowiekiem chorym, jednak mimo to domagał się bezwzględnego zadośćuczynienia bez względu na stopień świadomej odpowiedzialności. Platon widział potrzebę podziału więzień na śledcze i karne. Pierwsze miało służyć przetrzymywaniu obwinionych. Drugie przeznaczone miało być dla odbywających karę. Postulował także o powołanie odrębnego domu poprawy dla młodocianych.
W starożytnym Rzymie, w związku z dalszym rozwojem prawa karnego, zatem także sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności, zauważa się już zróżnicowanie istniejących więzień. Kryterium zróżnicowania stanowili więźniowie, dla których były przeznaczone. Istniały zatem więzienia dla pełnoprawnych obywateli rzymskich, w tym osobne dla żołnierzy, oraz więzienia dla niewolników. Tych ostatnich skazywano także na galery, na pracę przy budowie dróg, wodociągów, itp.
M. Czerwiec (1958, s. 9 in.), charakteryzując więzienia okresu feudalnego, przedstawia je jako miejsce bardzo złego traktowania więźniów, jako miejsce tortur i jako miejsce o niezwykle surowych i dolegliwych warunkach. Były to często lochy bez światła dziennego, zawilgocone, zaniedbane a przez to straszne dla uwięzionych. W tych straszliwych lochach męczono torturami wtrącane ofiary, aby na przykład zmusić je do przyznania się do zarzucanej im winy, a następnie mściwie stracić lub też skazać na powolne konanie z braku dostatecznego pożywienia, ubrania i powietrza, albo wprost na śmierć głodową.
W Polsce feudalnej istniały również podobne więzienia, najczęściej w wieżach grodzkich. Służyły one, podobnie jak wszędzie w tym czasie, do przetrzymywania przed sprawą i wyrokiem złoczyńców, którymi byli głównie chłopi pańszczyźniani
1 mieszczanie. Uwięzionych w grodzie lub wieży zakuwano w ciężkie łańcuchy na
11
rękach i nogach, rzucano na kamienną posadzkę lub gnijący barłóg, gdzie z głodu, wilgoci, chłodu i braku światła znosili straszliwe cierpienie. Takie więzienie służyło jako bardzo represyjny środek zapobiegawczy, choć niekiedy miało charakter kary samodzielnej za niektóre przewinienia. Znane były formy takiej kary m.in. na Śląsku, w Wielkopolsce i w Małopolsce. Już w XIII w. w Polsce znane były więzienia prywatne, utrzymywane przez władze kościelne (Czerwiec 1998, s. 10).
Jak podaje Rabinowicz (1933, s. 15), do połowy XVI w. w całej Europie w więzieniach dominowały odwet i odpłata. Dolegliwość wypełniała całą treść kary. Dopiero w połowie XVI w. zauważyć można pewne intencje wychowawcze. Jednak zdaniem tego autora, „do końca XVI w. więzienia były najczęściej narzędziem zemsty, .miejscem tortur, kaźni, znęcania się nad niewinnymi".
Idea poprawy związana była przede wszystkim z przestępcami młodymi wiekiem. Zbudowano ...
mpwjs