Boy-Żeleński Tadeusz - Flirt z Melpomeną.pdf - Tadeusz Boy-Żeleński - ChomikKulturalny

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Flirt z Melpomeną ¹

Niejeden z czytelników, który wziął do ręki tę książkę znęcony jej wabnym tytułem,

Literat, Twórczość

Flirt

dozna rozczarowania, dowiadując się, iż zawiera ona po prostu zbiór felietonów teatral-

nych drukowanych w krakowskim „Czasie''² pomięǳy miesiącem marcem  a mar-

cem . Tak, czytelniku: irt , który cię skusił na okładce, jest czysto intelektualny;

a jeżeli znajǳie się w tej książce jakaś półǳiewica, to jestem nią chyba ja sam, biedna

dusza moja, wciąż niezaspokojona, wciąż rozpaczliwie niewinna, wyciągająca raz po raz

ręce po ekstazy upojeń i raz po raz cofająca się trwożliwie przed bólem i fatygą oddania.

Ale z tytułu nie będę się tłumaczył; wolno jest autorowi stroić swą książkę we wszyst-

kie, choćby najbarǳiej zewnętrzne pokusy, tak jak kobiecie na balu wolno, za pomocą

drażniąco niedomówionych ekshibicji³ cielesnych, maskować oschłość i smutek swego

wnętrza. Czuję natomiast potrzebę usprawiedliwienia się z lekka, skąd mi się wzięło za-

bierać głos w przedmiocie tak odległym od zwykłych mych zatrudnień i uważanym ǳiś

niemal za gałąź wieǳy. Stało się to, jak wszystko w moim życiu literackim, przypadko-

wo; mianowicie tak: pewnego dnia, okrągło rok temu, zatelefonował do mnie redaktor

„Czasu''⁴, czybym w zastępstwie nieobecnego recenzenta nie zechciał się podjąć zdania

sprawy z przedstawienia Molierowskiego⁵ itoz ⁶. Zasiadłem tedy⁷ przygodnie w ak-

samitnym fotelu krytyki; nie śmiem twierǳić, iżby tą drogą wniknęło zeń we mnie owo

światło, którego, idąc do teatru, nie czułem w sobie jeszcze ani promyczka; ale spostrze-

głem, iż teatr, oglądany pod tym kątem, z przymusem ujmowania i formułowania wrażeń,

może stanowić miłą rozrywkę i zbawienną odtrutkę na miazmaty⁸ bibliotecznych pyłów,

którymi oddychałem wyłącznie od lat kilku. Zacząłem tedy, na wpół dla siebie, pisywać

te gawędy teatralne, w których starałem się trzymać jak najdalej od ducha krytycyzmu,

nie chcąc nim mącić zabawy sobie i drugim; że zaś zyskały one — może właśnie dla swej

bezpretensjonalności — pewną poczytność i poza rogatkami⁹ Krakowa, pozwalam sobie

przedłożyć je publiczności w tym zbiorku. Podaję te felietony — pisane z dnia na ǳień,

od ręki — w ich pierwotnej formie, bez zmian, z wyjątkiem barǳo drobnych skreśleń;

stanowią one wierną kroniczkę wydarzeń teatralnych naszego miasta w ubiegłym roku.

A ponieważ omawiając przy sposobności te lub owe zagadnienia teatralne, raczej oie

rm i o nie, niż wnikam o ntrz , sąǳiłem, iż nie mogę dać książeczce niniejszej

trafniejszego tytułu, niż mieniąc ją skromnie Flirtem z Melpomeną .

Boy.

¹ Melpomene Melpomen (mit.) — w mit. gr. muza tragedii, której atrybutem jest smutna maska tragiczna.

² z — konserwatywny ǳiennik wydawany początkowo w Krakowie (–), a później, po połą-

czeniu z „Dniem Polskim'', w Warszawie (–).

³ eii (z łac.) — obnażanie, wystawianie na pokaz.

⁴ retor z — wówczas (a w ogóle od czerwca  roku) funkcję tę sprawował przyjaciel Boya —

Rudolf Starzewski (–), pierwowzór postaci ǲiennikarzaz eel Wyspiańskiego; podobno przyczyną

samobójczej śmierci Starzewskiego było niespełnione uczucie do Zoﬁi Pareńskiej, żony Boya.

⁵ Molir (–) — ancuski komediopisarz, założyciel własnej trupy aktorskiej „Théâtre Illustre''

(). Autor m. in. ąp , itoz , zo on .

⁶ itoze — sztuka została wystawiona po raz pierwszy w  roku; Boy był wiǳem przedstawienia z 

marca  roku w Teatrze im. Słowackiego.

⁷ te (przest.) — zatem, więc.

⁸ mizmt (z gr.) — dosł. szkodliwe wyziewy, trujące opary; przen. złe wpływy.

⁹ roti — tu: granice.

Kraków, w marcu .

, rte ( itoze )

Teatr miejski im. Słowackiego¹⁰: rte ( itoze ), komedia w pięciu aktach wierszem

Moliera, przekład Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Komedie Moliera wierszem a prozą to dwa odrębne światy kunsztu aktorskiego.

Twórczość

W sztukach prozą dialog krótki, żywy, daje swobodne pole dla realizmu szczegółów,

śmiałej szarży i pantomimy. Natomiast w sztukach wierszem zewnętrznej akcji, ruchu jest

barǳo mało; wszystko obraca się w szermierce słownej, i to przeważnie nie ucinkowej, ale

toczącej się w szerokich tyradach. Sztuki prozą wyrosły z tradycyjnej średniowiecznej far-

sy, sztuki wierszem mają tok pokrewny z klasyczną tragedią XVII w.¹¹. Wszystko prawie

trzeba tu wydobyć rzeźbieniem słowa, inteligentnym odważeniem ich wartości, nieska-

zitelną dykcją i nasileniem wibracji wewnętrznej. Raczej przerysować, niż nie dociągnąć

lub zamazać.

Pierwszym, nieoǳownym tego warunkiem jest doskonałe opanowanie tekstu. Otóż

Teatr

zważywszy:

iż sztuki wierszem grywa się u nas nie częściej niż dwa lub trzy razy do roku;

iż są to prawie zawsze arcyǳieła literatury polskiej lub światowej;

iż obsada ich znaną jest zazwyczaj artystom na kilka miesięcy przed terminem wy-

stawienia;

iż aktor nie posiadający pamięciowo wiersza udaremnia najlepsze intencje i starania

Artysta

reżyserii; zmienia narzęǳie rytmu i harmonii w element niepokoju i zniecierpliwienia,

wywołując u słuchacza myślowy wykrzyknik: „A powieǳże, u diabła, prozą, co masz na

wątrobie!'';

zważywszy tedy to wszystko, należy stwierǳić:

iż nieopanowanie pamięciowe sztuki wierszem jest nie do darowania i stanowi naj-

wyższy stopień lekceważenia sztuki, publiczności, reżyserii, dyrekcji, administracji, magi-

stratu¹² i prezydium miasta (wymieniam te instancje reeno ¹³, wedle stopnia winnego

im uszanowania), do jakiego aktor lub aktorka posunąć się może.

Po tej uwaǳe, która, na szczęście, nie odnosi się bynajmniej do wszystkich wyko-

Świętoszek

nawców, przejdźmy do sobotniego rte .

„Wujaszek'' Sarcey¹⁴ w przystępie paradoksalnej weny przeprowaǳił raz tezę — a to

Twórczość

na podstawie setek razy, które, jak twierǳi, oglądał rte na wszelakiego roǳaju

scenach — iż ze wszystkich sztuk Moliera jest to najbarǳiej „biorąca'' i że „gra się po

prostu sama''. Trafne może to być w tym zrozumieniu, iż akcja itoz jest tak ży-

wotna, a środki, jakimi operuje autor, tak proste i silne, że same przez się, prawie bez

współǳiałania aktora, przykuwają wiǳa. W istocie jednak dla prawǳiwego odtworze-

nia jest to sztuka barǳo trudna, przedstawia niezmiernie szeroką skalę dla kunsztu gry

aktorskiej, czego dowodem cała literatura, jaka spiętrzyła się we Francji koło każdego nie-

mal słowa, każdej intonacji w tej komedii. Stokroć jeszcze, oczywiście, trudniejszym jest

granie jej u nas, gǳie praca reżyserii i artystów nie jest przyczynkiem osobistej inwencji

do dawnych, we krwi każdego ancuskiego aktora będących tradycji, ale gǳie wszystko,

od początku do końca, trzeba stworzyć.

Wczorajszy rezultat tej pracy był — pospieszam to zaznaczyć — wysoce dodatni.

Całość nosiła cechy inteligentnej i bacznej reżyserii, z którą poszczególni artyści współ-

ǳiałali wedle sił i warunków, na ogół szczęśliwie.

¹⁰ etr miei im oieo — dawniej zwany po prostu Teatrem miejskim; otwarty  roku na placu

św. Ducha w Krakowie, w miejscu dawnej sieǳiby zakonu Duchaków, zaprojektowany w stylu eklektycznym

przez Jana Zawieyskiego; do  roku instytucji patronował Aleksander Fredro, czego symbolem pozostało

popiersie z jego podobizną znajdujące się przed gmachem teatru, do ǳiś zaś patronem jest Juliusz Słowacki;

dyrektorami teatru byli m.in.: Tadeusz Pawlikowski, Józef Kotarbiński, Ludwik Solski, Lucjan Rydel.

¹¹ lzn trei — choǳi o klasycystyczną tragedię ancuską, np. Pierre'a Corneille'a

czy nrom Jeana Racine'a.

¹² mitrt (z łac.) — rada miejska, ǳisiejszy ratusz.

¹³ reeno (wł., muz.) — stopniowo zwiększając natężenie.

¹⁴ re Frnie (–) — ancuski krytyk i ǳiennikarz.

- Flirt z Melpomeną



Przede wszystkim tedy p. Bończa¹⁵. rte jest to rola niezmiernie trudna. Linia jej

poczęta jest tak śmiało, poprowaǳona tak ryzykownie wciąż po samej krawęǳi praw-

dopodobieństwa, iż zagrać ją dobrze, przekonywająco, jest patentem wysokiej sztuki. Już

sam początek: rte zjawia się na scenie w akcie trzecim, będąc od pierwszej sceny

Podstęp

pierwszego aktu niewiǳialnym bohaterem sztuki; w kilku słowach powieǳianych za

kulisami daje świetną ekspozycję swego charakteru, uzupełnia ją w króciutkiej rozmowie

z Doryną¹⁶, aby natychmiast rzucić się w karkołomną scenę oświadczyn, w której żar

pulsującej krwi zmysłowca przepala maskę obłudnika.

W tym akcie z początku p. Bończa, nierozgrzany jeszcze, jak gdyby szukał tonu, od-

najdował go jednakże coraz więcej. W końcowej scenie aktu trzeciego był doskonały,

z zupełną już brawurą odegrał drugą scenę miłosną w akcie czwartym, w momencie zaś,

gdy jak nadeptana żmĳa wypręża się nagle z sykiem i podnosi głowę, aby ukąsić śmier-

telnie swą oﬁarę, znalazł w sobie akcent wibrującej siły, który objawił w jego itoz

głęboką i dobrze przemyślaną kreację. Maska i mimiczna gra twarzy były arcyǳiełem.

Bodaj czy nie trudniejszą jeszcze jest rola Orgona¹⁷, ﬁgury niezmiernie ważnej przez

Oﬁara

to, że na jego bezmiernym, niewiarygodnym wprost zaślepieniu obraca się jak na osi akcja

sztuki. Jest to w galerii Molierowskich „staruchów'' postać barǳo odrębna i skompli-

kowana. Orgon to nie prosty cymbał¹⁸ ani safanduła¹⁹; przeciwnie, aby uwydatnić całą

potęgę obłudy, autor wyposażył jej oﬁarę wszystkimi dodatnimi cechami: to człowiek

mający znaczenie w świecie, posłuch w domu, człowiek, który w ważnych potrzebach

„oddał usługi królowi''. Nie jest to nawet, poza paroma momentami, ﬁgura komiczna;

komizm tym głębszy płynie tutaj z kontrastu mięǳy rzeczywistością a światem urojeń,

w jakim Orgon żyje; jest to tępy, uparty fanatyk, człowiek jakby urzeczony, opętany swoją

monomanią²⁰ wyrosłą na gruncie szczerych wierzeń religĳnych wyzyskiwanych niecnie

przez szalbierza²¹.

P. Feldman²² jest zbyt wytrawnym i cennym artystą, aby mógł grać źle; ale grał czę-

ścią co innego, a częścią nie wychoǳił z aktorskiego ogólnika: jego Orgon mógłby bez

zająknienia (nie, raczej z zająknieniami) ciągnąć dalej jakąś tyradę Chryzala w zon

ioo ²³ lub nawet Sganarela w oz z roeni ²⁴. Słowa, jakie padały z ust

Orgona, nie były organicznie zrośnięte z postacią, nie miały akcentu wewnętrznego prze-

konania. Może i same warunki artysty popychające go raczej w kierunku dobrodusznego

uśmiechu utrudniały mu pochwycenie właściwego tonu. Mimo tych zastrzeżeń kapitalna

końcowa scena trzeciego aktu miała momenty barǳo dobre.

Najgorętsze słowa uznania należą się pani Łuszczkiewicz-Gallowej²⁵ za kreację Dory-

ny. Arcyważną tę postać, która prowaǳi akcję sztuki niby kapelmistrz²⁶ orkiestrę i która

werwą swoją i pogodą przyczynia się do rozjaśnienia kolorytu tej komedii tyle mającej

w sobie pierwiastków okrutnego dramatu, odegrała pani Łuszczkiewicz-Gallowa z za-

cięciem, brawurą, swadą, możliwą jedynie przy tak starannym opracowaniu roli, jak to,

które było podłożem jej kreacji. Pojęcie roli Doryny ma we Francji swoją literaturę i róż-

Opieka

ne linie tradycji wahające się pomięǳy żywością młodej subretki²⁷ a pewnością siebie

i wygadaniem zaufanej (nie starej zresztą) piastunki, która wyniańczyła te ǳieci na ręku

i zastępowała im matkę. Pani Łuszczkiewicz-Galllowa przychyliła się do pierwszej wersji,

barǳiej zgodnej z jej warunkami, i przeprowaǳiła ją doskonale. Wyborną w swym cie-

płym zasuszeniu była Pani Pernelle²⁸, doskonale opracowana przez panią Kosmowską²⁹:

¹⁵ oztpii eonr (–) — aktor.

¹⁶ orn — garderobiana Marianny, córki Orgona.

¹⁷ ron — syn Pani Pernelle, oﬁara spisku Świętoszka.

¹⁸ m — człowiek głupi, tępy, niezaradny.

¹⁹ n — człowiek niezaradny, powolny, fajtłapa.

²⁰ monomni — natręctwo; skupianie się tylko na jednej myśli, sprawie.

²¹ zlierz (z niem.) — oszust, krętacz.

²² Felmn Fernn (–) — aktor.

²³ zone ioo — komedia Moliera z  roku.

²⁴ oz z roeni — komedia Moliera z  roku.

²⁵ zzieizllo (–) — aktorka.

²⁶ pelmitrz (z niem.) — dyrygent.

²⁷ ret (z .) — pokojówka.

²⁸ ni ernelle — matka Orgona.

²⁹ omo (–) — aktorka.

- Flirt z Melpomeną



taką właśnie mogła być matka prawǳiwego Orgona. Pełną wǳięku, mimo iż nie dość

wygraną, nie dość wydobytą z tekstu, była Elmira³⁰ p. Bednarzewskiej³¹. Z drobniejszych

ról zaznaczył się doskonałą maską oraz pierwszorzędną siłą komiczną pan Orwid³² (Pan

Zgoda³³) oraz panna Malicka³⁴ jako milutka Marianna³⁵. Reszta wykonawców walczyła

mężnie w swoich mniej lub więcej wǳięcznych rolach.

A sztuka? Czyż potrzebuję przypominać, że komedia o itoz jest szczytem twór-

Sława, Twórczość, Artysta

czości komicznej Moliera, a tym samym najwyższym punktem, do jakiego dane było

wznieść się komedii w ogóle? Tajemnicą geniuszu Moliera jest, w jaki sposób zdołał on

w ciągu kilku lat pisarskiej kariery przebiec drogę od wpół średniowiecznej farsy (

tą lerz ³⁶ etc.), operującej tradycyjnymi maskami poruszającymi się w równie tra-

dycyjnych grach scenicznych, aż do tej sztuki, która stała się niedoścignionym wzorem

komedii obyczajowej, komedii charakterów, a zarazem satyry tak głębokiej, tak zuchwa-

łej, można powieǳieć, iż obecność jej na scenie do ǳiś dnia przejmuje zdumieniem.

Jakoż niełatwo przyszło jej zdobyć prawo do sceny. Nie będę kreślił znanych ǳiejów za-

Konﬂikt

ciętej walki toczącej się koło itoz , który mimo życzenia wszechwładnego króla³⁷

przez pięć lat ( do ) skazany był na pogrzebanie; przypomnę jedynie, iż sztuka

ta była jedną z walnych bitew kampanii, która wypełnia pierwsze lata twórczości Mo-

liera. Rozpętawszy przeciwko sobie salony i koterie literackie, wysmagane nielitościwie

w oiezn intnii ³⁸, Molier doznał niebawem skutków ich nieprzyjaźni po

wystawieniu zo on ³⁹. Wytoczono przeciw niemu przede wszystkim tę broń, jakiej

zazwyczaj się używa dla pognębienia świeżych objawów twórczości: oskarżono go o nie-

moralność. Zdaje się, iż geniusz musi być zasadniczo „niemoralny'', ponieważ pojawieniu

się jego zawsze towarzyszy ta orkiestra. Rabelais⁴⁰, Molier, Balzac⁴¹, Flaubert⁴², te cztery

triumfalne nazwiska literatury ancuskiej, to tyleż etapów rzekomej „niemoralności⁴³''.

Odpowieǳią Moliera — po paru lżejszych ripostach — był rte walący jak maczugą

w obłudę i świętoszkostwo. Sztuki zabroniono. Molier pozornie ulega; ale wciąż kołacząc

do króla o interwencję, zadaje równocześnie w on nie ⁴⁴ uboczny sztych triumfującej

klice; wreszcie, zwątpiwszy o zwycięstwie, daje wyraz zniechęceniu i goryczy w Mizn

tropie ⁴⁵. Nadchoǳi ǳień odwetu; rte wystawiony w pełnej postaci w r.  staje

Sława, Zwycięstwo, Artysta

się triumfem pisarza; ale w walce tej stargały się jego siły. Daje za wygraną; odtąd Molier

bęǳie bawił współczesnych, nie pogłębiając ostrza satyry, lub za jej cel biorąc mniej nie-

bezpiecznych wrogów: próżność mieszczucha lub nieuctwo lekarzy. I dopiero po śmierci

pisarza pokazało się, jak barǳo proroczą była jego komedia: na schyłku rządów Ludwika

³⁰ lmir — żona Orgona.

³¹ enrze ontn z oi (–) — aktorka.

³² ri ze (–) — właśc. Józef Kostych, aktor.

³³ n o — woźny, oﬁcer gwardii Filipota.

³⁴ Mli Mri (–) — aktorka.

³⁵ Mrinn — córka Orgona.

³⁶ tą lerz — pierwsza sztuka Moliera z  roku.

³⁷ rl — choǳi o Ludwika XIV.

³⁸ oiezne intniie — jednoaktówka Moliera z  roku.

³⁹ zo on — komedia Moliera z  roku.

⁴⁰ eli Frnoi (-–) — ancuski pisarz, lekarz, były zakonnik; jego satyryczno-fantastyczne

epopeja rnt i ntrel pisana w latach - krytykowała instytucje kościelno-feudalne, dogmaty,

średniowieczną metaﬁzykę, budując tym samym podwaliny pod nowoczesną myśl odroǳenia.

⁴¹ lz onor e (–)— ancuski powieściopisarz zwany ojcem powieści realistycznej; zasłynął

cyklem ponad stu trzyǳiestu utworów pisanych w latach – — omeią ą — prezentujących

krytyczny obraz społeczeństwa.

⁴² Flert te (–) — ancuski powieściopisarz; uznany za mistrza literatury naturalistycznej,

w ramach której sformułował postulat bezosobowości; w  roku zasłynął nią or opowiadającą o pro-

wincjuszce, która porzuca ǳiecko, zdraǳa i doprowaǳa do bankructwa męża, po czym popełnia samobójstwo.

Po publikacji Flaubertowi wytoczono proces, uznając jego książkę za deprawującą.

⁴³ niemorlno — Więcej na temat problemu niemoralności pisarzy zob.: Boy-Żeleński Tadeusz, zotem

litertem , [w tegoż:] eetorem mro , PIW, Warszawa , s. –.

⁴⁴ on n — komedia Moliera z  roku.

⁴⁵ Mizntrop — komedia Moliera z  roku.

- Flirt z Melpomeną



Boy-Żeleński Tadeusz - Flirt z Melpomeną.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: