Kasperski E. Kategorie komparatystyki Rajewska RECENZJA.pdf

Rocznik Komparatystyczny

3 (2012)

Ew a R a j e w s k a

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Przeciw „literaturze w sosie własnym”

edward kasperski, Kategorie komparatystyki . Warszawa: nakładem Wy-

działu Polonistyki uniwersytetu Warszawskiego, 2010, ss. 402

Komparatystyka, dziedzina w porównaniu z „siwobrodą poetyką” dosyć

młoda, bo mniej więcej dwustuletnia, „znajduje się aktualnie w stadium sta-

wania się oraz poszukiwania własnego miejsca i własnej tożsamości [w] zbiorze

nauk, które zwykło się nazywać humanistycznymi, społecznymi czy antropo-

logicznymi” 1 , pisze Edward Kasperski. Jego najnowsza książka, zatytułowana

Kategorie komparatystyki , została pomyślana w ten sposób, aby prezentując

przegląd komparatystycznych założeń, konceptów i terminów – ich katalogu

nie domykać („myślenie w porządku kategorii […] [u]znaje, że swobodne,

otwarte poszukiwanie ma pierwszeństwo w stosunku do budowy skończonego

systemu wiedzy lub wyczerpującej systematyzacji”, s. 11), a poszukując nowych

perspektyw badawczych – odkrywanych stanowisk nie usztywniać i nie unieru-

chamiać. „Mimo że w książce występują tu i ówdzie gramatyczne formy czasu

przeszłego, autor zabiegał o to, aby tekst autorski był wewnętrznie mówiony

w czasie teraźniejszym” (s. 12) 2 . Tezę o prezentyzmie komparatystyki, ufundo-

wanej na akcie porównywania, który spełnia się zawsze w teraźniejszości, znamy

1 E. Kasperski, Kategorie komparatystyki . Warszawa: nakładem Wydziału Polonistyki Uni-

wersytetu Warszawskiego, 2010, s. 11 [kolejne cytaty z tej książki będę oznaczać, podając

p o nich w nawiasie numer strony – p r zyp. E.R.].

2 Nb. akcent położony na „teraźniejszość” komparatystyki współbrzmi także z tytułem

zredagowanego przez Edwarda Kasperskiego i Ewę Szczęsną zbioru Komparatystyka dzisiaj

( Tom I. Problemy teoretyczne . Kraków: „Universitas”, 2010), który jest pokłosiem konferencji

Recenzje

już z wcześniejszych prac autora 3 , Kategorie komparatystyki są jednak propozycją

nową, a przedstawiony tu projekt przedmiotu badań tej nadal konstytuującej

się dziedziny jest zakrojony znacznie szerzej. Rozdziały o charakterze bardziej

teoretycznym, próbujące określić zmieniający się status komparatystyki wobec

literaturoznawstwa, wiedzy o kulturze, antropologii literackiej, teorii dyskursu,

hermeneutyki i kontekstu cywilizacyjno-medialnego, oraz te bliższe kompara-

tystycznej empirii, oświetlające Heglowską koncepcję poezji, „słowne obrazy

Norwida”, romantyzm polski i ukraiński oraz dialogikę Martina Bubera, składają

się na całość, która dokumentuje Edwarda Kasperskiego „drogę do kompara-

tystyki” 4 . Mają też być szukaniem „alternatywy dla dominujących w XX wieku

koncepcji, konserwujących literaturę w «sosie własnym»” (s. 11).

Kategorie komparatystyki są zbiorem artykułów i rozpraw, które początkowo były

niemalże po omacku szukaniem podstaw, na których można by oprzeć wiedzę

o literaturze. Szło przy tym o taką wiedzę, która nie ograniczałaby się do literatury

powstającej w obrębie tylko jednego języka etnicznego […], i która nie wykluczałaby

z pola widzenia ani dyskursów innych niż literatura artystyczna, ani sztuk innych niż

sztuka słowa, ani form kultury innych niż literacka. Należało tedy, innymi słowami,

wykluczyć w realizowanym projekcie strategię wykluczenia. (s. 10)

Projekt – fascynujący, ale czy taką wiedzę da się jeszcze nazwać „wiedzą

o literaturze”?

Od literatury jako comparandum ku porównawczej teorii cywilizacji

Kategorie komparatystyki to zdecydowane wystąpienie przeciwko redukują-

cemu „badaniu literatury w «sosie własnym»” (s. 27), przeciw „staroświeckiemu

naukowej zorganizowanej przez Zakład Komparatystyki ILP Wydziału Polonistyki Uniwer-

sytetu Warszawskiego w dniach 15–17 X 2008 r.

3 Zob. E. Kasperski, O teorii komparatystyki . W: Literatura – teoria – metodologia . Red.

D. Ulicka. Wyd. III zmienione. Warszawa: nakładem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu

Warszawskiego, 2006, s. 584.

4 Metaforyka drogi najwyraźniej dobrze przystaje do tej dyscypliny: wskazując na trans-

gresyjny charakter komparatystyki, po tę samą metaforę sięgał ostatnio Tomasz Bilczewski.

Zob. T. Bilczewski, Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec

translatologii . Kraków: „Universitas”, 2010.

268

Recenzje

literaturocentryzmowi” (s. 30) czy wręcz „przekształcaniu komparatystyki

w literackie getto” (s. 51). Padają mocne słowa:

[O]wa centralna, nadrzędna pozycja literatury w badaniach komparatystycznych

nie ma merytorycznego ugruntowania (co nie oznacza jednakże wykluczenia

literatury). Pozycja ta odpowiada nawykom, kompetencjom i preferencjom

badaczy przywykłych do myślenia o świecie w kategoriach literackości, zdezak-

tualizowanych w cywilizacji elektronicznej, ale nie osadza się w naturze rzeczy,

słowem, nie ma szerszego zastosowania w badaniach komparatystycznych. Kłóci

się z ich założeniami. (s. 30–31)

Komparatystyka według Kasperskiego jest bowiem nauką daleko wy-

kraczającą poza krąg literaturoznawczy, dyscypliną, która odpowiada (winna

odpowiadać) na potrzeby pracującej ludzkiej świadomości – świadomości zdoby-

wanej poprzez porównywanie i dzięki porównywaniu, z początku przedmiotów

i zjawisk, z czasem zaś także idei, kultur i cywilizacji, a zatem świadomości

komparatystycznej. Praktykę konfrontowania nieznanego ze znanym, innego ze

swojskim, cudzego z własnym i praktyki tej konsekwencje badacz przedstawia

jednoznacznie pozytywnie:

W powszednim zastosowaniu i w sferze aksjologicznej orientacja komparatystyczna

stanowiła wyrazistą alternatywę dla wszelkiego rozwoju „centryzmów” (etnocen-

tryzmu, europocentryzmu, polonocentryzmu itd.), sankcjonujących jednostronne,

asymetryczne, władcze lub zgoła dyskryminujące spojrzenie na innych, na ich

zwyczaje i dokonania. […] Orientacja ta owocowała w szczególności zainteresowa-

niami kierowanymi ku innym, geograicznie odległym cywilizacjom: ku językom,

literaturom i kulturom, cywilizacjom i społeczeństwom Bliskiego i Dalekiego

Wschodu, ku Japonii, Chinom, Indiom czy krajom arabskim. Krok po kroku

Europa poznawała ich dorobek cywilizacyjny, niejednokrotnie, jak w wypadku

Chin czy Indii, starszy od zachodniego. Podważała tym samym jednostronny,

zachodni sposób patrzenia na globalne, cywilizacyjne otoczenie. Dekonstruowała

wprost i pośrednio misyjne, „zbawcze”, kolonizatorskie roszczenia i działania

wypływające z Europy czy Ameryki Północnej. Z czasem proces ten stał się rze-

czywiście powszechny i niewyczerpany w swej różnorodności. (s. 19)

„Orientacja komparatystyczna” w ujęciu Kasperskiego z pewnością kom-

plikowała zachodni sposób myślenia, ale czy faktycznie podważała perspektywę

europocentryczną, czy nie umacniała jej poprzez porównywanie z Innym, a więc

niemal automatycznie gorszym? Autor Kategorii komparatystyki opowiada się za

269

Recenzje

komparatystyką otwartą – na dziedziny inne niż literaturoznawstwo (na przy-

kład malarstwo, co ilustruje zawarta w książce niezwykle interesująca rozprawa

o ikonicznej świadomości i praktyce poetyckiej Norwida), kiedy jednak omawia

wysunięty przez Gayatri Chakravorty Spivak postulat uprawiania nowej, „in-

kluzywnej”, uwzględniającej perspektywy inne niż zachodnia komparatystyki 5 ,

ogarniają go wątpliwości:

Komparatystyka tego rodzaju, jak łatwo zgadnąć, musiałaby dokonać zarówno

r e d e f i n i c j i przedmiotu zainteresowań i badań – w tym wypadku odważyć

się na ich znaczne poszerzenie i zmodyikowanie – jak też dokonać zasadniczej

reorientacji wiążącej dla dyscypliny a k s j o l o g i i , a w pierwszym rzędzie

zrezygnować z atawizmów imperialnych i kolonialnych oraz z towarzyszących im

praktyk dyskryminacyjnych. […I]stniejąca komparatystyka musiałaby zdobyć się

zatem na krytyczną rewizję wszystkich bez mała swych komponentów i aspektów.

Pociągnęłoby to zapewne – poza wspomnianą rewizją aksjologii i poszerzeniem

przedmiotu – także przebudowę epistemologii i metodologii, słowem, modyikację

całego instrumentarium komparatystycznego. Tylko czy wówczas komparatystyka

pozostałaby nadal sobą? Czy nadal zasługiwałaby na tę nazwę? (s. 29)

Zatem otwarcie – tak, ale chyba nie na oścież.

Komparatystyka według Kasperskiego nosi znamiona metanauki,

ponieważ jest poznaniem drugiego stopnia: poznaniem poznania; ponadto

„obejmuje swymi zainteresowaniami w istocie rzeczy pełny zakres działalności

oraz produkcji cywilizacyjnej, kulturowej i językowej (literackiej)” (s. 45).

Skoro tak, trudno jest jej wyeliminować literaturę, będącą „medium mediów

i sztuką sztuk. Wchłania ona i przekłada na język sztuki słowa («uwewnętrznia»)

wszystkie formy kultury” (s. 27). Zapytajmy więc, czy w takim razie rzeczywi-

ście „centralna, nadrzędna pozycja literatury w badaniach komparatystycznych

nie ma merytorycznego ugruntowania”? Oczywiście, wiele wskazuje na to, że

ta sytuacja się zmieni. „Jest prawdopodobne, że środek ciężkości badań kom-

5 „Dobrą lekcją «przemieszczenia» [ displacing ] naszej dyscypliny będzie pełne zaangażo-

wania podejście do idiomu globalnego Innego / globalnych Innych z półkuli południowej,

jak dotąd niezinstytucjonalizowane w euroamerykańskich strukturach uniwersyteckich, jeśli

nie liczyć uprzedmiotowiającego, nieciągłego, transkodującego i turystycznego spojrzenia

antropologów czy badaczy oralności”, pisała Spivak. Zob. G.Ch. Spivak, Przekraczanie granic .

Przeł. E. Kraskowska. W: Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki . Red.

T. Bilczewski. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010, s. 172.

270

Recenzje

paratystycznych przesunie się w przyszłości z literatury na inne formy kultury

oraz na tzw. nowe media” (s. 61), prognozuje badacz. Dla postulowanej przez

Kasperskiego otwartości komparatystyki to zapewne dobrze – a jednak okruch

„staroświeckiego literaturocentryzmu” i w nim samym tkwi chyba dość mocno,

badacz przyznaje, że literatura zajmuje w jego rozważaniach miejsce uprzywi-

lejowane, a ponowoczesną ekspansję praktyk (nad)interpretacyjnych uważa za

zagrożenie:

[N]ietzscheańskie „ubóstwienie” interpretacji i samoubóstwienie interpretatora

stanowi w istocie s y g n a ł p r z e m i a n w kulturze literackiej i w samej

hermeneutyce. Wskazuje przewrotnie na niepokojącą m a r g i n a l i z a c j ę

literatury, na utratę przez nią wpływu na świadomość zbiorową, zachwianie

samodzielności artystycznej, wewnętrzną niezborność, przypadkowość wzorów,

doraźność estetyk, presję rynku i reklamy. (s. 185)

Komparatystykę interesuje „zarówno literacka asymilacja różnych form

sztuki, typów medialności i zjawisk kultury, jak odwrotnie, procesy asymilowania

przez te ostatnie form i zjawisk literackich” (s. 31). Ta wymienność i odwracanie

perspektyw są w ujęciu Kasperskiego bardzo ważne. Dyscyplina naturalnie nie

jest homogeniczna i różnicuje się na dziedziny bardziej wyspecjalizowane: m.in.

komparatystykę cywilizacyjną, zajmującą się kontaktami, interakcją i stosun-

kami rozmaitych cywilizacji; kulturową, zajmującą się porównywaniem kultur,

rozumianych wężej niż cywilizacje; artystyczną, zestawiającą ze sobą rozmaite

dziedziny działalności artystycznej (rzeźbę, malarstwo, graikę, muzykę, teatr,

balet, sztukę dekoracyjną itd.); literacką, badającą różne, odzwierciedlone w teks-

tach formy działalności słownej i literackiej (s. 53–54). Szczególnie interesująco

przedstawia się wskazany przez badacza, a słabo jeszcze reprezentowany dział

komparatystyki artystycznej, który miałby się zajmować badaniem traktowanych

jako świadectwa wyobraźni artysty oraz kultury epoki porównań występujących

w utworach literackich lub innych dziełach sztuki (s. 22).

Jeśli za punkt wyjścia i podstawę rozważań (czyli za comparandum ) weźmiemy

literaturę […] to wychodzimy […] poza porównywanie jednej literatury z inną,

słowem, poza granice komparatystyki literackiej (literaturoznawczej). Rozpoznając

w literaturze twór kompleksowy lub hybrydyczny, odnajdujemy w poszczegól-

nych utworach czy gatunkach różnego typu dyskursy (ilozoiczne, naukowe,

polityczne), elementy muzyczne, walory obrazowe, pierwiastki konstrukcyjne

271

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: