Antropologia literatury - kulturowa teoria literatury(1).PDF - antropologia literatury - isabela3

Antropologia literatury kulturowa teoria literatury poetyka

doświadczenia

«Anthropology of literature – cultural literary theory – the poetics of experience»

by Ryszard Nycz

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 6 / 2007, pages: 3450, on www.ceeol.com .

Szkice

Nycz Antropologia literatury kulturowa teoria literatury

Ryszard NYCZ

Poszukiwania antropologiczno-literackie mieszcz¹ siê oczywicie w centrum

tych ogólnych przemian zwanych nieprecyzyjnie zwrotem antropologiczno-kul-

turowym. Stosowana w ich ramach terminologia antropologia literatury i/lub

literacka antropologia, a tak¿e antropologiczna poetyka nie doæ, ¿e jak to u nas

ju¿ w zwyczaju, nie najbardziej fortunna, to na dodatek trochê jest zdradliwa. Byæ

mo¿e ma to przyczyny w tym, ¿e studia antropologiczno-kulturowe (etnograficz-

ne, etnologiczne) wyros³e w drugiej po³owie XIX w. przede wszystkim z niefikcjo-

nalnego pimiennictwa literackiego i studiów literackich okopa³y siê póniej tak

skutecznie na szañcach empirycznych badañ spo³eczno-kulturowych, ¿e dzi (mimo

interpretacyjnego zwrotu i krytycznych przewartociowañ w³asnych za³o¿eñ) ci¹gle

uchodz¹ za przedmiot zazdroci i wzór naukowoci oraz empirycznego zakorze-

nienia badañ humanistycznych, z trudem godz¹c siê ze sw¹ literack¹ genealogi¹,

jak te¿ konsekwencjami w³asnej tekstualnej praktyki.

Nie wchodz¹c w szczegó³y ani w dyskusjê dotycz¹c¹ rozmaitych wartociowych

prób rozwi¹zañ (rzetelny ich przegl¹d da³a niedawno M. Rembowska-P³uciennik,

2006), zak³adam ogólnie, ¿e nie chodzi nam ani o oddawanie w pacht antropolo-

gom naszego k³opotliwego, bo coraz trudniej uchwytnego przedmiotu (a wiêc

o uprawianie antropologii literatury jako jednej z poddyscyplin antropologii kul-

tury), ani te¿ o podejmowanie ryzykownych prób literaturoznawczego a wiêc,

jak powiedz¹ z pewnoci¹ fachowcy, amatorskiego uprawiania antropologii w ra-

mach literackich badañ (a takie skojarzenia budziæ mo¿e antropologia literacka).

Poetyka antropologiczna za radziæ sobie musi z inn¹ dwuznacznoci¹; raz odno-

szona do analizy cech antropologicznego dyskursu, kiedy indziej do charaktery-

styki literackich artykulacji czy kulturowych inwariantów antropologicznych po-

wszechników.

Mimo tych dwuznacznoci jasna jest oczywicie intencja odró¿nienia antropo-

logii literatury (jako nauki o antropologicznych podstawach, funkcjach, uwarun-

kowaniach literatury i jej uczestników) od literackiej antropologii jako wiedzy

o antropologicznych wymiarach i postaciach specyficznie literackich struktur i ka-

tegorii. Podobnie jak w pe³ni zrozumia³a wydaje siê intencja zaprojektowania an-

tropopoetyki (czy poetyki antropologicznej) jako zaadaptowanej do potrzeb dzie-

³a literackiego metodologii antropologicznej s³u¿¹cej analizie g³ównych pojêæ i cech

struktury dzie³a literackiego, jak te¿ repertuaru literacko-wyobra¿eniowych form

antropologicznej samowiedzy. S¹dzê wszak¿e, i¿ niezale¿nie od wysi³ku obrony

w³asnej specyfiki literacka antropologia (mo¿e nale¿a³oby dodaæ: godna tego mia-

na) musi jednak ostatecznie zostaæ oparta na stricte antropologicznych funda-

mentach, pryncypiom antropologicznym podporz¹dkowaæ w³asne zainteresowa-

nia, a tak¿e profilowaæ czy modelowaæ w ich perspektywie rozumienie statusu,

zadañ i zasadniczych cech literatury (co oczywicie nie dla wszystkich musi byæ

powodem do zmartwienia).

Bardzo dobrze to widaæ w studium Czym jest antropologia literatury ?, jednym

z ostatnich na ten temat tekstów Wolfganga Isera, jednego z pionierów i za³o¿y-

Antropologia literatury kulturowa teoria literatury

poetyka dowiadczenia

Traktujê sw¹ wypowied raczej jako kolejny g³os w tocz¹cej siê rozmowie o ge-

neralnych przes³ankach czy powodach antropologizowania badañ literackich, a tak-

¿e uprawiania pokrewnych postaci refleksji literaturoznawczej, ni¿ jako okazjê do

przedstawienia czy przetestowania konkretnych rezultatów analiz w stopniowo

standardaryzuj¹cym siê antropologicznym duchu, choæ z pewnoci¹ w³anie te

ostatnie przes¹dziæ mog¹ o sensownoci i poznawczej efektywnoci ca³ego przed-

siêwziêcia. Rozmowa ta trwa ju¿ w naszym rodowisku od paru co najmniej lat,

wczeniej poprzedzana indywidualnymi poszukiwaniami poszczególnych bada-

czy, jak równie¿ oczywicie wielokierunkow¹ i bardzo obfit¹ ilociowo refleksj¹

w literaturoznawstwie i humanistyce na wiecie. Jakkolwiek przynios³a ona, jak

dot¹d, wiele niekiedy bardzo wartociowych opracowañ i oryginalnych idei, to nie

doprowadzi³a tymczasem, mam wra¿enie, do rezultatów o zasadniczo prze³omo-

wym, a przy tym perspektywicznym znaczeniu. S¹dzê, ¿e jedn¹ z przyczyn jest

³¹czne rozpatrywanie i w konsekwencji mieszanie z sob¹ orientacji pokrew-

nych wprawdzie zarówno w swym sprzeciwie wobec modelu nowoczesnej teorii,

jak i w zainteresowaniu pozaformalno-strukturalnymi wymiarami tekstu i ca³ej

literatury, pojêtej przy tym w szerokim, historycznie zmiennym znaczeniu (nie-

sprowadzalnym do modelu fikcjonalnego), lecz poza tym istotnie ró¿ni¹cych siê

i w genezie, i w za³o¿eniach, i praktykowanej badawczej specyfice. Trzy tytu³owe

okrelenia sygnalizowaæ maj¹ w³anie trzy znacz¹co odmienne inicjatywy badaw-

cze, których odrêbnoæ (relatywn¹ oczywicie) warto, w moim przekonaniu, do-

strzec i respektowaæ.

Szkice

Nycz Antropologia literatury kulturowa teoria literatury

cieli XX-wiecznej literackiej antropologii. W swej tyle¿ ciekawej, co z³o¿onej, by

nie powiedzieæ zagmatwanej argumentacji Iser uprzytamnia, po pierwsze, ¿e nie

da siê od³¹czyæ analizy charakteru antropologii literackiej od za³o¿eñ bardziej pod-

stawowych typów tej dyscypliny, przede wszystkim antropologii kulturowej i filo-

zoficznej oraz przyrodoznawczej (o której w badaniach nad literatur¹ czêsto siê

zapomina). Po drugie uwiadamia, ¿e ka¿da z tych odmian antropologii powiedz-

my: jako nauki o pochodzeniu, cechach, fazach i postaciach rozwoju (odpowied-

nio:) cz³owieka/ kultury/ literatury zawiera w centralnym punkcie swych za³o-

¿eñ wyjciowych niewiadom¹, rodzaj luki informacyjnej, któr¹ wype³niæ usi³uj¹

teoretyczne hipotezy o czasem wysoce spekulatywnym charakterze. Luka ta jest

tyle¿ ostatecznie nieusuwalna, co wymagaj¹ca niezbêdnego wype³nienia. W rezul-

tacie rozwój tych nauk dokonuje siê nierzadko poprzez dokonywanie kolejnych

przewrotów w za³o¿ycielskich fikcjach, hipotetycznych konstruktach wyjania-

j¹cych narodziny, kryterialne cechy i prawid³owoci rozwojowe badanego zjawi-

ska (cz³owieka, kultury, literatury).

Tego rodzaju intryguj¹c¹, nader spekulatywn¹, ale przy tym zdecydowanie

produktywn¹ analitycznie hipotez¹ przywo³an¹ przez Isera jest Erica Gansa (twórcy

antropologii generatywnej) koncepcja za³o¿ycielskiej sceny

cji Isera do przyznania jej szczególnych poznawczych walorów (fikcji literac-

kich nie tworzy siê dla pojmowania rzeczywistoci, jak sam powiada Iser 2006),

lecz do uprawomocnienia racji bytu literatury w zaspokajaniu/podsycaniu funda-

mentalnych potrzeb cz³owieka; mo¿na by powiedzieæ w jej statusie zdecydowa-

nie s³u¿ebnym acz wznios³ym.

W obserwowanym odwrocie od uprawiania badañ literackich w oparciu o za-

³o¿enia nowoczesnej teorii literatury i zwrocie do literackiej antropologii nie za-

wsze jednak, mam wra¿enie, o ni¹ przede wszystkim chodzi, co ³atwiej dostrzec

wtedy, gdy spojrzymy na badania literackie jako na czêæ procesu ogólniejszych

przemian, którym podlega humanistyka, a co (prócz innych przyczyn) zwi¹zane

jest z symptomatyczn¹, a zaraliw¹ (bo i lokaln¹ i globaln¹ w humanistyce) ten-

dencj¹ do zanikania dotychczasowej dyscyplinowej specyfiki, ufundowanej przez

stu laty na odrêbnoci przedmiotu i metody. O wielu cechach tej tendencji by³a

ju¿ niejeden raz mowa; tu jednak chcia³bym wskazaæ na niektóre rzadziej oma-

wiane jej w³aciwoci.

Zauwa¿my bowiem, co dzieje siê z przedmiotem. Tendencja do kwestionowa-

nia istnienia odrêbnych, zewnêtrznych przedmiotów badania jako hipostaz po-

zbawionych empirycznego osadzenia pojawia siê w wiêkszoci nauk humanistycz-

nych i spo³ecznych: nie ma spo³eczeñstwa (struktury spo³ecznej), powiada Bruno

Latour (Latour 2005 i wielu innych socjologów) to w³anie reifikowanie sfery

spo³ecznej odpowiedzialne jest za przes³anianie empirycznej dynamiki i relacyj-

nej z³o¿onoci zjawisk. Nie ma jednej historii obiektywnego przebiegu dziejów,

powiadaj¹ nowi historycy, czekaj¹cej na odkrycie, postrzeganej z uniwersalnej

perspektywy, poddanej uniwersalnym prawid³owociom. Jeli za chodzi o litera-

turoznawstwo, to nie tylko literackoæ ju¿ dawno przesta³a byæ uznawana za w³a-

ciwy przedmiot nauki o literaturze (jak chcia³ Jakobson), ale te¿ przesta³o nim

byæ pojêcie literatury jako dziedziny estetyczno-jêzykowej fikcji (obejmuj¹ce te¿

poezjê, zredukowan¹, jak uznawali nowoczeni, zasadniczo do liryki pojêtej jako

bezosobowy i pozasytuacyjny jêzyk w jêzyku). Mocniejsze okaza³o siê tradycyj-

ne przewiadczenie, ¿e literatura (tak¿e nowoczesna) jest zawsze czym wiêcej ni¿

autonomicznym systemem czy struktur¹ literackich chwytów osobliwie koduj¹-

cych przekaz.

Nie ma w koñcu te¿ argumentuj¹ wspó³czeni jêzykoznawcy oraz filozofowie

jêzyka jêzyka jako tworu zewnêtrznego, odrêbnego i niezale¿nego od cz³owieka,

oderwanego od jego biologicznego-cielesnego wyposa¿enia, spo³ecznych uzusów

i historyczno-kulturowego osadzenia. Jeli opowiadamy siê za tego rodzaju esen-

cjalistyczn¹ tradycj¹ pojmowania jêzyka, to byæ mo¿e dlatego, ¿e jak argumen-

tuje Donald Davidson:

polowania, w której uzbrojeni w prymitywn¹ broñ myliwi spogl¹daj¹ na siebie ponad

cia³em ofiary [] a ich rêce wyci¹gane ku przedmiotowi po¿¹dania zatrzymuj¹ siê w pó³

drogi, ze strachu przed odwetem ze strony pozosta³ych myliwych. Wahanie to zmienia

gest przyw³aszczenia w akt desygnacji, a z cia³a czyni ród³ow¹ scenê reprezentacji.

W ten sposób komentuje Iser akt reprezentacji, stanowi¹cy odroczenie kon-

fliktu, okazuje siê byæ fikcj¹ wyjaniaj¹c¹ odrêbnoæ rodzaju ludzkiego od króle-

stwa zwierz¹t. A jeli tak, to znaczy, jeli uznaæ, i¿ u róde³ kultury zachodzi

odroczenie przemocy przez przedstawienie, czyli podstawienie znaku w miejsce

rzeczywistoci (Iser 2006), to kluczowe miejsce i zadanie literatury nie jest ju¿

trudne do odnalezienia. Literatura bowiem nie tylko tworzy wyobra¿eniowy mo-

del ludzkiego po¿¹dania ale sama jest prototypowym przyk³adem zastêpczego (bo

fikcyjnego) spe³nienia (a sublimacja owa tyle¿ go odwleka co podsyca), dziêki któ-

remu mo¿liwe s¹ narodziny, trwanie i rozwój kultury.

W tej perspektywie staje siê zrozumia³e przyznanie kluczowej roli literaturze

jako fikcji (fikcyjnej reprezentacji), a nastêpnie poszukiwanie jej specyfiki w od-

ró¿nieniu naukowych fikcji wyjaniaj¹cych, które stabilizuj¹ i uspójniaj¹ porz¹-

dek rzeczywistoci od fikcji odkrywajacych (eksploracyjnych), transgresywnie

przekraczaj¹cych i rozszczepiaj¹cych wszelkie porz¹dki przesz³e i teraniejsze,

antycypuj¹c zarazem przysz³e mo¿liwoci. Literatura staje siê tutaj wiadectwem

ludzkiego d¹¿enia do transgresji, które nie wzdraga siê przed ¿adnym konfliktem,

a równoczenie zapewnia poczucie bezpieczeñstwa p³yn¹ce z w³adzy tworzenia

nowych znaczeñ i odkrywania nieprzewidywalnych mo¿liwoci. Rozwa¿enie za-

tem roli i cech literatury w tym porz¹dku wcale nie prowadzi i to jest trzeci wnio-

sek, który wyeksponowaæ chcia³bym z przekonuj¹cej w tym wzglêdzie argumenta-

pozostajemy pod wp³ywem myli, ¿e jêzyk szczególnie gdy jego nazwê zapisujemy jak

w angielskim wielk¹ liter¹ jest pewnym rodzajem tworu spo³ecznego, który w liczbie

Szkice

Nycz Antropologia literatury kulturowa teoria literatury

jednego albo wiêkszej iloci ka¿dy z nas abonuje niczym us³ugi telefoniczne, i który

jest st¹d zewnêtrzny w stosunku do nas w tym sensie, w jakim nasze narz¹dy zmys³ów

zewnêtrzne nie s¹. Zapominamy, ¿e nie ma czego takiego jak jêzyk poza dwiêkami

i znakami, jakie ludzie produkuj¹, oraz nawykami i oczekiwaniami, jakie s¹ z tym zwi¹-

zane. (Davidson 2007)

performatywnoæ, interpretacja itd.). A po trzecie o restytuowanie poznawczych

funkcji literatury oraz jej badania poprzez: (a) zakwestionowanie jej redukowania

do laboratorium jêzykowych eksperymentów i technicznych regu³ komunikacyj-

nej gry; oraz (b) wskazanie, ¿e cechuj¹ce j¹ tekstowe (dyskursywne) udostêpnia-

nie realnoci, tyle¿ spokrewnia literaturê z obiektami innych humanistycznych

dyscyplin, co od nich odró¿nia. Te inne bowiem korzystaj¹ z mo¿liwoci konfron-

tacji tekstowo z pozatekstowo udostêpnian¹ realnoci¹, natomiast kulturowe lite-

raturoznawstwo (w aspekcie dla niego specyficznym) konfrontuje ró¿ne wersje

tekstowo udostêpnianej realnoci przez co w konsekwencji czyni m.in. orod-

kiem zainteresowania sam¹ naturê oraz retoryczne procedury owego dyskursyw-

nego udostêpniania tego, co rzeczywiste.

Nasuwa siê uwaga, ¿e w tej sprawie statusu badañ literackich, literackiego

(i literaturoznawczego) poznania oraz zwi¹zanego z tym problemu dyscyplinowej

to¿samoci mamy byæ mo¿e do czynienia, prócz zwrotu antropologiczno-kul-

turowego, z jeszcze jednym zwrotem. Mo¿na by go nazwaæ poznawczym, by wska-

zaæ na odejcie od prymatu spogl¹dania na literaturê w kategoriach komunikacyj-

nych oraz dominowania funkcji komunikacyjnej (w w¹skim, hydraulicznym jej

rozumieniu zob. jednak inne jej ujêcie: Winkin 2007) nad poznawcz¹ w badaniu

literatury i jêzyka. Nie chodzi w nim jednak tylko o zwyk³y powrót do refleksji

nad poznawczymi zadaniami literatury (reprezentacja spo³ecznej wiedzy o wie-

cie, eksploracja jego t³umionych, mistyfikowanych czy marginalizowanych aspek-

tów, testowanie wyobraniowych modeli struktur poznawczych i in.). W³aciwo-

ci¹ poznania literackiego by³oby raczej to, ¿e sytuuje siê ono poza dualizmem

poznawania i komunikowania, reprezentacji wiedzy i sposobu jej przekazywania,

a jego (relatywn¹) osobliwoci¹ by³aby zapewne nierozdzielnoæ przedmiotu oraz

sposobu jego rozpoznawania, ujmowania i interpretowania. Wiele wskazuje na to,

¿e kulturowe literaturoznawstwo negocjowaæ musi tê swoj¹ wzglêdn¹ autonomiê

i to¿samoæ przede wszystkim w³anie z interdyscyplinarnymi studiami kulturo-

wymi. Jak siê zdaje, musi te¿ przystaæ na to, i¿ jego przedmiotem jest nie tyle

sama literatura (w jej tradycyjnym, elitarystycznym znaczeniu), ile raczej to,

co literackie (Widdowson 1999), a metod¹ czy raczej metodami literaturoznaw-

cza analiza dyskursywnych (narracyjnych, retorycznych, performatywnych etc.)

cech procesów i obiektów kulturowych.

Z tym w³anie procesem powolnego zanikania dot¹d jednorodnego odrêbnego

przedmiotu poszczególnych ga³êzi humanistyki zwi¹zany jest w du¿ej mierze, jak

s¹dzê, kryzys nowoczesnej teorii (systemowego mylenia teoretycznego, metody

o uniwersalnym w obrêbie danej dziedziny zastosowaniu), obwinianej o nieupraw-

nione generalizacje, totalizuj¹ce roszczenia oraz o homogenizacjê z³o¿onego bo-

gactwa kulturowych faktów, a ogólniej to najpowa¿niejszy bodaj zarzut o izo-

lacjê od konkretnego dowiadczenia i brak empirycznego zakorzenienia.

Upubliczniona ostatnio w ksi¹¿ce przygotowanej w krakowskim rodowisku

koncepcja kulturowej teorii literatury (bêd¹ca jedn¹ z wielu podobnie zoriento-

wanych inicjatyw) by³a, mo¿na powiedzieæ, doæ zdrowozrozs¹dkow¹ (choæ dla

niektórych zbyt zachowawcz¹, dla innych nazbyt mia³¹) propozycj¹ przyjêcia

ukierunkowanej lecz otwartej formu³y badañ na okres przejciowy (Markowski,

Nycz 2006). Mówi¹c najogólniej, najwa¿niejsze by³y tu trzy motywacje. Po pierw-

sze, powstrzymanie procesu dedyscyplinizacji, wynikaj¹cego z tendencji do

wch³oniêcia literaturoznawstwa nie tylko (czy nie tyle) jednak przez antropologiê,

lecz tak¿e (a w tym przypadku mo¿e przede wszystkim) przez badania kulturowe,

które sk³aniaj¹ do uznania, ¿e kulturoznawcza teoria i metodologia winny mieæ

status nadrzêdny wobec dyscyplin bardziej szczegó³owych (tu: jako poszczegól-

nych nauk o kulturze). Ze studiami kulturowymi zdarzy³o siê zreszt¹ co podob-

nego, co z antropologi¹; równie¿ one wyros³y przede wszystkim z literatury oraz

egzocentrycznie (tzn. g³ównie socjologicznie, historycznie, kulturowo) zoriento-

wanych badañ literackich, a przed mniej wiêcej pó³wieczem zaczê³y siê stopnio-

wo, ale zdecydowanie usamodzielniaæ, stopniowo rozszerzaj¹c problematykê ba-

dawcz¹ oraz narzêdzia s³u¿¹ce jej analizie i równolegle marginalizuj¹c stricte lite-

rack¹ specyfikê. Dzi eksponuj¹ w³asn¹ interdyscyplinarnoæ (wypieraj¹c siê za-

zwyczaj swej literackiej genezy), a literaturê traktuj¹ bez przywilejów, instru-

mentalnie. Staje siê ona po prostu jedn¹ z niezliczonych postaci form kultury,

pojêtej przy tym zdecydowanie szerok, a niehierarchicznie i niewartociuj¹co (co

w praktyce prowadzi do uprzywilejowania form kultury popularnej).

Po drugie, chodzi³o o przywrócenie kulturowego osadzenia badaniom literac-

kim poprzez (a) wskazanie, ¿e to, co kulturowe, nie sytuuje siê na zewn¹trz, lecz

stanowi niezbywalne wewnêtrzne wymiary i kategorii literaturoznawczych i lite-

rackich zjawisk; oraz (b) o w³¹czenie w zakres literaturoznawczego instrumenta-

rium repertuaru problemowego i kategorialnego badañ kulturowych (rasa, klasa,

p³eæ kulturowa, wiek, etnicznoæ, w³adza itd.), które nowoczesna teoria ekskludo-

wa³a jako zewnêtrzne i nieczyste (antropologia stanowiæ tu mo¿e tylko jeden

z wielu zaadaptowanych jêzyków nauk humanistycznych), a które kulturowa teo-

ria poddaje analizie we w³asnych kategoriach (tekst, gatunek, narracja, fikcja,

Proponuj¹c nazwê poetyka dowiadczenia na okrelenie trzeciej tendencji

badawczej, mam na uwadze kilka ró¿norodnych czynników. Jako pierwszy impuls

wymieniæ nale¿y odpowied na potrzebê przywrócenia empirycznego wymiaru

badañ literackich a przede wszystkim samej literatury i czytelniczego z ni¹ kon-

taktu. W ostatnich latach jestemy wiadkami tryumfalnego powrotu kategorii

dowiadczenia jako istotnej a niekiedy centralnej a przy tym rzeczywicie trans-

dyscyplinarnej problematyki wszystkich w³aciwie nauk humanistycznych i spo-

Szkice

Nycz Antropologia literatury kulturowa teoria literatury

³ecznych (zob. Nycz, Zeidler-Janiszewska 2006): socjologii (Giddens), psychologii

(Bruner), historii (Ankersmit), filozofii (Agamben), estetyki (Shusterman), histo-

rii idei (Jay), historii kultury (Berman), jêzykoznawstwa (Lakoff i Taylor ), filozo-

ficznej interpretacji literatury (LaCapra, Lacoue-Labarthe). Z natury rzeczy od-

grywaæ ona musi tak¿e wa¿n¹ rolê w antropologii i w badaniach kulturowych, jak-

kolwiek w tej pierwszej g³ównie w zakresie jednego z uniwersaliów badawczych

oraz metodologicznego problemu translacji ¿ywego dowiadczenia na etnogra-

ficzny gêsty opis; w tych drugich za na ogó³ w aspekcie swego poznawczego

wymiaru. W nurcie tu omawianym chodzi natomiast o uwzglêdnienie równie¿

wiedzy pre- i poza-kognitywnej, obejmuj¹cej nie tyle sferê idei, rozumienia i sa-

mowiedzy, co przede wszystkim obszar emocji, aintelektualnych doznañ oraz na-

wyków zmys³owych (z kwesti¹ wizualnoci, przedstawieñ obrazowych, na czele),

a skoncentrowany zawsze wokó³ do tego, co konkretne, osobliwe, pojedyncze.

Wród wielu trudnych wyzwañ i problemów w tej dziedzinie do najwa¿niej-

szych nale¿¹ m.in. zadania reinterpretacji kategorii bezporednioci, sposobu po-

wi¹zania tego, co zmys³owo-cielesne z tym, co mylowo-dyskursywne, a tak¿e

mo¿e nawet przede wszystkim poszukiwanie niedualistycznego sposobu opisu

odnoszenia siê jêzyka do rzeczywistoci. W przywo³ywanym tu ju¿ eseju, bêd¹cym

jedn¹ z ostatnich prac filozofa, Davidson m.in. ciekawie argumentuje przeciw klu-

czowej, a istotnie dualizuj¹cej metaforze widzenia poprzez jêzyk, a wiêc kon-

cepcji jêzyka jako medium w ka¿dym z jej trzech g³ównych wariantów: jêzyka jako

przes³ony izoluj¹cej nas od rzeczywistoci, jako jej zniekszta³conego obrazu oraz

jako jej neutralnego obiektywnego opisu czy przedstawienia. I dowodzi przeko-

nuj¹co (dla mnie), ¿e daleko trafniejszym przybli¿eniem jego natury jest w tym

wzglêdzie metafora organu:

znania czy dowiadczenia to wszêdzie tam, gdzie pytamy o to, czym s¹ i co

znacz¹ te zjawiska, odnajdujemy siê niezawodnie na powrót w obszarze jêzyko-

wego rozumienia.

Innym istotnym impulsem jest potrzeba spojrzenia w tej perspektywie na lite-

raturê jako na formê (repertuar form, postaw, strategii) artykulacji dowiadczenia

(a zatem trochê od podszewki). Oznacza to m.in. odwrót od rozumienia poetyki

w sensie upowszechnionym przez strukturalizm, tzn. jako nauki o mo¿liwociach

literatury i regu³ach produktywnoci sensotwórczych struktur (vide na przyk³ad

Poetyka Todorova) i powrót do jej starszego, bardziej empirycznego pojmowania

jako wiedzy o rzeczywistych (zrealizowanych), formalnych rodkach (formach i spo-

sobach) organizacji dowiadczeniowo-wyobra¿eniowego materia³u twórczego. Tyle,

¿e jest to dzi oczywicie poetyka o wiele bardziej, ni¿ niegdy, spluralizowana,

wielopostaciowa, idiosynkratyczna (Burzyñska 2006). U¿yte w tym kontekcie

okrelenie poetyka dowiadczenia odnosiæ siê ma, ogólnie bior¹c, do charakte-

rystyki tych postaci, cech oraz zasad organizacji form literatury, które nie tylko

modelowane s¹ na specyficznych procedurach empirycznych procesów robie-

nia/zyskiwania dowiadczenia, lecz tak¿e mog¹ dla niektórych sposobów jego prze-

biegu pe³niæ rolê konstytutywn¹, wzorcow¹, modeluj¹c¹.

Jak zauwa¿y³ ongi Heidegger, w doskonale zwiêz³ych i precyzyjnych zarazem

formu³ach, zrobiæ z czym dowiadczenie oznacza, ¿e to co nam siê przydarza,

spotyka nas, ogarnia, wstrz¹sa nami i nas przemienia; oznacza, ¿e to, ku czemu

bêd¹c w drodze siêgamy, aby to osi¹gn¹æ, samo nas dosiêga, dotyczy nas i zajmuje,

o ile zawraca nas ku sobie (Heidegger 2000, s. 113, 129). Otó¿ dowiadczenie,

które dochodzi do g³osu (artykulacji, zapisu) w literaturze, a nastêpnie aktywizuje

siê w lekturze ma w³anie taki charakter: ca³opsychocielesny (wedle okrelenia

Danuty Danek; czyli hybrydyczny, bo zarazem: cielesno-zmys³owy, spo³eczno-kul-

turowy, pojêciowo-jêzykowy); wspó³-tropiczny (jako rodzaj paradoksalnej wzajem-

nie zwi¹zanej pasywnej aktywnoci dowiadczaj¹cego i dowiadczanego); oraz

transformacyjny (wobec i rzeczy i podmiotu).

Osobliwoæ dowiadczania (jako specyficznej interakcji o charakterze sprzê-

¿enia zwrotnego pomiêdzy jednostk¹ a otoczeniem, spo³eczeñstwem i natur¹)

polega, po pierwsze, na tym, ¿e to, ku czemu w dowiadczeniu siê zwracamy, aby

to zidentyfikowaæ (zaznaæ, poj¹æ, przyswoiæ, przedstawiæ), samo niejako przejmu-

je inicjatywê: poci¹ga nas ku sobie, podporz¹dkowuje sobie nas i w nas ingeruje,

ow³ada nami i wstrz¹sa. Po drugie, skoro uczestnicz¹c w owym bliskim spotka-

niu z tym, co siê wydarza w dowiadczeniu, jednostka nie jest w stanie zachowaæ

statusu zewnêtrznego, zdystansowanego obserwatora, to po jego zakoñczeniu sta-

je siê raczej jednostkowym i unikatowym nosicielem tego, co przeniknê³o do jego

wnêtrza z dookolnej zewnêtrznoci, ani¿eli neutralnym medium reprezentacji, tego,

co wobec niego uprzednie i niezale¿ne. Po trzecie, mo¿liwoæ bezpiecznego wydo-

bycia siê z ubezw³asnowolniaj¹cej sytuacji uczestnika dowiadczenia uzyskuje jed-

nostka (obci¹¿ona balastem zdobytej w³anie dowiadczeniowo wiedzy) jedynie

dziêki wsparciu na ramieniu drugiego, na wspólnotowym uniwersum (wspól-

Nie widzimy wiata poprzez jêzyk, tak samo jak nie widzimy wiata poprzez nasze oczy.

Nie patrzymy przez oczy, lecz oczyma . Nie wyczuwamy rzeczy przez palce i nie s³yszymy

przez uszy. Lecz owszem, w pewnym sensie rzeczywicie widzimy rzeczy poprzez oczy to

znaczy dziêki ich posiadaniu. [] Istnieje pewna sensowna analogia pomiêdzy posiada-

niem oczu i uszu a posiadaniem jêzyka: s¹ one organami, dziêki którym wchodzimy w bez-

poredni kontakt z naszym otoczeniem. Nie s¹ porednikami, ekranami, mediami czy

oknami. [] Jêzyk jest organem percepcji propozycjonalnej. Widzenie widoków i s³y-

szenie dwiêków nie wymaga mylenia o treci propozycjonalnej; uwiadomienie sobie,

jakimi rzeczy s¹, owszem; i ta umiejêtnoæ rozwija siê wraz z jêzykiem. (Davidson 2007)

Zatrzyma³em siê przy tych pónych ideach wybitnego filozofa jêzyka nie tyl-

ko dlatego, ¿e dobrze wspó³brzmi¹ z ustaleniami wspó³czesnego jêzykoznawstwa

(w tym kognitywnego, neurosemiotyki i in.), filozofii jêzyka (Mitterer, Rorty, zob.

Biñczyk 2007) i poetyck¹ samowiedz¹ (zw³aszcza poety typu Lemianowskiego,

który g³osi w³anie, ¿e s³owami w wiat wygl¹da), ale te¿ z tej przyczyny, ¿e

oferuj¹ warte sprawdzenia wskazówki poradzenia sobie ze wspomnianymi trud-

nociami, w tym tak¿e proste kryterium prawomocnego zasiêgu jêzykowych ana-

liz. Niezale¿nie bowiem od potrzeb i pokus zwrócenia siê ku pozajêzykowym

dziedzinom ku sferze obrazów, emocji, cielesnoci, tzw. bezporedniego do-

Antropologia literatury - kulturowa teoria literatury(1).PDF

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: