artykuł de.pdf

donimem Witkacy, to chyba najoryginalniejsza postać literatury

dwudziestolecia międzywojennego, osobowość niezwykle barwna,

o wręcz renesansowym zakresie zainteresowań. Był filozofem, teorety-

kiem sztuki, malarzem, fotografem, twórcą powieści i dramatów. Życie

Witkacego mogłoby być materiałem na wielką powieść opisującą zma-

gania artysty z nieprzychylnym czasem i niechętnymi ludźmi. Wielu wi-

działo w nim jedynie skandalistę i prowokatora lubującego się w gor-

szeniu nobliwej publiczności, niewielu – artystę wykraczającego poza

swój czas, proroka nadchodzącej zagłady.

Witkacy – awangardzista, katastrofista

czy pogrobowiec modernizmu?

Geniusz nierozumiany

1 Stanisław Ignacy Witkiewicz

był synem znanego młodo-

polskiego malarza i teoretyka

sztuki, Stanisława Witkiewicza.

Ojciec uważał, że szkoła zbyt

ogranicza dziecko, dlatego ma-

łego Stasia uczyli w domu wy-

najęci guwernerzy pozwalający

mu na samodzielne rozwijanie

zainteresowań. Dzięki temu

otrzymał wykształcenie roz-

ległe, choć niesystematyczne,

co zresztą później Witkacemu

wytykano, zarzucając mu małą

dyscyplinę logiczną w formuło-

wanych poglądach.

Witkacy od dzieciństwa zapowiadał się na kogoś niezwykłego, kto z pewno-

ścią dokona rzeczy wielkich 1 . Niestety publiczność i krytycy nie potrafili docenić

jego dzieł. Były zbyt dziwaczne, groteskowe, prowokujące, epatujące brzydotą,

sytuacyjnym i słownym ekscesem. Dla współczesnych okazał się zbyt nowatorski

i ekstrawagancki, aby móc zostać zrozumianym i docenionym. Tak jak w przypad-

ku Norwida, poznali się na nim dopiero wnukowie.

Twórczą działalność rozpoczął jeszcze w schyłkowym

okresie Młodej Polski – próbował swych sił w malarstwie,

uczestniczył w bujnym życiu krakowsko-zakopiańskiej bo-

hemy i zastanawiał się, na czym polega prawdziwa sztu-

ka, gdyż był przekonany, że tylko nią warto się w życiu

zajmować. Ten etap swego życia podsumował w pisanej

w latach 1910–1911 powieści 622 upadki Bunga, czyli

Demoniczna kobieta , pozostawionej w rękopisie i wyda-

nej dopiero w 1972 r. Tuż przed wybuchem I wojny świa-

towej udał się ze sławnym później antropologiem Bro-

nisławem Malinowskim w podróż badawczą do Australii

i Oceanii, w charakterze fotografa i rysownika. Po rozpo-

częciu działań wojennych znalazł się w Rosji i wstąpił do

elitarnego pułku gwardii cesarskiej – gdy wybuchła re-

wolucja październikowa, został wybrany przez żołnierzy

komisarzem. Ale ten epizod trwał krótko, w roku 1918

S tanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939), znany też pod pseu-

Witkacy – awangardzista, katastrofista czy…

Witkiewicz zjawił się u matki w Zakopanem. Polska odzyskiwała niepodległość

i wydawało się, że nastały nowe, nadzwyczaj pomyślne czasy dla sztuki i litera-

tury. Nastąpił wysyp nowych formacji i kierunków twórczych, działali wówczas

m.in. futuryści, skamandryci, awangardziści, formiści i ekspresjoniści.

Witkacy uważał się w tym okresie przede wszystkim za malarza. Zaangażował

się w ruch krakowskich formistów (należeli do nich m.in. August Zamoyski, An-

drzej i Zbigniew Pronaszko, Leon Chwistek), malarzy wychodzących od doświad-

czeń kubistów, którzy głosili konieczność uwolnienia sztuki od obowiązku na-

śladownictwa, stawiając na pierwotność, spontaniczność i subiektywizm. W ten

dyskurs włączył się Witkacy głośną pracą Nowe formy w malarstwie (1919), za-

wierającą nie tylko jego poglądy na sztukę i estetykę (teoria Czystej Formy), ale

i historiozoficzne (w rozdziale O zaniku uczuć metafizycznych w związku z roz-

wojem społecznym rozważał przyszłą kulturową i duchową kondycję człowie-

ka). Równocześnie rozpoczął intensywną działalność dramaturgiczną – po woj-

nie doliczono się 21 zachowanych dramatów Witkacego (z tytułów znamy 38!).

Jako dramaturg nie odniósł jednak wielkiego sukcesu, często skarżył się na lek-

ceważenie i niezrozumienie ze strony publiczności i krytyków. Pod koniec lat 20.

zwrócił się w stronę powieści.

Oblicza Witkacego

Potomność zaliczyła twórczość dramatyczną Witka-

cego do nurtu teatralnej awangardy, stawiając go na rów-

ni z Samuelem Beckettem 2 i Eugènem Ionesco 3 .

Niewątpliwie awangardowa wydaje się jego teoria

Czystej Formy , będąca wyrazem skrajnego antymime-

tyzmu w sztuce. Zdaniem Witkacego sztuka nie powin-

na naśladować rzeczywistości, lecz budzić uczucia meta-

fizyczne. Składniki dzieła powinny być skomponowane

w taki sposób, aby jego struktura umożliwiła jednost-

ce (artyście, odbiorcy) zaznanie „metafizycznej dziwno-

ści”. Teoria ta, w szczegółach bardzo skomplikowana,

nie była przez samego Witkacego konsekwentnie stoso-

wana – dalekie od niej okazało się choćby jego malar-

stwo, w którym przeważały kompozycje o jaskrawych

kolorach i płynnych, często zagmatwanych liniach. Czę-

sto też wprowadzał fantastyczne i surrealistyczne twory,

ocierając się o abstrakcję. Później zrezygnował z malar-

stwa, zakładając słynną Firmę Portretową – dla zarobku

wykonywał pastelowe portrety, na specjalne życzenie

dodając do nich elementy karykaturalne, groteskowo

2 Samuel Beckett (1906–1989)

– irlandzki pisarz, autor powieści

i dramatów, jeden z twórców

teatru absurdu, laureat Nagrody

Nobla w 1969 r. Światową sławę

przyniosła mu sztuka Czekając

na Godota (1953). Jego utwory

ukazują pesymistyczną, gro-

teskową wizję ludzkiego losu

i współczesnej cywilizacji.

3 Eugène Ionesco (1912–1994)

– francuski dramatopisarz, jeden

z twórców teatru absurdu, autor

m.in. takich sztuk, jak Łysa śpie-

waczka (1950), Krzesła (1952),

Nosorożec (1960). W swoich

dramatach, zawierających liczne

akcenty satyry społecznej i poli-

tycznej, posługiwał się nonsen-

sem, czarnym humorem, grote-

ską, fantastyką i parodią.

problemy, moty w y, tematy

4 Podobne pesymistyczne

przekonania, związane z kry-

zysem dotychczasowego sys-

temu wartości i przeczuciem

nadchodzącej wojny, pojawiły

się w latach 30. w twórczości

Józefa Czechowicza i poetów

z grupy „Żagary”. Jednym

z pierwszych, którzy uznali

proroczą przenikliwość Witka-

cego, był Czesław Miłosz.

zdeformowane. To zamiłowanie do groteski i karykatury przejawiało się także

w jego twórczości teatralnej.

Niewątpliwie wyróżniał Witkacego konsekwentny katastrofizm, głoszony na-

wet w optymistycznych latach 20. To, czego doświadczył w zrewoltowanej Ro-

sji, odcisnęło na nim niezatarte piętno. Na jego oczach rozpadał się w gruzy sta-

ry świat, a w powodzi przemocy i krwi powstawał nowy, rewolucyjny. Ten nowy

porządek społeczny polegał na całkowitym podporządkowaniu jednostki intere-

som państwa – stawała się ona anonimową cząstką masy ludzkiej, tłumu, nowego

podmiotu historii. Totalitaryzm – a tym przecież był wprowadzany przez bolsze-

wików ustrój komunistyczny – polega bowiem na despotycznej, scentralizowanej

dyktaturze, uważającej się za nieomylną i podporządkowującej życie i prawa oby-

wateli biurokratycznemu aparatowi władzy, wymuszającemu posłuszeństwo bez-

względnym terrorem.

To spojrzenie w twarz rosyjskiego komunizmu zrodziło w Witkacym przeświad-

czenie, że świat zmierza ku katastrofie . Podobnie sądziło na początku XX w.

wielu filozofów żywiących przekonanie, że kultura i cywilizacja europejska chy-

lą się ku nieuchronnemu upadkowi, gdyż wyczerpują się ich możliwości rozwoju.

Prorokowano w związku z tym załamanie się dotychczasowego systemu warto-

ści, zagładę miała też przynieść inwazja innej cywilizacji (np. Chińczyków). Wit-

kacy głosił, że zdemokratyzowane, zbuntowane masy zburzą dotychczasowy po-

rządek społeczny, budując na jego miejscu nowy ustrój, oparty na przymusowym

egalitaryzmie (równości), nazywanym przez niego niwelizmem . Jednostki, ma-

jące wyższe materialne czy zwłaszcza duchowe potrzeby, zostaną wyeliminowa-

ne. Wraz z nimi zginie prawdziwa sztuka, filozofia i religia, a zastąpi je przeznaczo-

na do masowej konsumpcji kultura popularna. Zagładzie ulegnie także człowiek

rozumiany jako jednostka, zgnieciony przez skolektywizowane, umaszynowione

tłumy, wyzbyte wszelkich odczuć metafizycznych i jakichkolwiek pragnień poza-

materialnych – taki stan Witkacy nazywa bez ogródek zbydlęceniem. Jego zda-

niem stara, indywidualistyczna kultura zostanie zmieciona pod naporem maso-

wej tandety i rozrywki – przepowiadał nadejście „epoki sportowo-dancingowej”

(Witkacy nienawidził sportu i tańca). Już na początku lat 20. w pracy Nowe formy

w malarstwie zauważył, że ludziom bardziej zależy na wy-

godzie i dobrobycie niż na wartościach duchowych: Dziś

faktycznie jedyną religią obowiązującą jest kult spo-

łeczeństwa jako taki. Dziś każdy może czcić u siebie

w domu jakiego bądź fetysza lub odprawiać czar-

ne msze, byleby był dobrym członkiem społeczeń-

stwa […]. Z niesłychaną łatwością masy wyzbywają

się zmartwiałej religijności na korzyść doktryn ujmu-

jących ponętne rozwiązanie problemów własności

i ogólnego dobrobytu. 4

Witkacy – awangardzista, katastrofista czy…

Ten katastrofizm wynika także z Witkacowskiej teorii człowieczeństwa. Gło-

si ona, że jednostka ludzka to połączenie ciała i świadomości, ale świadomość ta

jest tożsama z przeżyciem metafizycznym, z dostrzeżeniem „dziwności istnie-

nia” oraz bezpośrednim ujęciem jedności własnej osobowości. Tak rozumiana

świadomość nie jest automatycznie dana każdemu człowiekowi, przeciwnie – wy-

stępuje tylko u niektórych, i to w wybranych momentach życia. I dopiero obja-

wienie się świadomości czyni człowiekiem w pełnym znaczeniu – musi ona za-

manifestować swe istnienie poprzez czyny i akty wykraczające poza sferę życia

codziennego, w której nie znajduje spełnienia. Dawniej było to możliwe w takich

dziedzinach jak polityka, religia, filozofia czy sztuka. Niestety, na skutek przemian

społecznych, postępu i demokratyzacji żadna z tych dziedzin nie spełnia już ta-

kich oczekiwań. Religie się zdewaluowały, a powszechność sztuki doprowadzi-

ła do jej pauperyzacji, bo elity kulturalne zostały pochłonięte przez decydujące

o kształcie życia masy. Nawet prawdziwa polityka przestała być możliwa – przy-

wódcy nowej generacji są tylko prostą emanacją zdemokratyzowanego tłumu

i wykonują jego wolę.

Zbliżone poglądy głosili wcześniej dwaj pisarze modernistyczni, Zenon Prze-

smycki i Stanisław Przybyszewski – to dlatego niektórzy krytycy (np. Karol Irzy-

kowski) zwali Witkacego pogrobowcem modernizmu . Szczególnie interesu-

jące są w tym kontekście poglądy Przesmyckiego, który rozpatrywał problem

wzajemnych stosunków artysty i społeczeństwa. W jego opinii wielką sztuką jest

tylko ta odzwierciedlająca metafizyczną istotę bytu. Lecz takiej sztuki uprawiać

już właściwie nie można, bowiem do jej odbioru potrzebni są arystokraci ducha,

zdolni ją pojąć i docenić. Kulturze wysokiej zagraża egalitarne społeczeństwo –

rozpowszechniająca się demokracja promuje masy składające się z przeciętnych,

zuniformizowanych jednostek, a to, co masowe, jest zarazem niewyrobione, pro-

stackie, pospolite. Do takiego społeczeństwa wielka sztuka po prostu nie trafia,

nie rozumie jej ono, a więc i nie potrzebuje. Dlatego los prawdziwego artysty nie

jest godny pozazdroszczenia: w samotności, w poczuciu odrzucenia będzie two-

rzył swe wybitne dzieła, trawiony przygnębiającą myślą, że właściwie nikt ich już

nie potrzebuje.

Witkacy poszedł tym wyznaczonym przez Przesmyckiego tropem, wyciągając

skrajne konsekwencje z tak rozumianej degradacji społecznej roli sztuki – w swych

dramatach i powieściach pokazał światy, w których sztuka (także religia i filozo-

fia) właściwie już nie istnieją, resztki „pełnych ludzi” dogorywają w duchowych

mękach, nie mogąc nasycić swego metafizycznego łaknienia, a na scenę dziejów

wlewa się zwycięski, zhomogenizowany tłum. Był zatem Witkacy od swych mo-

dernistycznych poprzedników znacznie bardziej radykalny: zginie nie tylko sztu-

ka, lecz w ogóle wszystko to, co jest związane z wyższymi, duchowymi (meta-

fizycznymi) wartościami i potrzebami.

problemy, moty w y, tematy

Dramaty o zagładzie

Powyższe poglądy Witkacy głosił w swoich powieściach oraz licznych drama-

tach, tworzonych od początku lat 20. Bohaterowie jego sztuk to właśnie tacy „pełni

ludzie”, a raczej „byli ludzie”, gdyż nie ma już dla nich miejsca w nowym społeczeń-

stwie, przypominającym zmechanizowane mrowisko. To bohaterowie w rodzaju

Pawła Bezdeki, niespełnionego artysty z wczesnej sztuki Witkacego pt. Mątwa czy-

li Hyrkaniczny światopogląd , lub szalonego naukowca, tytułowego bohatera Tu-

mora Mózgowicza , albo Leona Węgorzewskiego, filozofa, którego nikt nie słucha

( Matka ), czy demonicznej kobiety w rodzaju księżnej Iriny z Szewców . Ludzie ci

znajdują się w przełomowym momencie historii – stary świat obumiera, wstrząsa-

ny społecznymi konwulsjami (zamachy stanu, rewolucje). Wraz ze sztuką zanikają

resztki uczuć metafizycznych, a tęskniący za nimi bohaterowie miotają się w pa-

Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Kompozycja , 1922

„Absolutnie Czysta Forma nie istnieje” – mówił Witkacy, niechętny malarstwu abstrak-

cyjnemu. Według niego jest ono nieszczere, nie płynie z wewnętrznych impulsów twórcy

i nie jest w stanie wywołać u odbiorcy „uczucia metafizycznego”. Obraz musi być „nasy-

cony formą” – nie poprzez wierne odtwarzanie natury, ale poprzez ukazanie przedmiotu

w zupełnie nowych konfiguracjach i układach kompozycyjnych, w nieoczekiwanych

zestawieniach koloru, które przekładałyby wewnętrzny świat artysty na nową, nieznaną

i niepowtarzalną rzeczywistość.

Jednym z dzieł realizujących te teorię jest Kompozycja z 1922 r. Ten obraz to gra wyzwolonej

wyobraźni. Z trudem doszukamy się tu aluzji do znanej nam rzeczywistości. Fantastyczne,

pół ludzkie, pół zwierzęce stwory, o niepokojących kształtach, w których z trudem rozpo-

znajemy zdeformowane części ciała, kłębią się, tłoczą i przenikają nawzajem. Kompozycja

oparta jest na linii przekątnej, co dodaje całej scenie dramatyzmu. Przestrzenność obrazu

staje się dla widza zagadką, podobnie jak i samo przedstawienie. Kompozycja to kilka

płasko na siebie nałożonych planów, jakby wyciętych konturów poszczególnych postaci.

Monstrualne cielska rozpychają się na całej płaszczyźnie płótna, realizując programową

„jedność w wielości”. Kompozycji dzieła nie da się – zgodnie z założeniem teorii Czystej

Formy – ograniczyć do jakiegoś fragmentu ani też wydzielić z niej dowolnego elementu.

Nawet jeśli spróbujemy poszukać na obrazie „formy głównej”, głównego bohatera – oko

natychmiast straci pewność, bo kompozycyjny chaos podsunie nam coraz to nowe formy

i kształty jako równie ważne. Płótno z 1922 r. jest także doskonałym przykładem Witka-

cowskiej systematyki kolorów. Barwą dominującą jest niebieski – kolor cielska jednookiego

muskularnego herosa na pierwszym planie, obwiedziony czarnym konturem i skontra-

stowany z czerwienią wyłaniającego się zza niego jaszczuropodobnego potwora. W tle

odcinają się rozbielonym błękitem krystaliczne skały. W tej dramatycznej kompozycyjnie

i kolorystycznie scenie występuje cały repertuar artystycznych możliwości ujęcia formy

– kształty są i kanciaste, i gładkie, i postrzępione. W ekstatycznych kształtach odnajdziemy

echa kubizmu, futuryzmu i niemieckiego ekspresjonizmu oraz rodzimego podhalańskiego

malarstwa na szkle – jednej z inspiracji polskiej awangardy.

Ewa Toniak

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: