roza.doc

Dzika Róża

Róża (Rosa L.) jest krzewem z rodziny różowatych (Rosaceae Juss.) rosnącym dziko od skrajnej północy po subtropiki. Jest to rodzaj polimorficzny. W ZSRR występuje ponad 60 gatunków. Jako źród­ło witamin największe znaczenie mają: R. cinnamomea L. (2n = 14, 28), R. acicularis Lindl. (2n = 14, 28, 42, 56), R. dahurica Pali. (2n = 14), R. rugosa Thunb. (2n = 14), R. laxa Retz. (2n = 14, 28), R. beggeriana Schrenk. (2n = 14), R. maracandica Bge. (2n = ?), R. webbiana Wall. (2n = 14) i gatunek zbiorowy R. jedtschenkoa.no. Rgl. (2n = U8). Najdalej na północ sięga gatunek R. acicularis — miejscami za koło podbiegunowe. Gęste zarośla tworzy w okoli­cach Moskwy R. cinnamomea. W Azji Środkowej rosną R. begge­riana, R. maracandica, R. webbiana i R. fedtschenkoana.

Różę zaczęto uprawiać jako roślinę ozdobną. W krajach Bliskie­go Wschodu i Europy Południowej wyjściowe formy stanowiły gatunki o liściach opadających, stosunkowo wytrzymałe na mróz (R. centtfolia, R. damascena, R. alba, R. gallica i in.).

W Chinach i Indiach wprowadzono do uprawy gatunki wiecznie zielone, nieprzerwanie kwitnące, o kwiatach białoróżowych, czer­wonych i zielonożółtych.

W końcu XVIII w. otrzymano pierwsze mieszańce ze skrzyżo­wania gatunków o liściach opadających i gatunków wiecznie zielo­nych; od mieszańców tych pochodzą głównie współczesne róże ogrodowe. Szczególne miejsce w asortymencie zajęły róże parko­we, które mogą rosnąć w surowym klimacie bez przykrycia lub z lekkim przykryciem na zimę. Do róż parkowych należą niektóre ozdobne gatunki dzikie i ich liczne formy ogrodowe.

Przypuszcza się, że pierwszymi ośrodkami uprawy róż były wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego i Azja Południowo--Zachodnia (jeśli nie Persja, to Sumeria, Mezopotamia i in.).

Róże dziko rosnące dzieli się na 8 sekcji. Jako źródło witamin duże znaczenie majją gatunki z sekcji Cinnamomea DC., do której należą takie cenne pod tym względem gatunki, jak R. cinnamo­mea, R. acicularis, R. dahurica, R. rugosa i R. Zaora.

Róża girlandowa (R. cinnamomea) jest gatunkiem polimorficz-nym, występującym prawie wszędzie w środkowej europejskiej części ZSRR, na Uralu i Ukrainie, w Kazachstanie, na zachodniej i wschodniej Syberii, na łąkach, w zaroślach, wąwozach, na porę­bach, skrajach lasów i w zalewanych dolinach rzecznych. Uprawia się ją w Baszkirii i w obwodzie moskiewskim jako roślinę ozdobną

Jest to krzew wysokości 1-2 m, z cienkimi, długimi nieco zwi­sającymi pędami i błyszczącą czerwonobrązową korą. Stare gałęzi sąbrunatnobrązowe. Kolce nieduże, twarde nieco zag!ęteroango­szczone z rzadka, po dwa u nasady ogonka liściowego. Pędy doint i pędy nie kwitnące mają proste, cienkie, gęsto rozmieszczone ko ce Kwiaty promieniste duże, blado- lub ciemnoczerwone osadzone   pojedynczo   lub   po   2-3, z licznymi   pręcikami

Działki kielicha dłuższe od płatków, całobrzegie, zostają na owo­cach. Liście na krótkich ogonkach, nieparzystopierzaste, złożone z 5—7 podłużnie jajowatych listków o brzegach piłkowanych, bez gruczołków, pokrytych od spodu szarawymi, przylegającymi wło­skami. Kwiaty zapylane przez pszczoły, trzmiele, motyle oraz chrząszcze z rodziny kruszczycowatych i kózkowatych. Owoce pozorne (hypancjum) *, powstałe z sil nie rozrośniętego dna kwia­towego i zalążni, są kuliste lub wydłużone, nieduże, pomarańczo­we, pomarańczowoczerwone lub czerwone, mięsiste z dużą ilością orzeszków. W owocach pozornych znajduje się mnóstwo bardzo ostrych, szczeciniastych włosków. Orzeszki (zwane popularnie na­sionami) są żółtawe, kanciaste, owłosione, do 5 mm długości. Kwitnienie od maja do końca lipca; owoce dojrzewają w sierpniu — wrześniu, pozostają na gałązkach do zimy. Róża girlandowa zaczyna owocować w 3 roku życia, największe plony daje w 5—6 roku. Owoce pozorne zawierają witaminę C (2000 mg%), karoten (12—18 mg%), witaminy P, Ą, K i E, cukry (do 18%), pektyny (3,7%), kwasy cytrynowy i jabłkowy, garbniki, barwniki i olejek eteryczny.

R. acicularis rośnie w leśnej strefie Eurazji, w Mongolii, Chi­nach, Japonii i Ameryce Północnej, w Azji Środkowej — w Dżun-garii, w górach Tarbagataj i Tien-szan, w lasach, na zalesionych zboczach i na skrajach lasów. Uprawiana jest na Ukrainie. Owoce zawierają 2300—2500 mg% witaminy C w suchej masie, a korze­nie i liście — garbniki.

Róża pomarszczona (R. rugosa) jest krzewem wysokości l—2 m, z licznymi, prostymi, cienkimi, krótkimi kolcami oraz mnóstwem drobnych kolców i szczecinek. Liście duże (do 22 cm), błyszczące, silnie zmarszczone. Kwiaty osadzone pojedynczo lub po 3—6, duże (średnicy 6—12 cm), karminowoczerwone lub ciemnoróżowe, cza­sem białe. Hypancjum duże, kuliste lub kuliste spłaszczone, mię­siste, zawiera do 6800 mg% witaminy C i 10,5—14,2 mg% karote­nu w suchej masie. Jest to cenny ozdobny gatunek.

R. laxa jest gatunkiem zbiorczym o dużej liczbie form. Krzew osiąga wysokość 2 m. Występuje na zachodniej Syberii, Ałtaju i w Azji Środkowej, na stepowych łąkach, skrajach lasów, nad brzegami rzek i jezior. Kwiaty osadzone po 3—6, bladoróżowe lub białe, o średnicy 4—5 cm. Owoce pozorne kuliste, o średnicy 12— —18 mm, zawierające od 2230 do 13 850 mg% witaminy C.

Z innych gatunków pewne znaczenie jako źródło witaminy C mają: R. beggeriana (zawartość witaminy C 8750 mg%), R. pomi-fera (do 1500 mg%) i R. webbiana. W południowych rejonach rośnie w większych ilościach róża dzika (R. canina L.,), która zawiera do 1700 mg% witaminy C **.

·         Zwane są w Farmakopei owocem — Fructus Rosae. * W Polsce najważniejsza.

Znaczenie gospodarcze i lecznicze. Pod względem liczby witamin i ich zawartości dzikie gatunki róży przewyższają wszystkie roś­liny. Zawartość witaminy C w owocach (pozornych) dzikich róż jest 10 razy większa niż w porzeczce czarnej, a 100 razy większa niż w jabłkach. Jeden — trzy owoce mogą pokryć dzienne zapo­trzebowanie dorosłego człowieka na witaminę C. Ze składników mineralnych owoce zawierają szczególnie dużo żelaza.

Ze świeżych owoców otrzymuje się sok i syrop witaminowy. Szeroko stosuje się świeże, marynowane i suszone owoce do wita-minizowania potraw i wyrobów cukierniczych. Z rozdrobnionych owoców sporządza się galaretki, konfitury, wino, nalewki, puree, kompoty, powidła i marmolady. Przemysł spożywczy produkuje koncentraty, cukierki i drażetki, przemysł farmaceutyczny — proszki, tabletki, pigułki, syrop i wyciąg płynny. Używa się rów­nież suchych owoców.

Preparaty i napar z owoców róży zwiększają odporność na cho­roby zakaźne, zatrucia, zimno i wilgoć. Zespół witamin wywiera dodatni wpływ przy stwardnieniu tętnic, niedokrwistości i wy­czerpaniu organizmu. Witaminy znajdują zastosowanie w macicz­nych i wewnętrznych krwawieniach oraz w chirurgii. Bogate w żelazo i witaminy owoce stanowią składnik pożywienia dietety­cznego i używane są w niedokrwistości. Działają także żółciopęd-nie. Wyciąg płynny z owoców róży dzikiej (R. canina), wytwarza­ny przez radziecki przemysł farmaceutyczny pod nazwą Chołosas, stosowany jest do leczenia zapalenia wątroby i pęcherzyka żół­ciowego.

W weterynarii owoce róży zaleca się przy C-hipowitaminozie (czerwone łapy, owrzodzenia u zwierząt futerkowych), w celu przyspieszenia wzrostu słabych zwierząt, jako środek moczopędny i odtruwający.

Rozmnażanie i agrotechnika. Dla zachowania cech odmianowych róże uprawne rozmnaża się tylko wegetatywnie, za pomocą odkła-dów, sadzonek i szczepienia na specjalnie wyprodukowanych pod­kładkach. Najpowszechniej używaną podkładką jest róża dzika (R. canina). Miczurin wysoko cenił jako podkładkę gatunek R. leucantha. Róża girlandowa — ze względu na wydawanie wielu odrostów korzeniowych zagłuszających pęd wyrosły z założonego oczka — nie nadaje się na podkładkę.

Podkładki rozmnaża się za pomocą nasion (orzeszków) zbiera­nych w końcu lata z „owoców", które zaczynają się czerwienić. Nasiona stratyfikuje się i wysiewa na zagony następnej jesieni po zbiorze. Ukazujące się w maju wschody przepikowuje się, aby otrzymać podkładki z dobrze rozwiniętym systemem korzeniowym i gładką szyjką korzeniową.

W rejonach południowych szerokie zastosowanie znajduje roz­mnażanie podkładek za pomocą sadzonek (najczęściej gatunku R. multi/lora Thunb.). W tym celu sadzonki ścięte jesienią przecho-

wuje się przez zimę w piwnicy lub pod stołami w szklarni zimnej. Do wiosny sadzonki wytwarzają u podstawy kalus i po wysadze­niu do gruntu szybko się ukorzeniają, dając materiał nadający się do szczepienia już w lecie. Najbardziej rozpowszechniona jest let­nia okulizacja śpiącym oczkiem.

Dużego znaczenia nabrało rozmnażanie za pomocą sadzonek ziel­nych z zastosowaniem sztucznego zamgławiania; jest to obecnie podstawowy sposób rozmnażania odmian róż dostarczających wi­tamin.

Dzikie róże sadzi się na otwartym, nasłonecznionym polu o gle­bie przepuszczalnej, ale jednocześnie dostatecznie wilgotnej. Jed­nakże poziom wody gruntowej nie powinien znajdować się blisko powierzchni. Najodpowiedniejsze są czarnoziemy, gleby piaszczy-sto-gliniaste i gliniasto-piaszczyste. Należy unikać gleb kamienis­tych, piaszczystych, zabagnionych i zasolonych. Pole powinno być położone na równinie lub na niewielkiej pochyłości o wystawie południowej, południowo-zachodniej lub południowo-wschodniej. Gleby o odczynie kwaśnym wapnuje się po zbiorze przedplonu. Najlepsze przedplony to czarny ugór i rośliny okopowe.

Orkę wykonuje się pługiem z poglębiaczem na głębokość 20— —25 cm z dodatkowym pogłębieniem warstwy ornej o 10—15 cm. Czarnoziemy orze się pługiem do regulówki na głębokość 40—50 cm. Przed orką stosuje się 40—50 t obornika, kompostu i torfu zmieszanego z fekaliami, 300—400 kg superfosfatu i 150—200 kg siarczanu potasowego lub soli potasowej na l ha.

Na plantacjach towarowych zaleca się sadzić róże w rzędy od­ległe o 3 m i co 1,5 m w rzędzie (2222 roślin na l ha). Plantacje mateczne zakłada się w rozstawie 3X3 m (1111 roślin na l ha). Jesienią sadzi się (w rejonach z surową zimą — wczesną wiosną) standardowy dwuletni materiał. Doły pod rośliny wykopuje się za pomocą specjalnej maszyny (głębokość 40 cm, średnica 40—50 cm). Na dno każdego dołu wrzuca się 10 kg ziemi próchnicznej lub kompostu, 400 g superfosfatu oraz 100 g soli potasowej i sta­rannie miesza je z glebą. Szyjka korzeniowa sadzonych roślin powinna znajdować się na poziomie powierzchni gleby. Po posa­dzeniu rośliny podlewa się (4—5 l wody na roślinę) i okopuje (wiosną rozrzuca się kopczyki).

W ciągu całego okresu wegetacji powierzchnię kręgu wokół ro­ślin utrzymuje się w stanie pulchnym i wolnym od chwastów. Do spulchniania gleby w międzyrzędziach i rzędach używa się ciągni­kowych kultywatorów. Co roku stosuje się nawozy organiczne i mineralne: w pierwszych latach po posadzeniu rozrzucając je na powierzchni kręgu wokół roślin, a po rozpoczęciu owocowania — na całej powierzchni plantacji. Zależnie ód wieku roślin i nawo­żenia przed sadzeniem dawki wynoszą: 10—15 t nawozów orga­nicznych, 200—300 kg superfosfatu, 100—150 kg soli potasowej i 100—200 kg saletry amonowej na l ha.

Cięcie i formowanie krzewów przeprowadza się przed rozwojem pączków. W pierwszych dwóch latach po sadzeniu wytwarza się podstawowy szkielet krzewów. W tym celu w pierwszym roku wszystkie pędy główne tnie się na 4—6 oczek, a później skraca pędy przykorzeniowe na wysokości 60—70 cm. W następnych la­tach usuwa się pędy najsłabsze, złamane i chore. Stare, 6—7-le-tnie, gałęzie odmładza się, skracając nad młodszymi, dobrze roz­winiętymi pędami bocznymi; w razie ich braku stare gałęzie wycina się u samej nasady. Roczne silnie rozwinięte pędy przy­korzeniowe skraca się na wysokości 60—70 cm, licząc od podsta­...