Dzia�alno�� fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego Publikacje Instytutu Historii UAM 2 J�zef Dobosz Dzia�alno�� fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego PA�STWO POLSKIE W PIERWSZYCH WIEKACH 3S1BJ'�.�-*'*" Instytut Historii UAM Muzeum Pocz�tk�w Pa�stwa Polskiego BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego � Copyright by J�zef Dobosz, 1995 Na ok�adce boczny portal w fasadzie ko�cio�a klasztornego w Sulejowie foto Piotr Namiota Redaktor techniczny Ewa Bosacka Wydano z funduszy Muzeum Pocz�tk�w Pa�stwa Polskiego w Gnie�nie ISBN 83-86650-10-9 Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 61-809 Pozna�, ul. �w. Marcin 78 tel/fax (061) 52-07-50 Wpisanodo . inwentarza Sk�ad i druk Maciej Michalski �;��' Instytut Historii UAM ,.�.. , ,. *-�- ' - � � i �,� ^ /�i Druk ok�adki i oorawa Zest>� Redakcvino-Wvdawnic7.v WLOP . SWtli: � �'��ZitL i-Ai Spis tre�ci Przedmowa (Jerzy Strzelczyk) 'ii ...............................',''. . ... 7 Wst�p ................................................. ... .... 9 L �redniowieczne �wiadectwa dzia�alno�ci fundacyjnej Kazimierza Sprawiedliwego ................................. 19 , � 1. Dokumenty ............................................... 19 , 2. �r�d�a narracyjne .......................................... 37 "A. Translatio Sancti Florian! .................................. 37 ,i(f ,} B. Jan D�ugosz ............................................ 39 ' a. Roczniki ............................................ 41 b. Liber beneficiorum diecezji krakowskiej ..................... l". 49 3. �r�d�a materialne ....................................... .''.''. 54 A. Posadzka wi�licka ..................................... V . 54 B. Pozosta�e �r�d�a architektoniczno-archeologiczne .................. 58 I� Fundacje i nadania Kazimierza Sprawiedliwego .................. 63 1. W kr�gu fundacji cysterskich ................................... 63 A. Opactwo w J�drzejowie i jego zwi�zki z Kazimierzem Sprawiedliwym ... 64' B. Klasztor cysters�w w Sulejowie � najwi�ksza fundacja , ' > Kazimierza Sprawiedliwego ....................... .V�,.' v.... 66 ' C. Kazimierz Sprawiedliwy wobec fundacji klasztor�w '.''�' cysterskich w W�chocku i Koprzywnicy ........................ 74 2. Fundacje ko�cio��w kolegiackich i reforma kanonikatu w diecezji krakowskiej . 81 A. Kolegiata wi�licka ....................................... 82 B. Sprowadzenie relikwii �w. Floriana i ufundowanie kolegiaty pod jego wezwaniem ..................................... 86 C. Kolegiata Naj�wi�tszej Panny Marii w Sandomierzu ................ 90 D. Kolegiata �w. Marcina w Opatowie ............................ 96 3. Nadania dla klasztoru joannit�w w Zago�ci .......................... 102 4. Nadania dla klasztoru bo�ogrobc�w w Miechowie ..................... 104 5. Kazimierz Sprawiedliwy a kapitu�a katedry �w. Wac�awa ................. 111 f. Tvr<.Han; 7. Kazimierz Sprawiedliwy i jego dzia�alno�� na Mazowszu � immunitet dla kanonik�w regularnych z Czerwi�ska .......................... 118 8. Nadania na rzecz klasztoru norbertanek na Zwierzy�cu .................. 121 EDL Motywy i okoliczno�ci dzia�a� fundacyjnych ksi�cia Kazimierza ..... 127 1. Motywy spo�eczno-religijne .................................... 130 2. Motywy polityczne ......................................... 145 3. Motywy cywilizacyjne ....................................... 151 > -' . 'l .': � f : : . -i ' . i IV Kr�g os�b wsp�dzia�aj�cych z Kazimierzem Sprawiedliwym w fundacjach na rzecz Ko�cio�a ......................................... 159 * l. Biskup krakowski Gedko ...................................... 161 2. Biskup krakowski Pe�ka ...................................... 172 3. Arcybiskup gnie�nie�ski Piotr .................................. 178 4. Komes Rados�aw ........................................... 186 5. Jaksa ....................... i ........................... 193 6. Mieszko Stary .............................................. 196 7. Helena ................................................... 198 8. Biskup p�ocki Lupus ........................................ 201 9. Miko�aj Bogoria ........................................... 203 10. Ba�drzych ................. ........ ............................ 205 Zako�czenie .................. ^.............................. 209 Wykaz skr�t�w ..................... .... .......................... 219 Bibliografia ...................... s ............................ 221 Summary ......'.............................................. 241 Indeks. ....................... . ,. .... ......... ..,&l,i. .......... 245 '� > �?.� in' Przedmowa Praca dr� J�zefa Dobosza, adiunkta w Instytucie Historii UAM, po�wiecona dzia�alno�ci fundacyjnej Kazimierza Sprawiedliwego jest poprawiony i skr�con� wersja jego rozprawy doktorskiej (promotor: prof. Brygida Kiirbis) obronionej w tym�e Instytucie w 1991 r. Podejmuje ona tematyk� stale aktualny w mediewistyce polskiej, mianowicie frapuj�cy nowoczesnego cz�owieka szczodrobliwo�� ludzi �redniowiecza na rzecz Ko�cio�a, jej przyczyny, przejawy i spo�eczne skutki. Wiemy, �e nie wolno poprzestawa� na wypowiedziach areng �redniowiecznych dokument�w donacyjnych, kt�re z regu�y wspominaj� jedynie wewn�trzne, czysto religijne, b�d� wr�cz dewocyjne, pobudki fundator�w; wiemy jednak r�wnie� i to w stopniu coraz pewniejszym, jak wa�nym czynnikiem mobilizuj�cym do ofiarno�ci by�y wzgl�dy duchowe, tak przenikaj�ce si� z doczesnymi, jak cho�by w wypadku pami�ci modlitewnej, kt�r� usi�owano sobie i swojemu rodowi zapewni� poprzez specjalne pobo�ne fundacje. J�zef Dobosz zaj�� si� okresem i postaci� nie najlepiej zbadanymi w nauce polskiej, a szczeg�lnie pozna�skiej, cho� trzeba zaznaczy�, �e wczesne studia �zagojskie" Kazimierza Tymienieckiego, p�niejszego tw�rcy pozna�skiej medie-wistyki uniwersyteckiej, w jakiej� mierze stanowi� prototyp tego rodzaju bada�, jakie obecnie, po up�ywie wielu dziesi�cioleci, w osobie J�zefa Dobosza znalaz�y utalentowanego kontynuatora. Kazimierz Sprawiedliwy, pierwszy na tronie wielkoksi���cym w Krakowie w�adca nowego typu, by� �sprawiedliwym" zw�aszcza dla Ko�cio�a, cho� i jego brat i rywal Mieszko Stary potrafi� by� szczodry dla instytucji ko�cielnych. Do tej pory Kazimierz nie doczeka� si� pe�niejszej ca�o�ciowej monografii. Rozprawa J. Dobosza stanowi r�wnie� milowy krok w tym kierunku i chcia�bym wyrazi� nadziej�, �e wyjdzie ona kiedy� spod tego samego pi�ra. Praca urzeka bowiem jasno�ci� zamys�u autorskiego, dog��bn� znajomo�ci� ca�ej odno�nej podstawy �r�d�owej i r�norodnej a rozproszonej literatury przedmiotu, a tak�e logik� i konsekwencj� wyk�adu. Podstawa �r�d�owa, aczkolwiek jak na wiek XE w Polsce nie najgorsza, zmusza jednak do znacznego wysi�ku heurystycznego. Autor, jak na rasowego mediewist� z �pozna�skiej szko�y" przysta�o, z powodzeniem radzi sobie z u�omno�ci� podstawy �r�d�owej i wydobywa z niej tyle akurat, ile z zachowaniem rygor�w naukowych mo�na wydoby�. Publikacja niniejsza dosz�a do skutku dzi�ki Dyrekcji Muzeum Pocz�tk�w Pa�stwa Polskiego w Gnie�nie, kt�ra wida� dostrzeg�a w niej walory uzasadniaj�ce w��czenie do swej serii wydawniczej �Pocz�tki Pa�stwa Polskiego". Jest to kolejny, niema�ej wagi, przejaw wsp�pracy pomi�dzy zas�u�on� gnie�nie�sk� plac�wka a Instytutem Historii UAM w drugiej z wczesnopiastowskich stolic Polski. Dot�d wsp�praca ta przejawia�a si� zw�aszcza we wsp�lnie podejmowanych konferencjach naukowych, przygotowywaniu wystaw, wsp�autorstwie katalog�w, odczytach czy uczestnictwie w radzie muzealnej. Dyrektorowi Muzeum mgr Stanis�awowi Pasicielowi oraz jego zast�pcy mgr Leszkowi Wetesko sk�adam za wspomnian� decyzj� wyrazy podzi�kowania. Jestem przekonany, �e wsp�praca pomi�dzy naszymi plac�wkami, zw�aszcza wobec zbli�aj�cych si� wa�nych milenijnych jubileuszy (�w. Wojciecha, zjazdu gnie�nie�skiego) oraz rocznicy koronacji Przemy�la H, ma zapewniona przysz�o��. Chcia�bym te� podzi�kowa� mgrowi Maciejowi Michalskiemu z mojego instytutu za zaanga�owanie i du�y wk�ad pracy w z�o�enie i druk niniejszej publikacji. Jest ona zarazem jednym z pierwszych widomych rezultat�w mo�liwo�ci poligraficznych, jakimi od niedawna dysponuje Instytut Historii UAM i kt�re w znacznej mierze powinny umo�liwi� b�d� u�atwi� druk publikacji jego pracownik�w i by� mo�e nie tylko ich. Pozna�, luty 1995 r. .IX wr.Hi,T2 w Jerzy Strzelczyk Dyrektor Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 35 /;� <r-/.s '.;? ,iai2� -f we- lira i si/nw �oq .;x>! u�sJtj � w MIX �aw Wst�p1 �<;.'�/. 'ili"..-'t X'.;(./0( i S>;" � >i i Dzia�alno�� fundacyjna Kazimierza Sprawiedlrwego, ksi�cia na Wi�licy od 1166/67 r., princepsa krakowskiego w latach 1177-1194, nie by�a jak dot�d przedmiotem ca�o�ciowej analizy, cho� trzeba przyzna�, �e dobrze rysuje si� w �wietle tak podstawy �r�d�owej, jak i dorobku studi�w krytyczno-erudycyjnych nad dokumentami dotycz�cymi poszczeg�lnych fundacji Kazimierzowych. Osoba ksi�cia i jego rz�dy zajmowa�y historyk�w przede wszystkim w zwi�zku z rywalizacj� o tron pryncypacki w Krakowie. Analizowano wi�c zakres i charakter jego w�adzy oraz stosunek do braci (g��wnie Mieszka Starego) i bratank�w. Sporo uwagi po�wi�cono osi�gni�ciom Kazimierza, koncentruj�c si� w polityce zewn�trznej na kwestii ruskiej. Stosunek do Ko�cio�a i jego hierarchii oceniano g��wnie przez pryzmat statutu ��czyckiego oraz z perspektywy uk�ad�w politycznych Polski dzielnicowej. Mistrz Wincenty (ks. IV, rozdz. 5), kt�ry na kartach swej kroniki przedstawi� wsp�czesny portret Kazimierza, uzasadnia� jego �sprawiedli-wo��" rygorystycznym stosunkiem do podw�adnych, ani s�...
Rysiek24