Dzień na Harmenzach.pdf

DZIE Ń NA HARMENZACH

Cie ń kasztanów jest zielony i mi ę kki. Kołysze si ę lekko po ziemi jeszcze wilgotnej, bo ś wie Ŝ o

skopanej, i wznosi si ę nad głow ą seledynow ą kopuł ą pachn ą c ą porann ą ros ą . Drzewa tworz ą

wzdłu Ŝ drogi wysoki szpaler, a czuby ich rozpływaj ą si ę w kolorycie nieba. Odurzaj ą ca wo ń

bagna ci ą gnie od stawów. Trawa zielona jak plusz srebrzy si ę jeszcze ros ą , ale ziemia ju Ŝ

paruje w sło ń cu. B ę dzie upał.

Lecz cie ń kasztanów jest zielony i mi ę kki. Nakryty cieniem siedz ę w piasku i wielkim

francuskim kluczem dokr ę cam zł ą czenia w ą skotorowej kolejki. Klucz jest chłodny i dobrze

le Ŝ y w dłoni. Co chwila bij ę nim o szyny. Metaliczny, surowy d ź wi ę k rozchodzi si ę po całych

Harmenzach i powraca z daleka niepodobnym echem. Oparci na łopatach stoj ą koło mnie

Grecy. Ale ci ludzie z Salonik i winnych stoków Macedonii boj ą si ę cienia. Stoj ą wi ę c w

sło ń cu, zdj ą wszy koszule, i opalaj ą niezmiernie chude barki i ramiona, pokryte ś wierzbem i

wrzodami.

- Ale Ŝ pilnie pracujesz dzisiaj, Tadku! Dzie ń dobry! Nie jeste ś głodny?

- Dzie ń dobry, pani Haneczko! Absolutnie nie. A poza tym wal ę mocno w szyny, bo nasz

nowy kapo... Przepraszam, Ŝ e nie wstaj ę z szyn, ale pani rozumie: wojna, Bewegung,

Arbeit 1 ...

Pani Haneczka u ś miecha si ę .

- Ale Ŝ naturalnie, Ŝ e rozumiem. Nie poznałabym ci ę , gdybym nie wiedziała, Ŝ e to ty.

Pami ę tasz, jak jadłe ś kartofle w łupinach, które dla ciebie kradłam od kur?

- Jadłem! Ale Ŝ , pani Haneczko, ja si ę nimi za Ŝ erałem! Uwaga, esman od tyłu.

Pani Haneczka sypn ę ła par ę gar ś ci zbo Ŝ a z sita zbiegaj ą cym si ę ku niej kurczakom, ale

obejrzawszy si ę , machn ę ła lekcewa Ŝą co:

- Ach, to tylko nasz szef. Mam go w tym palcu.

- W takim małym? Strasznie dzielna z pani kobieta. - I z rozmachem waln ą łem kluczem w

szyny, wybijaj ą c na jej cze ść melodi ę :

La donna e mobile” 2 .

- Ale Ŝ , człowieku, nie hałasuj! Mo Ŝ e by ś jednak naprawd ę co ś zjadł? Wła ś nie id ę do dworu,

to ci przynios ę .

- Pani Haneczko, najczulej dzi ę kuj ę . My ś l ę , Ŝ e dosy ć mnie pani dokarmiała, jak byłem

biedny...

- ... ale uczciwy - rzuciła z lekk ą ironi ą .

- ... a co najmniej niezaradny - odparowałem, jak umiałem.

- Ale a propos niezaradno ś ci: miałem dla pani dwa pi ę kne mydła z naj ś liczniejsz ą , jaka mo Ŝ e

by ć , nazw ą ,,Warszawa” i...

- i... ukradli jak zwykle?

- I ukradli jak zwykle. Jak nie miałem nic, to spałem spokojnie. Teraz, Ŝ ebym nie wiedzie ć

jak owi ą zał paczki sznurkami i drutem, zawsze rozwi ąŜą . Par ę dni temu zorganizowali mi

butelk ę miodu, a teraz znów to mydło. Ale biedny b ę dzie złodziej, jak go złapi ę .

Pani Haneczka roze ś miała si ę na głos.

- Wyobra Ŝ am sobie. Ale ś dziecko! Co do mydła masz si ę wcale nie martwi ć , dostałam dzi ś od

Iwana dwa ładne kawałki. Ach, byłabym zapomniała, oddaj ten pakuneczek dla Iwana, to

słonina - rzekła kład ą c pod drzewem małe zawini ą tko. - A tu, patrz, jakie ładne mydła.

1 Bewegung, Arbeit (niem.) - ruch, praca

La donna e mobile (wł.) - Kobieta zmienn ą jest, pie śń z opery Giuseppe Verdiego Rigoletto

Odwin ę ła papier, dziwnie znajomy. Podszedłem i przyjrzałem si ę dokładniej: na obu wielkich

jak od Schichta kawałkach wytłoczona była kolumna i napis „Warszawa”.

Milcz ą c, oddałem jej zawini ą tko.

- Rzeczywi ś cie, ładne mydło.

Spojrzałem na pole ku rozrzuconym grupom pracuj ą cych ludzi. W ostatniej, a Ŝ koło kartofli,

dostrzegłem Iwana: jak pies owczarek naokoło trzody czujnie obchodził swoj ą grup ę ludzi,

pokrzykiwał co ś , czego z odległo ś ci nie było słycha ć , i wymachiwał wielkim odartym z kory

kijem.

- Ale biedny b ę dzie złodziej - rzekłem, nie spostrzegłszy, Ŝ e mówi ę w przestrze ń , bo pani

Haneczka odeszła ju Ŝ i tylko z daleka rzuciła mi, odwracaj ą c na moment głow ę :

- Obiad jak zwykle, pod kasztanami.

- Dzi ę kuj ę !

I pocz ą łem znów dzwoni ć kluczami o szyny i dokr ę ca ć zluzowane ś ruby.

Pani Haneczka wzbudziła pewn ą sensacj ę w ś ród Greków, gdy Ŝ przynosi im czasem kartofle.

- Pani Haneczka gut, extra prima. To twoja madonna?

- Ale Ŝ gdzie madonna! - obruszam si ę , tłuk ą c przez pomyłk ę kluczem w palec - to znajoma,

no, camerade filos, compris 3 , Greco bandito?

- Greco niks bandito. Greco gut człowiek. Ale dlaczego ty nic od niej je ść ? Kartofel, patatas?

- Nie jestem głodny, mam co je ść .

- Ty niks gut, niks gut - kr ę cił głow ą stary Grek, tragarz z Salonik, który zna dwana ś cie

j ę zyków z południa - my jeste ś my głodni, wiecznie głodni, wiecznie, wiecznie...

Ko ś ciste ramiona przeci ą gaj ą si ę . Pod oparszywiał ą ś wierzbem i wrzodami skór ą graj ą

dziwnie wyra ź nie, jakby oddzielone osobno, mi ęś nie, u ś miech łagodzi napi ę te rysy twarzy,

ale czaj ą cej si ę gor ą czki w oczach nie mo Ŝ e zgasi ć .

- Jak jeste ś cie głodni, to j ą popro ś cie. Niech wam przyniesie. A teraz pracujcie, laborancie,

laborando, bo nudno z wami. Id ę gdzie indziej.

- A wła ś nie, Tadeusz, Ŝ e ź le zrobiłe ś - rzekł wysuwaj ą c si ę zza innych stary, gruby ś yd. Oparł

łopat ę o ziemi ę i stan ą wszy nade mn ą , ci ą gn ą ł: - Przecie Ŝ i ty byłe ś głodny, wi ę c umiesz nas

zrozumie ć . Nic by ciebie nie kosztowało, Ŝ eby tak przyniosła z kubeł kartofli.

Słowo kubeł przeci ą gn ą ł długo i marz ą co.

- Ty si ę , Beker, odczep ode mnie ze swoj ą filozofi ą i zajmij si ę lepiej ziemi ą i łopat ą , compris.

Ale Ŝ eby ś wiedział: b ę dziesz zdychał, to ci ę jeszcze dobij ę , rozumiesz? A wiesz za co?

- Za có Ŝ to?

- Za Pozna ń . A mo Ŝ e to nieprawda, Ŝ e byłe ś lageraltesterem w Ŝ ydowskim lagrze pod

Poznaniem?

- No to co, Ŝ e byłem?

- A zabijałe ś ludzi? A wieszałe ś ich na słupku za głupi ą ukradzion ą kostk ę margaryny albo za

bochenek chleba?

- Wieszałem złodziejów.

- Beker, mówi ą , Ŝ e jest na kwarantannie twój syn. R ę ce Bekera kurczowo uj ę ły trzon łopaty, a

wzrok jego pocz ą ł uwa Ŝ nie obejmowa ć mój tułów, szyj ę , głow ę .

- Ty, pu ść t ę łopat ę , nie patrz tak bojowo. Mo Ŝ e to nieprawda, Ŝ e to syn kazał ciebie zabi ć za

tamtych z Poznania?

- Prawda - rzekł głucho. - A drugiego syna powiesiłem w Poznaniu, ale nie za r ę ce, tylko za

szyj ę , bo ukradł chleb.

- Bydl ę ! - wybuchn ą łem.

Ale Beker, starszy, siwawy ś yd, skłonny nieco do melancholii, był ju Ŝ spokojny i

opanowany. Popatrzył na mnie z góry, prawie z pogard ą .

Compris (franc.) - rozumiesz

- Jak długo siedzisz w obozie?

- O... par ę miesi ę cy.

- Wiesz, Tadeusz, bardzo ci ę lubi ę - rzekł niespodziewanie - ale ty głodu to tak naprawd ę nie

zaznałe ś , co?

- Zale Ŝ y, co to jest głód.

- Głód jest wtedy prawdziwy, gdy człowiek patrzy na drugiego człowieka jako na obiekt do

zjedzenia. Ja ju Ŝ miałem taki głód.

Rozumiesz? - A gdy milczałem i tylko od czasu do czasu stukałem kluczem o szyny i

machinalnie ogl ą dałem si ę na lewo i na prawo, czy nie idzie kapo, ci ą gn ą ł: - Nasz lager - tam

- był mały... Tu Ŝ obok drogi. Drog ą chodzili ludzie ładnie ubrani, takie kobiety. Na przykład

w niedziel ę do ko ś cioła. Albo młode pary. A dalej wie ś , taka zwykła wie ś . Tam ludzie mieli

wszystko, o pół kilometra od nas. A my ś my brukiew... człowieku, u nas ludzie Ŝ ywcem

chcieli si ę zjada ć ! I co, miałem nie zabija ć kucharzy, co za masło kupowali wódk ę , a za chleb

papierosy? Mój syn kradł, to go te Ŝ zabiłem. Ja jestem tragarz, to znam Ŝ ycie.

Przygl ą dałem mu si ę ciekawie, jak nowemu człowiekowi.

- A ty, a ty te Ŝ tylko twoj ą porcj ę jadłe ś ?

- To co innego. Ja byłem lageraltesterem.

- Uwa Ŝ aj! Laborando, laborando, presto 4 - wrzasn ą łem nagle, zza zakr ę tu drogi bowiem

wynurzył si ę esman na rowerze i przeje Ŝ d Ŝ ał obok nas, przygl ą daj ą c si ę uwa Ŝ nie.

Natychmiast pochyliły si ę ni Ŝ ej karki, wzniosły si ę ci ęŜ ko trzymane w pogotowiu łopaty,

uderzył o szyny francuski klucz.

Esman znikn ą ł za drzewami, łopaty opadły i znieruchomiały. Grecy zapadli w zwykłe

odr ę twienie.

- Która godzina?

- Nie wiem. Do obiadu jeszcze daleko. A wiesz, Beker, powiem ci co ś na odchodnym: dzi ś

b ę dzie na lagrze wybiórka. Mam nadziej ę , Ŝ e razem ze swoimi wrzodami pójdziesz do

komina.

- Wybiórka? Sk ą d wiesz, Ŝ e b ę dzie...

- Có Ŝ e ś si ę tak wystraszył? B ę dzie, i tyle. Boisz si ę , co? Nosił wilk... - U ś miecham si ę

zło ś liwie, rad z pomysłu, i odchodz ę , nuc ą c modne tango, zwane „krematoryjnym”. Puste

oczy człowieka, z których nagle uciekła wszelka tre ść , patrz ą nieruchomo przed siebie.

Szyny mojej kolejki ci ą gn ą si ę wzdłu Ŝ i wszerz po całym polu. Tu doprowadziłem je jednym

ko ń cem do kupy spalonych ko ś ci przewo Ŝ onych przez auta z kremo, a drugi utopiłem w

stawie, gdzie ostatecznie ko ś ci te l ą duj ą , ówdzie wyjechałem nimi na gór ę piasku, który

b ę dzie równomiernie rozprowadzony po polu, Ŝ eby da ć suchy podkład zbyt bagnistej glebie,

tam znów poło Ŝ yłem je wzdłu Ŝ wału trawiastej ziemi, która pójdzie na piasek. Tory chodz ą

tak i siak, a tam, gdzie si ę krzy Ŝ uj ą , jest olbrzymia Ŝ elazna płyta obrotowa, któr ą przenosi si ę

raz tu, raz tam.

Tłum półnagich ludzi otoczył j ą , pochylił si ę i wczepił w ni ą palce.

- Hoooch, do góry! - wrzasn ą łem, dla lepszego efektu podnosz ą c sugestywnie r ę k ę jak

dyrygent. Ludzie szarpn ę li raz i drugi, kto ś przewalił si ę ci ęŜ ko przez płyt ę , sam nie mog ą c za

bardzo usta ć na nogach. Skopany przez towarzyszy, wyczołgał si ę z kr ę gu i podnosz ą c

piaskiem i łzami uwalan ą twarz znad ziemi, j ę kn ą ł:

- Zu schwer, zu schwer... Za ci ęŜ kie, kolego, za ci ęŜ kie... - Wsadził rozharatan ą dło ń w usta,

ssał chciwie.

Presto (wł.) - szybko

- Do roboty, au. Wstawaj! Ano jeszcze raz Hooch. Do góry!

- Doguri! - zgodnym chórem powtarza tłum, pochyla si ę jak najni Ŝ ej, wypina z ę bate jak u ryb

łuki kr ę gosłupów, wypr ęŜ a mi ęś nie tułowia. Ale r ę ce, przytkni ę te do płyt, zwisaj ą lu ź ne i

bezwładne.

- Do góry!

- Doguri!

Nagle na ten kr ą g wypr ęŜ onych grzbietów, na zgi ę te karki, na pochylone a Ŝ ku ziemi głowy,

na sflaczałe r ę ce posypał si ę grad uderze ń . Trzon łopaty b ę bnił, obijał skór ę na ko ś ciach i

głucho st ę kał po brzuchu. Zakotłowało si ę naokoło płyty. Okropny wrzask ludzki buchn ą ł

nagle i urwał si ę , a płyta d ź wign ę ła si ę do góry i chybocz ą c si ę ci ęŜ ko, zawisła nad głowami

ludzi i ruszyła, gro Ŝą c w ka Ŝ dej chwili upadkiem.

- Wy psy - rzucił odchodz ą cym kapo - ja b ę d ę wam ale pomagał.

Dysz ą c ci ęŜ ko, przecierał r ę k ą czerwon ą , obrz ę kł ą twarz o Ŝ ółtych plamach i wodził za nimi

roztargnionym, bezmy ś lnym spojrzeniem, jakby tych ludzi widział po raz pierwszy. Potem

zwrócił si ę do mnie:

- Ty, kolejarz, gor ą co dzisiaj?

- Gor ą co. Kapo, t ę płyt ę trzeba poło Ŝ y ć przy trzecim inkubatorze, prawda? A szyny?

- Poprowadzisz prosto do rowu.

- Ale tam jest wał ziemi po drodze.

- To go przekop. Do południa musi by ć zrobione. A na wieczór zrobisz mi cztery pary noszy.

Mo Ŝ e si ę kogo ś poniesie na lager. Gor ą co dzi ś , co?

- Gor ą co. Ale, kapo... Dalej, dalej z t ą płyt ą ! Do trzeciego domku! Kapo si ę patrzy!

- Kolejarz, daj mi cytryn ę .

- Niech kapo przy ś le do mnie pipla. Nie mam w kieszeni. Kiwa kilkakrotnie głow ą i

odchodzi, kulej ą c. Idzie na dwór, na wy Ŝ erk ę . Ale wiem, Ŝ e tam mu nic nie dadz ą - bije ludzi.

Kładziemy płyt ę . Straszliwym wysiłkiem doci ą ga si ę szyny, podwa Ŝ a kilofem, gołymi

palcami dokr ę ca si ę ś ruby. Głodne, gor ą czkowe postacie ła Ŝą nieporadne, zgonione,

pokrwawione. Sło ń ce wychodzi wysoko na niebo i grzeje coraz dokuczliwiej.

- Która godzina, kolego?

- Dziesi ą ta - mówi ę , nie podnosz ą c oczu od szyn.

- Bo Ŝ e, Bo Ŝ e, jeszcze dwie godziny do obiadu. Czy to prawda, Ŝ e dzi ś b ę dzie w obozie

wybiórka, Ŝ e pójdziemy do krematorium?

Ju Ŝ wszyscy wiedz ą o wybiórce. Ukradkiem opatruj ą sobie rany, Ŝ eby były czy ś ciejsze i

mniejsze, zrywaj ą banda Ŝ e, masuj ą mi ęś nie, spryskuj ą si ę wod ą , Ŝ eby by ć ś wie Ŝ szymi i

ra ź niejszymi na wieczór. Walcz ą o byt ci ęŜ ko i bohatersko. Innym jest wszystko jedno.

Ruszaj ą si ę , Ŝ eby unikn ąć bicia, Ŝ r ą traw ę i lepk ą glin ę , aby nie czu ć głodu, chodz ą osowiali,

jeszcze Ŝ ywe trupy.

- My wszyscy - krematorium. Ale wszyscy Niemcy b ę d ą kaput. Wojna fini, wszyscy Niemcy

- krematorium. Wszyscy: kobiety, dzieci. Rozumiesz?

- Rozumiesz, Greco gut. Ale to nieprawda, wybiórki nie b ę dzie, keine Angst 5 .

Przekopuj ę wał. Lekka, por ę czna łopata „sama” chodzi w dłoniach. Grudy wilgotnej ziemi

poddaj ą si ę łatwo i mi ę kko wylatuj ą w powietrze. Dobrze jest pracowa ć , jak si ę zjadło na

ś niadanie ć wier ć boczku z chlebem i czosnkiem i zapiło si ę puszk ą skondensowanego mleka.

W sk ą pym cieniu murowanego inkubatora kucn ą ł kommandoführer, mały, wysuszony

esmanek w rozchełstanej koszuli. Zm ę czył si ę ła Ŝ eniem w ś ród kopi ą cych. Umie bole ś nie

smaga ć szpicrut ą . Wczoraj ci ą ł mnie dwa razy przez plecy.

- Gleisbauer 6 , co tam nowego słycha ć ? Ś migam łopat ą i przybijam ziemi ę na wierzchu.

- Pod Orłem padło trzysta tysi ę cy bolszewików.

5 Keine Angst (niem.) - nie ma strachu

Gleisbauer (niem.) - robotnik kolejowy

- To dobrze, nie? Jak my ś lisz?

- Pewnie, Ŝ e dobrze. Bo tam zgin ę ło drugie tyle Niemców. A bolszewicy b ę d ą za rok tutaj, jak

tak dalej pójdzie.

- Tak my ś lisz? - u ś miecha si ę zło ś liwie i zadaje sakramentalne pytanie: - Daleko do obiadu?

Wyci ą gam zegarek, stary srebrny grat ze ś miesznymi rzymskimi cyframi. Lubi ę go, bo jest

podobny do zegarka ojca. Kupiłem go za paczk ę fig.

- Jedenasta.

Cherlak wstał spod muru i spokojnie wyj ą ł mi go z r ę ki.

- Daj mi go. Bardzo mi si ę podoba.

- Nie mog ę , bo to mój własny, z domu.

- Nie mo Ŝ esz? To nie.

Zamachn ą ł si ę i cisn ą ł zegarek o ś cian ę . Po czym siada znów w cieniu i podkula nogi. -

Gor ą co dzisiaj, co?

Milcz ą c podnosz ę zegarek i zaczynam gwizda ć ze zło ś ci. Najpierw foks o wesołej Joannie,

potem stare tango o Rebece, potem Warszawiank ę i Rot ę , a wreszcie repertuar z lewej strony.

Wła ś nie gwizdałem Mi ę dzynarodówk ę , wtóruj ą c w my ś li: Eto budiet po ś lednij i rieszitielnyj

boj 7 - gdy nagle przesłonił mnie wysoki cie ń i ci ęŜ ka dło ń spadła mi na kark. Podniosłem

głow ę i zamarłem. Rozpo ś cierała si ę nade mn ą olbrzymia, czerwona, obrz ę kła twarz, a trzon

od łopaty niepokoj ą co chwiał si ę w powietrzu. Nieskazitelnie białe pasiaki odcinały si ę ostro

od dalekiej zieleni drzew. Mały czerwony trójk ą t z cyferk ą „3277” przyszyty do piersi chwiał

si ę dziwnie i rozrastał w oczach.

- Co gwi Ŝ d Ŝ esz? - spytał kapo, patrz ą c mi prosto w oczy.

- To taki bardzo mi ę dzynarodowy slogan, panie kapo.

- A znasz ten slogan?

- No... troch ę ... z rozmaitych stron - dodałem przezornie.

- A to znasz? - spytał.

I ochrypłym głosem zacz ą ł ś piewa ć Rot ę Fahne 8 . Odrzucił trzon od łopaty, oczy zal ś niły mu

niespokojnie. Nagle urwał, podniósł kij i pokiwał głow ą , pół z pogard ą , a pół z politowaniem:

- ś eby to prawdziwy SS słyszał, ju Ŝ by ś nie Ŝ ył. Ale ten... Cherlak pod murem ś mieje si ę

szeroko i dobrodusznie:

- I wy to nazywacie katorg ą ! Trzeba było by ć jak ja na Kaukazie!

- Kommandoführer, ju Ŝ zasypali ś my jeden staw ko ś ciami ludzkimi, a ile zasypano przedtem,

a ile poszło do Wisły, tego ani pan, ani ja nie wiemy.

- Trzymaj pysk, ś wi ń ski psie - i wstał spod muru, si ę gaj ą c po upuszczon ą szpicrut ę .

- Bierz ludzi i id ź po obiad.

Rzucam łopat ę i znikam za w ę głem inkubatora. Z daleka słysz ę jeszcze głos kapy, ochrypły i

dychawiczy:

- Tak, tak, to s ą ś wi ń skie psy. Trzeba ich wszystkich wybi ć do nogi. Ma pan racj ę , panie

kommandoführerze. Rzuciłem na nich nienawistne spojrzenie.

III

Wychodzimy drog ą prowadz ą c ą przez Harmenze. Wysokie kasztany szumi ą , cie ń jest jeszcze

ziele ń szy, ale jakby suchszy. Jak wyschłe li ś cie. Jest to cie ń południa.

Po wyj ś ciu na drog ę trzeba koniecznie przej ść obok malutkiego domku o oknach z zielonymi

okiennicami, które w ś rodku maj ą niezgrabnie wyci ę te serduszka, i o białych,

wpółzesuni ę tych firaneczkach. Pod oknami pn ą si ę delikatne ró Ŝ e o bladym, matowym

7 Eto budiet poslednij i rieszitielnyj bój (ros.) - Bój to b ę dzie ostatni..., fragment Mi ę dzynarodówki

Rot ę Fahne (niem.) - Czerwony sztandar, pie śń komunistyczna

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: