człowiek konsumpcyjny.pdf

„Człowiek konsumpcyjny -

szansa czy zagrożenie dla

ludzkości?”

„Rodzimy się po to, aby korzystać

z życia. Szczęście jest niczym

innym, jak korzystaniem z życia, w

sposób zgodny z naszą naturą.

Rodzimy się więc po to,

abyśmy byli szczęśliwi”

[NAPOLEON]

Człowiek jako jednostka w nowoczesnej cywilizacji, kierunki jego dążeń, jak również

jego postawa wobec życia, są dziś przedmiotem wielu refleksji. Czy konsumpcyjny styl życia,

dążenie do zaspokajania własnych potrzeb są dla nas szansą czy zagrożeniem? Czy w tym

społeczeństwie, gdzie często mimowolnie poddajemy się naciskowi z zewnątrz, ma rację

bytu twierdzenie Sartre’a o wolnym wyborze człowieka? Spróbuję dać na te pytania

odpowiedź.

Gdy podnosi się poziom życia w szerokich warstwach społecznych, gdy coraz bardziej

zwiększa się intensywność produkcji, gdy rozwija się rewolucja naukowo – techniczna, nawet

jeżeli podział dóbr nie jest tak do końca sprawiedliwy, wtedy coraz silniej uwidaczniają się

ideały dobrobytu, rosną potrzeby, a co się z tym wiąże – konsumpcja. Przeciętny człowiek

oczekuje od życia wygody i nowych możliwości. Obserwując otaczającą go rzeczywistość,

dostrzega on szansę dla siebie i swoich bliskich. Praca przestaje być dla niego celem, a staje

się środkiem prowadzącym do korzystania z uroków życia. Jednym z takich „uroków” jest

turystyka, która jest już nie tylko luksusem dla bogatych. Świat staje otworem także dla tych

średnio zarabiających. Rosnące potrzeby powodują wzrost wymagań. Prawie każdą dziedzinę

życia mamy ogólnodostępną: kino, książki, sport, komputery... Rynek starając się sprostać

nowym i coraz większym wymaganiom konsumentów, musi rozwijać się coraz dynamiczniej.

Firmy toczą batalie o klientów. Reklama, coraz lepsza jakość produktów... – to wszystko po

to, by zaspokoić nawet najbardziej wybredne gusta. Rywalizacja widoczna jest także wśród

„szarych” obywateli. Lepsze wykształcenie, to lepsza praca. Z nią znowu wiążą się wyższe

zarobki, a co za tym idzie - wzrost możliwości. Ludzie dostrzegają, że aby coś osiągnąć,

muszą sami się rozwijać. Poprawia się samoświadomość społeczeństwa.

W pewien sposób sytuacja jednostek staje się punktem odniesienia wielkiej polityki.

Wielu ludzi twierdziło (i zapewne wielu nadal twierdzi), że konsumpcyjny styl życia to tama

przeciwko wszelkim odmianom nacjonalizmów. Jeden ze współczesnych filozofów - Bogdan

Suchodolski, w swej książce „Labirynty współczesności” zauważył, że: „Ideologia

konsumpcyjna miała być wyrazem małych interesów małych ludzi, ich egoizmu i potrzeby

szczęścia, a samoobroną przed mitami i egzaltacją masową. Była to ideologia respektująca

prawa ludzi bardziej niż prawa historii, a dobra jednostek bardziej niż zmitologizowaną

wielkość narodu na polach historii”. W pełni zgadzam się z tym stwierdzeniem.

Obserwując obecną sytuację w Europie, na dzień dzisiejszy nie obawiam się tego, iż

Niemcy mogłyby wypowiedzieć nam wojnę, jednak pewności tej nie mam w stosunku do

naszego wschodniego sąsiada – Rosji. Bo czy przeciętny Niemiec, który ma domek na

przedmieściach, dobrą pracę i wygodne życie zdecydowałby się porzucić to wszystko w imię

wyższych celów, oddać się wielkim sprawom i wielkim zadaniom? Ten swego rodzaju

egoizm sprawia, że człowiek konsumpcyjny woli zaspokajać swoje wciąż rosnące potrzeby

niż zrezygnować z tego wszystkiego w myśl wyższej idei. Natomiast w Rosji sytuacja jest

trudniejsza. Silny podział na biednych i bogatych (wraz z dużą rzeszą tak zwanych

„nowobogackich”), niewielka grupa ludzi średnio zarabiających (którzy są głównym

„składnikiem” społeczeństwa konsumpcyjnego), niestabilność gospodarki i silny rozwój

ośrodków mafijnych sprawia, że coraz bardziej widoczne jest tam niezadowolenie społeczne.

Rosjanie nie są pewni jutra. Tu już nie ma zaspokajania „nadprogramowych”, rosnących

potrzeb, tu jest walka o zaspokojenie tych podstawowych – żywność, ubranie... Niedawno

usłyszałam w telewizji o coraz silniej rozwijającej się partii faszystowskiej w Rosji, która

skupia głównie w swych szeregach ludzi młodych. Oskarżają oni o zaistniałe problemy

gospodarcze mniejszości narodowe, szukają winnych na których można by skupić swą złość.

Ratunek dla Rosji widzą w wyzwoleniu kraju spod finansowych i ideologicznych wpływów

Zachodu. „Rosja dla Rosjan” - krzyczą w umundurowanym chórze członkowie RJN i ich

hasło podchwytuje naród. Tak jak wielu ludzi, dostrzegam w tym stanie gospodarczym i

politycznym niebezpieczeństwo. Niestabilność tego kraju sprawia, że także i ja czuję się

zagrożona.

Na społeczeństwo konsumpcyjne można też spojrzeć od strony czysto moralnej.

Wielu ludzi uważa, że wzrost niepożądanych potrzeb, jak również ostra rywalizacja,

wpływają na coraz większy rozkład moralny całego społeczeństwa. Nie jest to tak do końca

bezpodstawne. Wiele osób nie potrafi odnaleźć się w otaczającej ich rzeczywistości. Jest ona

dla nich za trudna. Nie radzą sobie z szybkim tempem życia, z ostrą konkurencją. Wolą się

wycofać niż zmierzyć z problemami z jakimi się zetknęli. Może to prowadzić do wszelkiego

rodzaju dewiacji. Widoczny jest coraz silniejszy wzrost alkoholizmu czy narkomanii. Same

narkotyki, są także często stosowane do intensyfikowania życiowych przyjemności, jak

również stają się sposobem na pokonywanie trudności życiowych. Coraz bardziej realne staje

się zagrożenie zbytniego upowszechnienia środków psychotropowych. Przeczytałam kiedyś

pewne zdanie w artykule o narkomanii, które utkwiło mi w pamięci, a które myślę, że

oddałoby istotę rzeczy : „Pewnego dnia możemy obudzić się w świecie w którym nikt nie

będzie żył w realnej rzeczywistości, wszyscy ‘uciekną’ w swój własny świat. Zostaniemy

sami...”

Problem moralności w państwie konsumpcyjnym nie dotyczy jednak tylko

narkomanii czy alkoholizmu. Jest to także kwestia dokonywania wyborów. Jeden ze

współczesnych filozofów Zygmunt Bauman w swojej książce „Etyka ponowoczesna”

napisał, że: „ ’wartość warta ceny’ nie może być najlepszym z możliwych sposobów

odróżnienia uczynków dobrych od złych – ale jest najmniej zawodnym wśród standardów,

jakimi dysponujemy...”. Uważa on też, że państwo ma na sumienie moralne w pewien sposób

wpływ usypiający: „Rzecz w tym jednak, że przychodzenie z pomocą staje się w tych

warunkach odpowiedzialnością organów państwowych, a wraz z tym państwo przejmuje

prawo decydowania o względnej wadze potrzeb i tych, którym potrzeby te doskwierają”.

Dostrzegam w tym stwierdzeniu dużo racji. Uwalnianie od wyrzutów moralnych, a wraz z

nimi i od czujności moralnej sprawia, że pewnego dnia państwo może postanowić użyć

scedowanego nań autorytetu moralnego do celów głęboko niemoralnych.

Czy jednak stawianie tamy dla nacjonalizmu, często skrajnego, poprzez swego rodzaju

egoizm jednostki, jak również zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństwa jest szansą czy

zagrożeniem? Myślę, iż słusznie zauważył Bogdan Suchodolski: „Człowiek jest istotą, której

zależy nie na samym życiu, lecz na takim określonym życiu, które ma w jego oczach

wartość”. Człowiek konsumpcyjny często odrzuca działanie dla samego istnienia. Powoduje

to, że w pewien sposób traci on orientację, łatwo ulega zmiennym i coraz silniejszym

nastrojom przyjemności, co w efekcie prowadzi do przesytu. A jednak konsumpcja w

odpowiednich „dawkach” nie stanowi tutaj zagrożenia. Trzeba znać umiar, nawet w sposobie

życia.

Innym zagrożeniem jest spłycenie otaczających nas wartości. Konsumpcja po

zaspokojeniu podstawowych potrzeb, staje się również konsumpcją rozrywki i zabawy,

konsumpcją turystyki i sportu. Wielu ludzi uważa, że efekty społeczne kultury masowej są

fenomenem w dziejach cywilizacji. Mało rozważne jest jednak stwierdzenie, że ich natura jest

całkiem nowa. Polski publicysta Krzysztof Teodor Toeplitz w swojej książce „Mieszkańcy

masowej wyobraźni” przypomniał jak wielki wpływ na zmianę oblicza społecznego Europy

wywarł wynalazek druku, kiedy to masy ludzi, pod wpływem słowa drukowanego, poddane

zostały działaniu powszechnych, masowych emocji. Znalazły one, nawiasem mówiąc, swoje

ujście w krwawych wypadkach reformacji, zwłaszcza w Niemczech, jak i w uświadamianiu

sobie przez wiele ludów europejskich – dzięki doznaniu wspólnoty języka pisanego – własnej

natury narodowej. Wróćmy jednak do czasów współczesnych, gdzie kultura stając się

masową, często odbiega od jej autentycznych przesłanek. Pojawia się więc pytanie o jej

miejsce w tym nowym systemie. Upowszechniana przez wszelkiego rodzaju instytucje,

powoduje, iż traci ona swoje podstawowe wartości. Krytycy kultury masowej stawiają

zazwyczaj zarzut, że świat propagowanych przez nią ideałów jest płaski, zmierza w kierunku

ekscytowania chęci spożycia i użycia, z pominięciem wyższych aspiracji duchowych. Kina

nastawione głównie na ilość widzów niż na poziom filmów, często obawiają się sięgać po te

ambitniejsze projekcje. Styl konsumpcyjny pozostawia też swoje piętno w literaturze.

Przeciętny człowiek chętniej sięgnie po książkę „łatwą, prostą i przyjemną”, niż po

trudniejszą literaturę. Stojąc przed wyborem między prozą Flaubert’a a najnowszym

kryminałem, czy książką typu „Jak schudnąć w dwa tygodnie”, niewielu wybierze tą

pierwszą. Obecnie rekordy popularności biją „Harlequiny” (wbrew pozorom nie czytają ich

tylko gospodynie domowe), które przenoszą czytelnika w nierealny, acz kiczowaty świat

romansu. A jednak to od nas samych zależy po jaką książkę sięgniemy. Otaczająca nas

kultura masowa nie jest bowiem w stanie zmusić nas do dokonania określonego wyboru –

jeżeli lubimy literaturę piękną, to nic nie staje na przeszkodzie aby z niej korzystać.

Konsumpcja, która jak widać w pewien sposób staje się nawet „żarłoczna”, jest

również, jak twierdzi Gillo Dorfles w swej książce „Człowiek zwielokrotniony”:

„...użytkowaniem i przeciwstawianiem się entropii i obumieraniem danego zjawiska”.

Ucieczka od chaosu ma być ucieczką przed szarym, nieokreślonym życiem, przed nudą ale i

trudem oraz odpowiedzialnością. Nie da się ukryć, że jest to jeden z podstawowych

wyznaczników naszej epoki.

Jakkolwiek jednak silnie ubolewać możemy nad „zmasowieniem” dziedzin życia,

trudno się temu równie silnie dziwić. Epoka demokracji jest zarazem epoką materializmu.

Można na to spojrzeć pod kątem coraz bardziej wielkomiejskiego charakteru cywilizacji

współczesnej. Bliskie sąsiedztwo w jakim żyją ze sobą warstwy o bardzo różnym statusie

majątkowym, sprawia, że nawet mieszkaniec najuboższego przedmieścia ociera się

codziennie o przejawy dobrobytu i zbytku towarzyszącego życiu mieszkańców dzielnic

bogatszych. Kultura wielkomiejska ekscytuje szczególnie silnie żądzę posiadania, luksusu,

coraz gwałtowniejszego pięcia się w górę, czyniąc to w stopniu nieporównanie wyższym niż

zamknięte i bardziej jednolite kultury wiejskie i prowincjonalne. Według Toeplitz’a ów etos

konsumpcyjny, który stanowi jedną z kości niezgody pomiędzy zwolennikami kultury

masowej i jej produktów, a ich krytykami wychodzącymi z moralnie pozytywnych zresztą

przesłanek, wydaje się być nieuchronnym składnikiem wszelkich kultur o charakterze

wielkomiejskim.

Zagrożenia w konsumpcyjnym stylu życia dopatruje się także Kościół katolicki.

Papież Jan Paweł II w swoim doktoracie „Osoba i Czyn”, stwierdził, że należy „być a nie

mieć”. Kościół zdaje się jednak nie dostrzegać, że człowiek końca XX wieku to głównie

człowiek laicki. Nawet jeżeli wierzy w Boga, to nie przestrzega wszystkich dogmatów

kościelnych. Dla niego „być” to niekoniecznie tylko wiara i Chrystus, dla niego „być” nie

wyklucza „mieć”. Człowiek ten nie widzi nic złego w posiadaniu, zwłaszcza, że sam Kościół

katolicki jest właścicielem sporych dóbr. Kiedy jakiś czas temu w Ameryce Pd. grupa

biskupów zaapelowała by Kościół był instytucją ubogą (tzw. teologia wyzwolenia), spotkało

się to ze zdecydowanym sprzeciwem Watykanu. Innym przykładem może być sytuacja w

Afryce. Państwa zachodnie, państwa konsumpcyjne, starają się pomóc tym biedniejszym

przez rozwój szkolnictwa, służby zdrowia, pomoc żywnościową, czy też - dostrzegając

niebezpieczeństwo wynikające z wielodzietności rodzin afrykańskich - ograniczanie kontroli

urodzin. Na to ostatnie kościół reaguje z wielkim oburzeniem, jak przykładowo stanowisko

Watykanu na międzynarodowej konferencji w Kairze, stwierdzając, że „dzieci to ich

największy skarb”. Nie robi jednak zbyt wiele by pomóc tym wielodzietnym rodzinom.

Oczywiście pisząc o Kościele katolickim mam na myśli samą instytucję, a nie ludzi

wyjątkowych, jak na przykład zmarła niedawno Matka Teresa z Kalkuty. Patrząc na to

wszystko z pozycji obserwatora dostrzegam, że Kościół obawia się, iż konsumpcyjny styl

życia odsunie człowieka wierzącego od Boga, że zminimalizuje jego chęć „doznawania

życia”. Jak podaje OP Maciej Zięba w swym artykule „Ewolucja nauczania o

demokratycznym kapitalizmie w encyklikach społecznych” : „ człowiek traktuje swoje życie

jako zespół doznań, których należy doświadczyć szukając fałszywych i powierzchownych

satysfakcji i troszcząc się wyłącznie albo głównie o to, by mieć i używać, przy czym on sam

jest traktowany przez innych ludzi przede wszystkim jako producent czy konsument dóbr”.

Uważam jednak inaczej. Mimo, że wcześniej wspomniałam, iż człowiek konsumpcyjny nie

jest zdolny do oddania się wielkim ideom, gdyż ważniejsze jest dla niego

zaspokajanie własnych, wciąż rosnących potrzeb, to jednak myślę, że ten, kto prawdziwie

wierzy, potrafi utrzymać swoją wiarę oraz, że człowiek sam kształtuje sobie swoje ideały.

Analizując społeczeństwo konsumpcyjne, jego plusy i minusy, nie sposób pominąć tak

prężnie rozwijającej się dziś dziedziny życia jaką jest informatyka. Coraz bardziej

powszechny staje się dostęp do komputerów i internetu, co sprawia, że kontakt ze światem i

ludźmi przyjmuje charakter masowy. Za jego pomocą można wypożyczyć książkę z

biblioteki, zrobić zakupy, wysłać list, poznać nowych ludzi, a nawet w niedalekiej

przyszłości, jak przepowiada Andrzej Targowski w swej książce „Informatyka – klucz do

dobrobytu”, będziemy mogli nie wychodząc z domu wziąć udział w głosowaniu nad ustawą w

Sejmie. Komputer, internet dają ogromne możliwości. Obawiam się jednak, że przez to ludzie

mogą zamknąć się w wirtualnym świecie i zrezygnować ze świata rzeczywistego. Może to

spowodować wytworzenie się nowego społeczeństwa – społeczeństwa wirtualnego, w pewien

sposób uzależnionego od komputerów. Oczywiście jest to wizja dość skrajna. Mimo takiego

zagrożenia, nadal jestem zwolenniczką komputeryzacji, gdyż uważam, że wszystko jest dla

ludzi tylko w odpowiednich ilościach (jak pisał Horacy: „est modus in rebus (sunt certi

denique fines) ”).

Cywilizacja konsumpcyjna jest także silnie powiązana, a nawet przenika się z tzw.

„cywilizacją obrazu”. Według Dorfles’a to wszystko co nas otacza – różnorodne obrazy,

ogłoszenia, atrakcje (znaki sygnalizacji drogowej, plakaty filmowe, reklamy świetlne...),

wytwarzają w rzeczywistości nie tylko nową panoramę ikonograficzną naszej epoki, ale i

nowe mityczne bóstwa, które nieustannie nad nami czuwają, towarzyszą nam, usidlają nas i

hipnotyzują. Sprawia to, że żyjemy w świecie w którym nasza codzienna egzystencja

uzależniona jest od pewnych impulsów, nacisków, które wywodzą się z bodźców wizualnych.

Czy rację miał Sartre pisząc o wolnej woli człowieka? Przecież każdego dnia, na każdym

kroku jesteśmy atakowani przez wszechobecną reklamę. Zwykłe zakupy w supermarkecie

zamieniają się w serię degustacji i promocji. Poddajemy się im często mimowolnie i

nieświadomie. W sklepie wybierzemy raczej produkt znany nam z reklamy, niż ten, którego

nazwę widzimy po raz pierwszy w życiu. A jednak to człowiek dokonuje wyboru, nikt go nie

zmusza do zakupu na przykład proszku do prania „Ariel”. Uważam, że mamy wolną wolę i

tak naprawdę mimo nacisku reklamy, to my sami możemy zdecydować co chcemy kupić czy

zrobić. Cywilizacja konsumpcyjna nie jest zagrożeniem dla naszej wolności wyboru, gdyż w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: