Budowle hydrotechniczne w systemie obronnym Kamieńca Podolskiego do roku 1699.pdf

XII Konferencja Naukowa — Korbielów' 2000

„Metody Komputerowe w Projektowaniu i Analizie Konstrukcji Hydrotechnicznych"

Budowle hydrotechniczne w systemie obronnym Kamieńca

Podolskiego do roku 1699

Leszek Opyrchał 1

WPROWADZENIE

Kamieniec Podolski przez blisko trzysta lat skutecznie osłaniał południowo-

wschodnie rubieże Rzeczypospolitej, zyskując znany przydomek „miasta

niezwyciężonego” czy też „przedmurza chrześcijaństwa”. Nie jest jednak powszechnie

wiadome, że w systemie jego obrony główne znaczenie miały budowle hydrotechniczne i

to nie bierne fosy, które w tamtych latach były powszechnie stosowane, lecz aktywne

budowle piętrzące.

Chcąc bliżej zapoznać się z historią Kamieńca i Podola trafiłem na ogromne

problemy. Współczesne opracowania historię Podola traktują marginalnie. Ostatnia

monografia Kamieńca Podolskiego 1 ukazała się osiemdziesiąt pięć lat temu, a Podola

ponad sto pięćdziesiąt 2, 3 . Głównym celem niniejszej rozprawy jest udowodnienie, że

najważniejszymi elementami obronnymi miasta były budowle hydrotechniczne. Ze

względu jednak na wspomniane braki dokumentacyjne poniższa praca jest raczej

zasygnalizowaniem problemu przedstawionego w tytule niż całościowym opracowaniem.

Przedstawiłem w niej opis obronnych budowli i urządzeń hydrotechnicznych Kamieńca

Podolskiego do momentu odzyskania go przez Rzeczpospolitą w 1699 r. po

dwudziestosiedmioletniej okupacji tureckiej. Wprawdzie potem twierdza, a także budowle

i urządzenia hydrotechniczne zostały udoskonalone 4 , to jednak Kamieniec Podolski już

roli obronnej nie odegrał.

2. RYS HISTORYCZNY KAMIEŃCA PODOLSKIEGO

Kamieniec jest miejscem obronnym znanym już w paleolicie 5 . Na mapie Ptolemeusza

figuruje pod nazwą Clepidava 6, 7 . Książęta Czernichowscy wraz z chanem Połowców

Kotianem oblegali Kamieniec w XIII wieku, lecz go nie zdobyli, raczej ze względu na

zawarte traktaty niż z powodu braku możliwości 8 . Kamieniec zdobywa i niszczy 1240 r

Batu-chan. Do rozbicia jego murów użył narzędzia nazwanego porokiem 9 . Po bitwie nad

Sinymi Wodami (dopływ Bohu) w 1362 r. 10 gdzie Olgierd, syn Giedymina, ojciec

(Władysława) Jagiełły rozgromił wojska tatarskie, Podole przypada Litwie i na jego tronie

zasiadają książęta Koriatowicze: Konstanty, Jerzy, Aleksander i Teodor, którzy

odbudowują i fortyfikują Kamieniec 11 . Dali oni niebywały jak na tamte czasy przykład

Dr , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Warszawa

zgodnego i mądrego rządzenia powierzoną im dzielnicą. Wszyscy zmarli bezpotomnie.

Jednakże w roku 1395 Wielki Książę Litewski Witold a potem w 1401 r. Władysław

Jagiełło nie mieli specjalnych kłopotów ze zdobyciem miasta i zamku 12 . Mieszczanie

wpuścili polskiego króla bez oporów, a zamek poddał się, zanim nastąpił właściwy szturm.

Zapewne powodem uległości nie była miłość do polskiego króla, tylko świadomość

beznadziejności obrony, co świadczy, że mimo sprzyjającego położenia naturalnego system

obronny miasta był niewystarczający.

Trudno powiedzieć, kto zaprojektował i kiedy wykonane zostały urządzenia

hydrotechniczne. Po przegranej bitwie pod Warną 13 (1444 r.) zagrożenie dla Polski ze

strony tureckiej stało się realne, dlatego Kazimierz Jagiellończyk po odwiedzaniu

Kamieńca w 1448 r. kazał opracować sposoby ufortyfikowania miasta 14 . W tym celu wysłał

w 1463 r. do Kamieńca Jana z Tęczyna, Dzierżysławia z Rytwian i Jana Ostroroga 15 . Z

kolei papież Mikołaj V ogłosił bullę uwalniającą Polaków od pielgrzymki do Rzymu i

nadał odpust zupełny tym, którzy połowę wydatków na podróż do Rzymu przeznaczą na

naprawę szkód kraju po najeździe Tatarów i na przyszłą jego obronę 16 . Połowa z tak

zebranych pieniędzy poszła wojnę i umocnienie Kamieńca 17 . Jednak rewizja Kamieńca

przeprowadzona w 1494 r. wykazała fatalny stan murów zamku oraz jego zaopatrzenia 18 .

Prawdopodobnie twierdza była rozbudowywana, a może i naprawiana na początku XVI w.

o czym świadczy tablica z datą 1505 i nazwiskiem fundatora na baszcie Różance 19 . W

każdym razie w 1509 r Kamieniec wytrzymał oblężenie hospodara wołoskiego Bohdana 20 i

od tej pory rozpoczyna się jego sława jako miasta niezwyciężonego, przedmurza

chrześcijaństwa. Nie udaje się go zdobyć Tatarom w 1528 r. Przebudowa i znaczne

unowocześnienie 21 zamku kamienieckiego następuje z rozkazu Zygmunta Starego w latach

1541—1545 (?) pod kierownictwem Prusa 22 (?) Joba Bretfusa 23 . W 1620 Teofil

Schoemberg 24 dobudował ziemne obwałowania nazwane Nowym Zamkiem. W trakcie

obrony Chocimia w 1621 r. Kamieniec pełnił ważną funkcję zaplecza dla armii

Chodkiewicza. Gdy Osman II wybrał się z końcem września pod Kamieniec, aby go

zdobyć, zaskoczony jego niedostępnością zapytał: „Któż go zbudował?”. A po usłyszeniu

odpowiedzi: „Bóg, cudownego miejsca naturą”, odrzekł: „To niech go sobie Bóg

zdobywa” 25 . Trzeba jednak zauważyć, że człowiek pomógł naturze w obwarowaniu tego

miejsca. A budowle hydrotechniczne były tu jednymi z najważniejszych elementów

obwarowań. Dwukrotnie usiłował w trakcie wojny domowej z Kozakami zdobyć

Kamieniec Krzywonos 26 , a po klęsce wojsk polskich pod Batohem w 1652 r. także i sam

Chmielnicki 27 , który ponowił próbę zdobycia Kamieńca w roku 1655 28 . Nastał fatalny rok

1672, kiedy to armia turecka po zaledwie dziesięciodniowym oblężeniu zdobyła twierdzę.

Trudno w tym miejscu rozpatrywać problem, czy rzeczywiście Kamieniec „nie mógł się

ostać” 29 . W obecnej literaturze częściej spotykana jest opinia, że istotnie tak było, bo

decydująca rolę odegrała turecka artyleria 30, 31 , co jednak przy bardziej szczegółowej

analizie koliduje z materiałami źródłowymi 32, 33 , a relacje mające charakter

usprawiedliwienia poddania 34 nie mogą być uznane za obiektywne. Polacy trzykrotnie

próbowali odbić Kamieniec. Najpierw po bitwie Chocimskiej 1673 35 r., a później w 1687 36

oraz w 1689 37 r., kiedy to powstał plan zdobycia twierdzy za pomocą desantu, którego nie

powstydziliby się współcześni komandosi. Wojsko miało spuścić się po sznurach na dno

doliny, a spiętrzoną wodę pokonać po przygotowanych wcześniej kładkach. Niestety ten

wspaniały zamysł nie doszedł do skutku.

Rys 1. Kopia planu Kamieńca Podolskiego z 1672 r

W przeddzień akcji Turcy schwytali dwóch żołnierzy na kradzieży arbuzów. Zdradzili oni

plany przygotowywanego ataku, co spostrzegłszy polskie dowództwo zrezygnowało z

niego. Kamieniec wraca do Polski 22 IX 1699 r. 38 jako miasto wyludnione i zrujnowane 39 .

Fortyfikowane w XVIII w. 40 , nie odegrało już roli obronnej. Podczas drugiego rozbioru

Polski oddane Rosji bez walki w kwietniu 1793 r 41 .

3. BUDOWLE HYDROTECHNICZNE KAMIEŃCA PODOLSKIEGO

Kamieniec Podolski położony jest na skalistej wyspie położonej w pętli, jaką tworzy

rzeka Smotrycz (ryc. 1) 42 . Istniały trzy dojścia do miasta. Dwa z doliny rzeki Smotrycz:

przez Bramę Lacką (ryc. 2 43 ) od północy oraz Bramę Ruską (ryc. 3 44 ) od południa. Trzecie

wejście prowadziło przez zamek, a następnie przez czterdziestometrowy most. Nie

wiadomo kiedy zostały zbudowane obie bramy „pono czasy Koriatowiczów (XIV w.)

pamiętające” 45 . Prusiewicz twierdzi, że na początku XVI w ale nie podaje źródła 46 .

W „Rejestrze wszego budowania wokrąg i zewnątrz zamku Kmienieckiego...” z 1544 r.

Ruska Brama służy za punkt orientacyjny opisu 47 . Wspomina w 1578 r. o ich istnieniu

Gauginius 48 . W każdym razie w 1614 r. w Bramie Ruskiej pobierano podatek na rzecz

szpitala 49 .

Rys. 2 Widok Bramy Lackiej w XVII w.

Brama Lacka była samodzielną budowlą obronną wyposażoną w pięć baszt

i przegradzała ona całą dolinę rzeki łącząc skaliste brzegi 50 . Wejście do miasta było

możliwe tylko przez bramę, której nie dało się ominąć. W celu utrudnienia dostępu brama

wyposażona była w system śluz 51 „czyli batardów ” 52 , które służyły do spiętrzenia wody

Smotycza w wypadku zagrożenia atakiem obcych wojsk. W ten sposób powstawało trudne

do przebycia dla nieprzyjaciela jezioro. Po spiętrzeniu wody Lacka Brama była tak

niedostępna, że podczas oblężenia Kamieńca w 1672 r. strzegła jej jedynie straż 53 , a nie

oddział obronny. Nadmiar wody (znaczna jej część prawdopodobnie przeciekła przez

budowlę względnie filtrowała przez jej podłoże) odpływał przekopanym kanałem pod

Mostem Tureckim. W czasach pokoju kanał był wykorzystywany do zasilania młynów

oraz do „indundyacyji wody nawalnej cum securitate murów przy Bramie Lackiej i

Ruskiej” 54 . Kanał ten stanowił newralgiczne miejsce systemu obrony. Obniżenie jego

poziomu spowodowałoby przepływ wody Smotycza, a w konsekwencji wysuszenie zakola,

co oznaczało znaczne obniżenie zdolności obronnych miasta. Podczas zdobywania

Kamieńca Turcy doprowadzili swoje szańce w pobliże Ruskiej Bramy paląc po drodze

młyny 55 i rozpoczęli kucie skały w celu założenia min 56 . Prawdopodobnie ich roboty

ziemne były prowadzone prawą stroną rzeki, gdyż lewa bardziej narażona była na ostrzał z

zamku oraz szańca miejskiego. Nie wiadomo, dlaczego Turcy nie wypuścili tędy wody z

jeziora przed Lacką Barmą. Możliwość taką zauważył Glover remontujący twierdzę w

latach 1710—1715 i wykonał stosowne zabezpieczenia tak, że „ inpracticable tamtędy

będzie rzekę puścić, jako pierwej wszelka była łatwość” 57 .

Rys 3. Widok Bramy Ruskiej w XVII w.

Brama Ruska zagradzająca dojście do miasta od strony południowej także przecinała

dolinę Smotrycza tak, aby uniemożliwić do niej dostęp. Podobnie jak Brama Lacka,

stanowiła ona rodzaj samodzielnej warowni z czterema basztami służącymi do ostrzału

oraz murowaną zaporą kamienną 58 . Z planu Tomaszewicza (ryc. 1 oraz ryc. 3) widać, że

Brama Ruska nie zamykała w pełni doliny Smotrycza, prawdopodobnie ze względu na

zwiększenie przepustowości wody podczas wezbrania. W przypadku zagrożenia atakiem

Smortycz był przegradzany w tym miejscu zaporą ziemno-narzutową 59 , która stanowić

miała ważny element obrony miasta 60 . W trakcie oblężenia w 1672 r. Turcy usiłowali

zniszczyć ją artylerią, jednak im się to nie udało 61, 62 . Spiętrzenie wody w Bramie Ruskiej

powodowało zatopienie pętli Smotrycza wokół miasta, co przy wysokich skalnych ścianach

wąwozu praktycznie uniemożliwiało atak od tej strony. Turkom prawdopodobnie dlatego

tak bardzo zależało na jej zniszczeniu, gdyż podstawowym stosowanym przez nich

sposobem niszczenia fortyfikacji było wykonanie podkopu, a następnie wysadzenie ich

części 63 . Jak wiadomo, tę technikę z powodzeniem zastosowano do zburzenia umocnień

Nowego i Starego Zamku 64 jednakże była ona nieprzydatna w przypadku obydwu bram.

Przed Bramą Lacką było stosunkowo duże sztuczne jezioro 65 , co uniemożliwiało wszelkie

roboty ziemne. Natomiast prawdopodobnie groźba gwałtownego zrzutu wody przez Bramę

Ruską i związanego z tym chwilowego zatopienia doliny, wystarczająco odstraszała od

prób wykonania nią podkopu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: