4

Michał Głowiński: DIALOG W POWIEŚCI [w:] Gry powieściowe

Słowo powieściowe jest zawsze samokrytyczne. Język jest materią, w której realizuje się narracja.

Podstawowy rys budowy tekstowej dzieła epickiego – rozróżnienie szeregu wypowiedzeniowego narratora i postaci.

W powieści jedną z podstawowych funkcji jest możliwość wprowadzenia przytoczeń (jeżeli pozwala na to kontekst narracyjny).

Dialog w powieści jest zapisany – podstawowa cecha odróżniająca go od normalnego. Punktem odniesienia dialogu jest zawsze narracja. Dialog jest mową określoną przez sytuację – narracja nią nie jest.

Narracja musi respektować reguły języka literackiego, musi być poprawna. W dialogu mogą się znaleźć te elementy, które normalnie w narracji mają wstęp zamknięty (dialekty, slangi, mowa archaiczna) – normalnie pisarz był zobowiązany do posługiwania się językiem obowiązującym (usankcjonowanym w świadomości zbiorowej).

Kryje się za tym pewna teoria języka; mowa przylega do sytuacji i warunków, w jakich jest realizowana. Człowiek musi mówić tak, jak mu na to pozwala jego kondycja.

„W dialogu może się pojawić każda mowa, jeżeli spełnia odpowiednie warunki i jest przez nie motywowana.” (Chomsky)

Dialog uwarunkowany przez sytuację musiał się czymś wyróżniać – upodobnienie języka narracji do języka postaci traktowane było jako błąd.

Dla czytelnika dialog jest OZNAKĄ – sam sposób wypowiadania się bohatera przynosi o nim często więcej wiedzy niż bezpośredni przedmiot jego rozważań. Dialog znaczy zawsze coś więcej niż znaczy.

Interpretowanie dialogu jako oznaki jest możliwe dzięki założeniu, że jest on zgodny z regułami mówienia, kształtowany tak jak żywa mowa – naśladowanie społecznie utrwalonych sposobów mówienia; utrwalenie wzorca używanego języka à MIMETYZM FORMALNY

Mimetyzm jest czynnikiem organizującym tylko poszczególne epizody utworu i występuje w kontekstach (najczęściej nie mają nic wspólnego z naśladowaniem lub odwołują się od wzorców, które są dalekie od ukształtowań dialogowych.

Mimetyzm znajduje się pod naciskiem dwóch zjawisk:

1.      Nie zdobywa nigdy pozycji samoistnej (nawet gdy jest rozbudowany i w dużym stopniu wolny od komentarzy) – oddziaływa na niego kontekst narracyjny. „Naśladowanie” mówienia przełamuje tok narracji niezależnie od tego, czy występuje w niej jakiś element mimetyzmu formalnego, czy też są one jej nieznane.

2.      Punkt wypowiedzi nie stanowi tutaj nie typ wypowiedzi o wyraźnie zaznaczonych i utrwalonych w danej kulturze kształtach, ale zjawisko tak wielorakie i nieuchwytne jak potoczne mówienie ß czynnik decydujący o swoistości mimetyzmu formalnego w przypadku dialogu powieściowego. Nie jest to sprawa indywidualnego wyboru – w znacznej mierze zależy od stopnia świadomości społecznej.

Mimetyzm formalny podporządkowuje te elementy, które w oryginale mają charakter użytkowy i służą komunikacji (bezpośredniej).

Jest on konwencją literacką – pozwala ona wprowadzić w obręb dzieła takie żywioły, które są genetycznie pozaliterackie.

Kolokwialność i potoczność dialogu jest efektem wypracowania takiej konwencji, która tworzy złudzenie naturalności i potoczności; (a nie tylko reprodukowanie mowy).

Złudzenie to ujawnia się, gdy pisarz wychodzi poza język literacki swojej epoki, gdy sięga po slang, argot[1], gwarę.

Język narracji stanowi także interpretację dialogu; powiadamia także o tym, jak się mówi ß metajęzykowe rozpatrywanie narracji.

FUNKCJE METAJĘZYKOWE WOBEC NARRACJI:

1.      Znaczenie szersze – wszelka narracja ma charakter metajęzykowy, skoro opowiada o mówiących bohaterach; (metajęzyk jako składnik ogólnej kompozycji narracyjnej)

2.      Znaczenie węższe – element ten ujawnia się e tych segmentach narracji, które bezpośrednio towarzyszą przytaczanym wypowiedziom; stanowią akompaniament narracyjny dialogu. Bezpośredni  akompaniament wchodzi w ogólną kompozycję.

ZADANIA AKOMPANIAMENTU:

–          Informowanie czytelników, kto wypowiada daną kwestię

–          Powiadamia o sposobach mówienia i czynnościach towarzyszących – informacja w akcie wypowiadania staje się składnikiem relacji o ogólnym zachowaniu bohatera, rozpatrywanym w najróżniejszych jego przejawach.

–          Akompaniament włącza przytoczenia w ogólny tok narracji; dialog – jest naderwaniem ciągłości opowiadania; słowa o mówieniu łagodzą te naderwanie.

„Komentarz narracyjny jest do przytaczanych wypowiedzi jest formą panowania nad nimi, formą odbierania ich samodzielności.”

Znaczenie komentarza metajęzykowego wzrasta w miarę, jak większa staje się różnica pomiędzy językiem przytoczeń, a językiem narracji. (w komentarzu pojawiają się takie formuły, które nie mogłyby się znaleźć w narracji)

Pojawienie się danego ujęcia językowego sprawia, że potencjalnie jest on przedmiotem komentowanym, podczas gdy jego obecność w narracji powoduje, że może stać się czynnikiem komentującym.

Komentarz narracyjny dotyczy nie tylko sposobu wypowiadania i użytkowania środków; może stwierdzać, co w danej wypowiedzi jest wiarygodne, a co stanowi złudzenie lub majaczenie postaci (może się mylić, przekazywać fałsze).

„Prawda” nie jest kategorią odnoszącą się do świata zewnętrznego – ustala stosunek wypowiedzi dialogowych do przyjętych w narracji założeń, wprowadza je w jej ogólny porządek.

PROBLEM DIALOGU W ZWIĄZKACH ZE SCHEMATAMI RELACJI OSOBOWYCH:

–          W obrębie przytoczeń narrator działa zawsze jako nadawca z ograniczoną odpowiedzialnością.

–          Wypowiedzi bohatera nie muszą obciążać konta narratora ani autora

–          Bohater-rezoner – wyraża idee, które mogą należeć do narratora lub być traktowane jako ekspresja mniemań autora – konstrukcja odczuwana jako odejście od norm dominujących w danym utworze.

–          Bohater jako porte-parole narratora kwestionuje zasadę powieściową , że wypowiedzenie występujące w dialogu ma charakter nieobowiązujący – bohaterowie tego rodzaju często zbliżają się do dyskursu niż do odpowiednika potocznego mówienia.

Stosunek narracji i dialogu kształtuje się w zależności od poetyki powieści, obowiązującej w danym czasie.

1.   Powieść trzecioosobowa – swobodne i nieograniczone przytaczanie dialogów jest następstwem przyjętej formy i nie wymaga odpowiedniej motywacji.

2.   Powieść pierwszoosobowa – wymagane są pewne założenia dodatkowe: „konwencja doskonałej pamięci” – silny czynnik motywujący, ale nie przeciwstawia się załamaniu reguł mimetyzmu formalnego; bez założeń tylko krótkie przytoczenia w mowie zależnej – wypowiedź podporządkowana mowie opowiadającego. Przytaczając szersze wypowiedzi narrator wychodzi ze swojej konwencji w kierunku narracji w 3os.

Obecność dialogu i w tych układach, które go nie wymagają, świadczy, że stał się on jednym z elementów koniecznych formy powieściowej, swojego rodzaju sygnałem powieściowym.

POWIEŚĆ W TRZECIEJ OSOBIE:

–          Wzrost roli dialogu i poszerzenie jego kompetencji

–          Ograniczenie funkcji metajęzykowej

–          Język traci bezwzględne panowanie nad idiolektami[2] postaci, wypowiedź zyskuje samodzielność, ale nie do końca całkowitą

–          Pełni głównie rolę dramatyczną ; może, ale nie musi posuwać akcji naprzód

–          Może też mieć zadanie ściśle ilustracyjne

–          Punkt widzenia czytelnika z czasem przestaje się identyfikować z punktem widzenia narratora. (Powieść polifoniczna – Bachtin)

Dialog w powieści może być nieciągły à jest on nie ciągły jako tekst, ale kryje się za nim intuicja pełnej sytuacji dialogowej. Pozwala się domyślać elementów nieobecnych bezpośrednio w tekście i nadawać im znaczenie.

Przemilczenie jest możliwe, jeżeli danej wypowiedzi nie odbiera się w izolacji, ale porównuje z innymi wypowiedziami – przede wszystkim usankcjonowanymi modelami w danej kulturze.

Przerwanie dialogu w stosunku do narracji może przebiegać w różny sposób i mieć różne stopnie wyrazistości.

Stosunek pomiędzy ciągłością narracji i ciągłością dialogu jest stosunkiem odwrotnie proporcjonalnym: im bardziej ciągła narracja, tym mniej ciągły dialog  (i vice versa)

STOSUNEK DIALOGU DO OGÓLNEJ KOMPOZYCJI POWIEŚCI:

–          W ostatnim stuleci następuje nieustanna ekspansja dialogu

–          Poszerzył swoje kompetencje narracyjne

–          Ograniczył panowanie i samoistność języka narracji – zasada: o danej rzeczy opowiada się tak, jakby to opowiedziała sama postać

–          Jest dominujący, gdy na narrację składa się jedynie obszerny monolog, zbliżony do monodramu.

–          Miał być wolny od literackości, a został jej w pełni podporządkowany

–          Stał się zasadniczym elementem beletryzacji powieści

Druk i opracowanie: Michał Pyka