7. Kuznicki, Ewoloucjonizm w Polsce 1883-1959 (2009).pdf

Tom 58 2009

Numer 3–4 (284–285)

Strony 297–313

L eszek k uźnicki

Zakład Biologii Komórki

Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN

Pasteura 3, 02-093 Warszawa

E-mail: kuznicki@nencki.gov.pl

EWOLUCJONIZM W POLSCE 1883–1959*

NOWE tEOrIE I kIErUNkI

W całym cywilizowanym świecie śmierć

Charlesa roberta Darwina w dniu 19 kwiet-

nia 1882 r. spowodowała lawinę artykułów i

rozpraw poświęconych jego działalności ba-

dawczej i pisarskiej. również w literaturze

polskojęzycznej rok 1882 był pod każdym

względem na polu darwinizmu wyjątkowy.

Nigdy przed tą datą nie ukazało się jednocze-

śnie tak wiele obszernych opracowań (k uź -

nicki 1983; przedruk tego artykułu można

znaleźć w tym zeszycie kOSMOSU). Dokona-

no w nich wszechstronnej analizy znaczenia

dzieła On the origin of species i późniejszych

książek twórcy teorii doboru naturalnego dla

nauki i głębokich zmian w świadomości spo-

łecznej. Jednocześnie publikacje te były pod-

sumowaniem dyskusji na temat darwinizmu

w naszym rodzimym piśmiennictwie.

Po śmierci Darwina dokonała się wyraźna

zmiana w tematyce ewolucyjnej. Stała się ona

mniej ideologiczna a bardziej merytoryczna.

Było to odzwierciedleniem wielkiego sporu,

który z całą siłą ujawnił się po 1882 r. i trwał

po lata 30. XX w. Jeszcze za życia Darwina wy-

sunięto wątpliwości co do skuteczności dzia-

łania doboru naturalnego. Przede wszystkim

zaczęto powątpiewać, czy jego oddziaływanie,

nawet jeśli uwzględni się długie odcinki cza-

su, spowoduje pojawianie się nowych gromad

i masowye wymieranie innych, które istniały

przez dziesiątki milionów lat. Większość no-

wych koncepcji nawiązywała do idei Jeana

Baptiste’y Lamarcka przedstawionych w Phi-

losophie zoologique (1809). Założony przez

niego mechanizm ewolucji miał charakter du-

alistyczny, co spowodowało, że neolamarckiści

stanowili grupę o zróżnicowanych, a nawet

wykluczających się poglądach. Odpowiedzią na

pojawienie się różnorodnych hipotez i koncep-

cji pretendujących do zastąpienia teorii doboru

naturalnego był neodarwinizm. Za prekursora

tego kierunku uważa się Alfreda russela Walla-

ce, ale jego rozwiniętą postać stworzył dopiero

August Weismann w publikacjach ogłoszonych

w latach 80., 90. XIX i na początku XX w. We-

dług niego jedynym czynnikiem ewolucji jest

dobór naturalny, który selekcjonuje osobniki

na podstawie cech dziedzicznych. Ich podście-

liskiem jest plazma zarodkowa zawarta w chro-

mosomach. Z tej weismannowskiej koncepcji

wynikał stopniowy i ciągły charakter prze-

kształceń ewolucyjnych. to założenie zostało

zakwestionowane przez Hugo de Vriesa, rzecz-

nika mutacjonizmu. Na podstawie obserwacji

wiesiołka ( Oenothera lamarckiana) wysunął

on tezę, że nowe gatunki (gatunki elementar-

ne) powstają nagle podczas rozrodu, a więc

podczas jednego pokolenia. taka jednorazowa

mutacja tworzy formy stałe, niezmienne w dal-

szych pokoleniach. rozwiniętą teorię mutacjo-

nizmu przedstawił de Vries na początku XX

w. W następnej dekadzie powstała genetyka

zbudowana przez thomasa Hunta Morgana i

jego współpracowników na podstawie badań

muchy owocówki ( Drosophila melanogaster ) .

Sprowadzała ona badania zjawisk dziedziczenia

na właściwy tor, lokalizując geny w chromoso-

mach w określonym porządku. Morgan nada-

*Praca wykonana w ramach działalności statutowej Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN.

298

L eszek k uźnicki

wał nowy sens pojęciu mutacji jako zmianie

dziedzicznej pojedynczego genu lub zmianie

liczby chromosomów. Genetyka morganow-

ska pozostawała jednak bez wspólnego języka

z darwinizmem. W tym okresie burzliwego

rozwoju biologii ewolucyjnej przyszło działać

podarwinowskiemu pokoleniu polskich ewolu-

cjonistów.

Zasłużonym pionierem darwinizmu był

August Wrześniowski (1836–1892) i to w

sensie podwójnym. Był tym, który od 1864 r.

krzewił darwinizm w Polsce jako nauczyciel

akademicki, autor publikacji, tłumacz książek

i autor obszernego wspomnienia pośmiertne-

go o karolu Darwinie.

Wrześniowski był jednocześnie badaczem

na skalę międzynarodową z zakresu protozo-

ologii, biologii skorupiaków oraz etnografii

Podhala. W latach 80., po śmierci Darwina, ta

ostatnia problematyka przede wszystkim przy-

kuwała jego uwagę. W tym czasie liderem pol-

skich darwinistów stał się Józef n usbaum , a

także Benedykt Dybowski, który jesienią 1883

r. powrócił z kamczatki do kraju.

Józef Nusbaum na Cesarskim Uniwersytecie

Warszawskim studiował w latach 1878–1881 i

pisał: „…Jednym z moich profesorów zoologii

i nauk pokrewnych był Polak August Wrze-

śniowski, mąż wiedzy rozległej, badacz nader

wybitny, aczkolwiek pracujący w dość ciasnym

zakresie, głównie w dziedzinie infuzorjologii

(nauki o wymoczkach), a po części w syste-

matyce skorupiaków obunogów. Profesorem

był bardzo dobrym, wykładał sumiennie, jasno,

zajmująco; w laboratorium zdołał wychować

szereg dobrych, młodych pracowników nauko-

wych. Nadzwyczaj przyjemne wspomnienia za-

chowałem ze wspólnych wycieczek zoologicz-

nych, któreśmy dość często z Wrześniowskim

urządzali…”. „…Z wykładów uniwersyteckich

Wrześniowskiego odniosłem bardzo wiele ko-

rzyści. Był on jednym z pierwszych, którzy w

Polsce głosili z katedry zasady ewolucjonizmu i

przypominam sobie, jak ogromne wrażenie wy-

warła na mnie prelekcja Wrześniowskiego, w

której zwięźle, nader jasno i krytycznie wyłożył

nam podstawy teorii Darwina…”. „…Najwięcej

atoli zawdzięczam drugiemu mojemu profeso-

rowi uniwersyteckiemu Ganinowi, który wy-

kładał anatomję porównawczą i embrjologię.

Był to jeden z najsympatyczniejszych profeso-

rów rosjan, jakich poznałem. Wielki erudyta,

doskonały znawca literatury naukowej, a pro-

fesor znakomity ogarniał zawsze całokształt

wykładanej przez siebie nauki. Wykłady jego

obficie ilustrowane zręcznie podczas samego

wykładu robionemi rysunkami kredowemi bar-

dzo były pociągające, najsympatyczniejszą jed-

nak cechą tych wykładów było głębokie i żywe

przejmowanie się samego profesora ich treścią

…” (n usbaum -H iLarowicz 1921, str. 26–27).

Józef n usbaum , który był najzdolniejszym

absolwentem Oddziału Przyrodniczego Wy-

działu Fizyko-Matematycznego, otrzymał po

ukończeniu studiów w 1881 r. dwuletnie sty-

pendium naukowe, co umożliwiło uzyskanie

w 1886 r. stopnia magistra (kandydata nauk)

na Uniwersytecie w Odessie. Jako Polak nie

miał on żadnych szans na karierę akademic-

ką na Cesarskim Uniwersytecie w Warszawie.

Źródłem jego utrzymania była praca nauczy-

cielska w szkolnictwie prywatnym. równo-

legle prowadził prace badawcze z zakresu

anatomii i embriologii oraz na wielką skalę

popularyzował twórczość Darwina (n usbaum

1885b, 1885c). W swoich pamiętnikach pisał:

„…Przez cały czas pobytu mojego w Warsza-

wie, od ukończenia uniwersytetu aż do wyjaz-

du do Lwowa, zajmowałem się także bardzo

wiele popularyzowaniem nauki, uważałem to

bowiem zawsze za obowiązek tych, którym

szczęśliwe warunki dozwoliły nabyć w pew-

nej dziedzinie gruntowną i ścisłą wiedzę. Zaj-

mowałem się tem i później także, obok zajęć

czysto naukowo-badawczych i profesorskich,

uważając to zawsze, jako daninę składaną szer-

szemu ogółowi ukochanego mojego narodu”

(n usbaum -H iLarowicz 1921, str. 65).

Dzięki Nusbaumowi został dokończony —

a zapoczątkowany przez Szymona Dicksteina

— przekład O powstawaniu gatunków (D ar -

win 1884–1885) oraz udostępnione w języku

polskim Podróż naturalisty (D arwin 1887),

Zmienność zwierząt i roślin w stanie kultu-

ry (D arwin 1888–1889), Autobiografia, życie

i wybór listów (1891). kiedy rozgorzał świa-

towy spór i dyskusja wokół czynników, spo-

sobów i mechanizmów ewolucji n usbaum na

bieżąco zapoznawał polskie społeczeństwo z

jej przebiegiem (n usbaum 1885a).

OśrODEk LWOWSkI

W 1884 r. kierownikiem Zakładu Zoolo-

gii i Anatomii Porównawczej na Uniwersyte-

cie Lwowskim został Benedykt Dybowski. W

1891 r. do Lwowa przeniósł się na stałe Jó-

zef Nusbaum. Dzięki ich działalności ośrodek

lwowski przez kilkanaście lat stał się cen-

Ewolucjonizm w Polsce 1883–1959

299

trum ewolucjonizmu w Polsce. Był to okres

wyjątkowo intensywnej twórczości pisarskiej

Nusbauma, tak charakteryzowany w jego pa-

miętnikach: „…Gdy więc tylko pojawiały się

jakieś nowe prawdy lub teorie w dziedzinie

biologii, czy to np. teorje ewolucyjne Darwi-

na, Noegelego lub Weismanna, czy to teorja

regulacji płci Düssinga, czy to później znów

teorja mutacyjna de Vries’a albo ważne od-

krycia w dziedzinie nauki o dziedziczności

lub na polu biologji głębinowej i t. p., za-

znajamiałem z niemi ogół nasz wykształcony,

początkowo podczas pobytu w Warszawie,

za pomocą rozpraw i artykułów, a później,

już po przeniesieniu się do Lwowa, za po-

średnictwem mniej lub więcej obszernych

dzieł, których 16 napisałem tomów. Pisma

moje cieszą się niemałą poczytnością; krytyka

przyjmowała je po największej części bardzo

życzliwie, a liczne z dzieł moich, pomimo

najpoważniejszej treści naukowej, doczekały

się kilku wydań” (n usbaum -H iLarowicz 1921,

str. 65) .

Nikt przed Nusbaumem nie prowadził

w Polsce w tej skali i tak skutecznie upo-

wszechniania wiedzy biologicznej i darwini-

zmu. Jego artykuły ukazywały się w pismach

o różnym charakterze i zabarwieniu politycz-

nym — „Ateneum”, „Bibliotece Warszawskiej”,

„Przyrodzie i Przemyśle”, „Wszechświecie”,

w „Prawdzie”, „Przeglądzie tygodniowym”

i „Przeglądzie Pedagogicznym”. Józef n us -

baum prowadząc na dużą skalę działalność

popularyzatorską wiedzy biologicznej starał

się nadawać jej głębszy sens, nawiązywać do

podstawowych problemów poznawczych i

etycznych. Szeroki krąg czytelników zapew-

niały mu rozległa wiedza i swoboda posługi-

wania się piórem. tak wspomina ten okres:

„…krytyka na ogół była i jest dla mnie bardzo

łaskawa, jak o tem przekonać się mogłem z

licznych, nader pochlebnych sprawozdań z

dzieł moich, pomieszczonych w pismach na-

szych. Szczególną przyjemność sprawiło mi

to, co napisał o mojej działalności pisarskiej

wybitny filozof polski, prof. Henryk Struve w

swojej pracy pt. Filozofia polska w ostatnim

dziesięcioleciu (1894–1904) , a to z następu-

jącego powodu. Ze wszystkich popularyzato-

rów w wielkim stylu ceniłem zawsze najwię-

cej H. t. Huxley’a i marzyłem o tem, by móc

przemawiać do wykształconego ogółu pol-

skiego w taki sposób, w jaki znakomity ten

zoolog przemawiał do ogółu angielskiego. I

przeto niezmiernie się ucieszyłem, gdy pisarz

tej miary co Struve upatrzył podobieństwo

pomiędzy moim sposobem pisania a meto-

dą Huxley’a i zestawił nas z sobą. Oto słowa

Struvego: „Między badaczami przyrody w uni-

wersytecie lwowskim głównie biolog prof. J.

n usbaum , stara się zadzierzgnąć związek mię-

dzy biologią a filozofią. świadczą o tem sze-

reg rozpraw i dzieł, traktujących popularnie

rozmaite kwestje z zakresu filozofji przyro-

dy. Obok dążności do spopularyzowania dla

szerszych kół wyników przyrodoznawstwa,

w pracach tych występuje ogólny pogląd na

przyrodę, oparty na teorji ewolucji i rzuca

światło na niejedną kwestję naukową ze sta-

nowiska, które ma też znaczenie filozoficzne.

W ogólności biorąc, cechuje go owa swobod-

na objektywność w rozważaniu, która była

też właściwą Huxley’owi i żadnej naprzód

powziętej doktrynie nie pozwala się odwieść

od możliwie dokładnego badania faktów.

Ponieważ jednak fakty dochodzą do naszej

świadomości zawsze za pośrednictwem my-

śli, idei, słusznie więc powiada Huxley, że

tak zwany świat materjalny jest dla nas przy-

stępny tylko, jako idealny. W tem znaczeniu i

n usbaum podnosi z naciskiem wartość etycz-

ną poznania przyrody. Głębsze zrozumienie

— mówi on — biblji przyrody, jej wielkich i

odwiecznych praw podnosi nas i uszlachet-

nia, a nasze interesy osobiste podporządko-

wuje interesowi powszechnemu, jako biolo-

gicznie wyższej jednostce” (n usbaum -H iLaro -

wicz 1921, str. 130–131) .

Do książek Józefa Nusbauma, które mia-

ły znaczący wpływ na rozszerzenie w społe-

czeństwie polskim wiedzy o ewolucjonizmie

należały: Dziedziczność w świetle badań dzi-

siejszych (1897), Z zagadnień biologii i filo-

zofii przyrody (1899).

Największym osiągnięciem życiowym Nus-

bauma na tym polu było dzieło zatytułowane

Idea ewolucji w biologii (n usbaum 1910).

książka o objętości 555 stron, doskonale ilu-

strowana, została napisana z okazji rocznic,

przypadających w 1909 r. W „Przedmowie”

autor napisał: „…trzy wielkie jubileusze na-

ukowe splotły się z sobą w bieżącym roku.

W roku 1809 urodził się karol Darwin, w

tymże roku pojawiło się dzieło Jana Baptysty

Lamarcka Filozofia zoologii ; w pięćdziesiąt

lat później ogłosił Darwin swe wiekopomne

dzieło O powstawaniu gatunków (1859).

Obaj ci genialni biologowie byli głównymi

pionierami ewolucjonizmu, który potężnie

zaważył na dalszym rozwoju nie tylko biolo-

gii, ale i całej w ogóle wiedzy ludzkiej. Nie-

chaj w tym pamiętnym roku, w którym cały

świat cywilizowany te wielkie święci roczni-

ce, będzie dana i naszemu ogółowi wykształ-

300

L eszek k uźnicki

conemu sposobność ogarnięcia myśli ewolu-

cyjnej w jej pochodzie dziejowym. Cel ten

ma spełnić książka niniejsza” .

Zadanie to spełniała przez następne dzie-

sięciolecia.

Jednym z promotorów Józefa Nusbauma

był Benedykt Dybowski (1833–1930), który

ułatwił mu przeniesienie się z Warszawy do

Lwowa i rozpoczęcie w 1891 r. na tamtej-

szym uniwersytecie samodzielnej działalności

naukowej i dydaktycznej. Na Uniwersytecie

Lwowskim Dybowski od 1884 r. kierował

katedrą Zoologii. W 1906 r. przeszedł na

emeryturę. Na zwolnione przez niego miej-

sce powołano Józefa Nusbauma, co było ży-

czeniem tego wybitnego badacza Bajkału i

kamczatki. We Lwowie obaj uczeni utrzymy-

wali jednak ograniczone kontakty osobiste.

różnili się wiekiem i temperamentem, formą

kontaktów ze społeczeństwem i poglądami

w wielu istotnych sprawach, jak prowadze-

nie badań i organizacja pracy w katedrze. W

odróżnieniu od Dybowskiego, n usbaum nie

udzielał się w życiu politycznym i społecz-

nym, ograniczając się do szeroko zakrojonej

działalności edukacyjnej i oświatowej. Nie

było to jednak dostateczną ochroną przed za-

rzutami, że szerząc darwinizm zabija w mło-

dzieży uczucia religijne. Jeden z takich incy-

dentów miał miejsce na początku 1899 r. i

był znamienny, podobnie jak reakcja samego

Nusbauma i młodzieży akademickiej. Pisał

on w pamiętnikach (n usbaum -H iLarowicz

1921, str110): „…W „ruchu katolickim” uka-

zał się artykuł Bronisława b łockiego (1899)

pt. Darwinizm na uniwersytecie lwowskim ,

gdzie autor usiłował przekonać czytelników,

że profesorowie Dybowski i Nusbaum, stojąc

na gruncie teorji ewolucji szerzą bezbożność

i dopuszczają się obrazy religji. to ostatnie

było prostem kłamstwem i oszczerstwem, nie

mającem najmniejszego uzasadnienia i dlate-

go też owa napaść boleśnie mnie dotknęła.

Nie odpowiedziałem jednak nic, bo uważa-

łem, że oszczercy, dopuszczają się niegodzi-

wego kłamstwa, więcej obrażają religję, ani-

żeli ci, którzy wykładają podniosłą etycznie,

piękną ideową teorję ciągłego doskonalenia

się i coraz lepszego przystosowywania się

organizmów do warunków otoczenia. Lecz

szlachetna młodzież akademicka, odczuwając

całą niesłuszność tej napaści, nie dała za wy-

grane i jak jeden mąż wystąpiła w obronie

swoich profesorów. Obrona ta opisana była

w „Słowie Polskiem” z dnia 25 stycznia 1899

r. i przytaczam ją tutaj dosłownie:

„Owacja na Uniwersytecie.”

Wczoraj wieczorem o godzinie 7-ej zapo-

wiedziany był wykład prof. Nusbauma na uni-

wersytecie. Był to jednak wykład nadzwyczaj-

ny ze względu na rzeczywiście nadzwyczajną

ilość zgromadzonych słuchaczy i słuchaczek,

jako też ze względu na cel, który ich zgroma-

dził.”

„Z powodu krzywdy wyrządzonej rozmyśl-

nie przez jedno z pism lwowskich profeso-

rom Dybowskiemu i Nusbaumowi artykułem

zarzucającym, że ci profesorowie szerzą śród

młodzieży darwinizm, osłabiając w niej uczu-

cia religijne etc. etc. — młodzież postanowiła

dać moralną satysfakcję swoim przewodni-

kom na polu nauki, przytem zaś zaznaczyć,

że nie solidaryzuje się z tendencją artykułu i

uznaje w swem sumieniu poczynione zarzuty

za bezpodstawne, kłamliwe i oszczercze.”

Józef Nusbaum miał uzasadnione powody

by oburzać się na ataki klerykałów, natomiast

Benedykt Dybowski od swego inauguracyj-

nego wykładu na Uniwersytecie Lwowskim

(1885) był aktywnym krzewicielem laicyzmu

opartego początkowo na darwinizmie, a w

latach późniejszych na monizmie Haeckla.

Był w tych sprawach pryncypialny i ostry w

sformułowaniach, ale ewolucjonizm stanowił

tylko jeden z wielu obszarów jego działalno-

ści. Najpełniejsze zestawienie bibliografii Be-

nedykta Dybowskiego znajduje się w publi-

kacji krystyny k owaLskiej i Anny m ikłaszew -

skiej -M roczkowskiej (1960). Obejmuje ona

343 pozycje o zróżnicowanej tematyce i cha-

rakterze. W tej liczbie 47 publikacji przypada

na lata 1856–1883, pozostałe 296 na okres

lwowski 1884–1930. Do bibliografii autorki

dołączyły skorowidz rzeczowy. Ułatwia on

nie tylko znalezienie poszczególnych pozycji,

ale jednocześnie daje analityczny obraz twór-

czości pisarskiej Benedykta Dybowskiego, w

której kowalska i Mikłaszewska-Mroczkowska

wyodrębniły 13 nurtów. 1. Zagadnienia ogól-

nobiologiczne, 2. Ewolucjonizm, 3. Anatomia

porównawcza, 4. Antropologia, 5. Zooge-

ografia, 6. Zagadnienia systematyczno-morfo-

logiczne, 7. Medycyna i higiena, 8. rozbiory

prac przyrodniczych, 9. Historia biologii, 10.

Pamiętniki, 11. Przyczynki do biografii nie-

przyrodników, 12. Artykuły treści polityczno-

społecznej, 13. Varia.

„Ewolucjonizm” obejmuje 14 pozycji, w

tym 4 są wspólne z „Zagadnieniami ogólno-

biologicznymi”, a dwie z „Antropologią”.

W 16 roczniku „kosmosu” ukazały się

dwa artykuły Benedykta D ybowskiego (1891a,

b): O filogenii pająków ( Aranenia ) oraz O

budowie wargi dolnej ( Labium ) u owadów

Ewolucjonizm w Polsce 1883–1959

301

i wijów . Spotkały się one z miażdżącą kryty-

ką Antoniego Jaworowskiego. Zapoczątkowa-

ło to wieloletni spór, w którym było więcej

zajadłości i brutalności niż rzeczowych ar-

gumentów. Wnioski o charakterze ewolucyj-

nym z własnych badań anatomoporównaw-

czych dotyczących budowy zębów ssaków

D ybowski opublikował dopiero w 1929 r.,

tuż przed śmiercią. Pozostała twórczość kwa-

lifikowana do ewolucjonizmu, to publikacje

informacyjne, teoretyczne i upowszechniają-

ce, będące wielokrotnie rozszerzoną wersją

wystąpień publicznych. Z tego zakresu naj-

obszerniejszym wydawnictwem zwartym, o

objętości 81 stron, jest O światopoglądach

starożytnych i naukowym , wydana przez Ge-

bethnera i Wolffa (D ybowski 1916).

Benedykt Dybowski był niewątpliwie

pierwszym w Polsce nauczycielem akade-

mickim, który w 1862 r. zapoznał studentów

Szkoły Głównej w Warszawie z teorią doboru

naturalnego. kiedy po 23 latach miał możli-

wość ponownego wystąpienia na forum uni-

wersyteckim we Lwowie, jego wykład inau-

guracyjny zawierał nie tylko treści dotyczące

ewolucjonizmu. Dybowski jednocześnie gło-

sił konieczność, w oparciu o naukę, odnowy

moralnej, promował ateizm. Uczestniczący

w inauguracji biskupi opuścili salę. Od tego

czasu Benedykt Dybowski stał się wrogiem

numer jeden kleru katolickiego i prawosław-

nego. Wykład wygłoszony 1 października

1885 r. tegoż roku ukazał się na łamach „ko-

smosu” (D ybowski 1885).

Dybowski śledził na bieżąco rozwój nauk

biologicznych, w szczególności ewolucjoni-

zmu, i za swój obowiązek uważał dzielenie

się tą wiedzą ze społeczeństwem. taki cha-

rakter miał cykl artykułów zatytułowanych O

znaczeniu i doniosłości teorii mutacyjnych

i ewolucyjnych w nauce i w życiu (D ybow -

ski 1902), skierowany do szerokich kręgów

społeczeństwa. Najpierw zamieszczony przez

„tydzień” w kolejnych odcinkach, a następ-

nie wydany w formie zwartej przez „kurier

Lwowski” (1902). W tymże roku ukazała się

we Lwowie, w przekładzie Mieczysława Gro-

chowskiego, książka Ernsta H aeckeLa O po-

chodzeniu człowieka , do której D ybowski

napisał wstęp. Było to odzwierciedleniem

jego nowych zainteresowań — antropologią

i monizmem. W dwa lata później (1904) Dy-

bowski wystąpił na Walnym Zgromadzeniu

Polskiego towarzystwa Przyrodników im.

M. kopernika z wykładem poświęconym an-

tropogenezie, który został zamieszczony w

„kosmosie”. Do nurtu ewolucyjnego należą

jeszcze dwa artykuły (D ybowski 1906, 1910)

o charakterze polemicznym i informacyj-

nym oraz wspomniana publikacja książkowa

z roku 1916 r., która jest zamknięciem jego

twórczości na tym polu. Benedykt Dybowski

działał jak „apostoł” idei ewolucji i światopo-

glądu materialistycznego, które miały służyć

misji naprawy społeczeństwa i stosunków

międzyludzkich.

Dybowski był piewcą nauki i wierzył, że

na jej podstawie można zbudować światopo-

gląd, mogący zastąpić religię, sekty i wszelkie

zabobony. Opierając się na nim mogą po-

wstać społeczeństwa bez wojen narodowych,

religijnych, uprzedzeń rasowych i wyzysku.

Społeczeństwa, w których nie będzie rów-

nież przemocy w rodzinie, wyeliminuje się

palenie tytoniu, narkotyki, a przede wszyst-

kim alkohol. Dybowski był przez całe życie

niepalącym abstynentem i uważał, że taka

postawa winna być powszechną normą. re-

ligie to mity, które rozwój nauki pozbawiły

wszelkich obiektywnych podstaw. Ich trwa-

nie łączył ze ścisłymi związkami z władzą po-

lityczną i uprzywilejowaną pozycją społecz-

ną oraz materialną kleru, a w szczególności

hierarchii kościelnej. W poglądach społecz-

nych Dybowski był bliski teoriom głoszonym

przez psychologa Edwarda Abramowskiego

(1868–1918), rzecznika socjalizmu bezpań-

stwowego. Miała to być nowa forma życia

społecznego. Według Abramowskiego struk-

tury państwowe powinny zostać zastąpione

przez korporacje wyłonione przez związki

zawodowe.

Postawą osobistą i działalnością społeczną

na Syberii i we Lwowie Dybowski starał się

dawać świadectwo swym poglądom, ale jego

pryncypialność i zapał polemiczny powodo-

wały, że wygłaszał również nieuzasadnione

poglądy i pochopne sądy. Z tych powodów

potrafił zniechęcać, a nawet ranić swych zwo-

lenników. Z biegiem lat okazywało się, że

Dybowski był nieskuteczny w swej misji na-

prawy społeczeństwa i tworzenia nowego lep-

szego świata, a nawet w promocji ewolucjoni-

zmu. Pod tym względem Józef Nusbaum miał

zdecydowanie większy dorobek i zasługi.

Benedykt Dybowski zmarł we Lwowie 31

stycznia 1930 r. Ze strony władz kościelnych

pojawiły się poważne przeszkody dotyczące

formy i miejsca pochówku. Ostatecznie cia-

ło Dybowskiego spoczęło na Cmentarzu Ły-

czakowskim w kwaterze powstańców. Uro-

czystości pogrzebowe odbyły się według ce-

remoniału wojskowego, należnego mu jako

członkowi rządu z lat 1863–1864. W ostat-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: