Seniorzy w Polsce: podstawowe dane statystyczne Dorota Głogosz
Przytoczenie informacji o liczbie i strukturze pokolenia ludzi starszych wymaga zdefiniowania tej populacji. Generalnie, w polskim piśmiennictwie gerontologicznym i w statystyce demograficznej jako ludzi starych określa się zbiorowość osób w wieku poprodukcyjnym (kobiety w wieku 60 lat i więcej; mężczyźni w wieku 65 lat i więcej). Jednak czasem wskazuje się jeden dla obu płci wiek oznaczający granicę starości: 60 lat - a to z powodu znacznie wcześniejszego niż ustawowy, rzeczywistego wieku przechodzenia na emeryturę. Natomiast w statystykach międzynarodowych jest to - bez względu na płeć - zbiorowość w wieku 65 lat i więcej. W wielu opracowaniach dotyczących seniorów zbiorowość ta dodatkowo różnicowana jest według zaawansowania wieku. Mówi się więc o następujących progach starości:• Próg pierwszy pozwala na wyłonienie tzw. grupy "młodych starych" lub tzw. populacji ludzi starszych,1/ stawiany jest w momencie ustawowego zakończenia aktywności zawodowej. Tę fazę życia określa się także jako starość początkową.2/• Próg drugi dotyczy populacji od 75 lat i powyżej. Wiek ten uprawnia do otrzymywania zasiłku pielęgnacyjnego - jest więc z założenia granicą znacznego pogorszenia sprawności fizycznej i pogorszenia stanu zdrowia. Do tej zbiorowości odnosi się określenie "seniorzy", a okres życia między 75 a 85 rokiem nazywany jest w literaturze starością zaawansowaną.• Trzeci próg starości pojawia się w literaturze przedmiotu stosunkowo rzadko, a dotyczy osób w wieku 85 lat i powyżej. W odniesieniu do tej zbiorowości pojawia się też niekiedy określenie głębokiej starości.3/ Oczywiście, tak zróżnicowane kryteria samego określania starości stanowią istotne utrudnienie w ustaleniu wielkości populacji ludzi starszych oraz dokonywaniu jakichkolwiek porównań dotyczących tej grupy społeczeństwa. Dlatego też analiza statystyczna zaprezentowana w moim artykule zawiera zestawienia danych dla różnie określonych grup wieku. Zacznę o sprawy ważnej: otóż w społeczeństwie polskim stale wzrasta liczba osób starszych. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w roku 2002 (NSP-2002) w naszym kraju żyło 5 mln 749,1 tys. Osób w wieku poprodukcyjnym. Stanowili oni 15% ogółu społeczeństwa. W porównaniu z danymi z poprzedniego Spisu Powszechnego (rok 1988) populacja ta zwiększyła się o 1 mln 14 tys., a jej udział wśród ogółu ludności wzrósł o 2,5 punkta procentowego. Wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie. Liczba osób w wieku powyżej 60 lat wynosiła 6,48 mln, czyli 17% ogółu ludności. Dla porównania, w roku 1950 ta zbiorowość stanowiła 8,3% ogółu ludności, a w 1988 - 14,6%. W grupie osób starszych najliczniejszą zbiorowością są osoby w wieku 60-69 lat (64%). Osoby w wieku 70-79 lat stanowią 25%, a osoby w wieku 80 lat i starsze - 11% ogółu osób starszych. Od roku 1988 zanotowano relatywnie duży wzrost udziału w strukturze ludności osób w wieku 65-69 lat (z 3,6% do 4,2%). Udział osób w wieku 70-80 lat wzrósł z 4,3% do 6,4%. Wzrasta też w ogólnej strukturze ludności według wieku - ale już w mniejszej skali - udział osób powyżej 80 lat (z 1,9% do 2,2%). Według prognozy z roku 1999 - w roku 2020 będzie 9,5 mln osób w wieku 60 lat i powyżej (24% ogółu ludności). Jednocześnie przewiduje się dynamiczny wzrost liczebności najstarszych grup ludności, tj. w wieku 80 lat i więcej: od około 800 tys. W roku 2000 do 1,4 mln w 2020. To zróżnicowanie aktywności życiowej i zawodowej oraz stopnia samodzielności osób starszych istotne jest m.in. z uwagi na silne zróżnicowanie aktywności życiowej i zawodowej oraz stopnia samodzielności osób w różnych fazach starości. Większość populacji osób starszych (60,2%) to kobiety. Na wsi stanowią one 61,3% osób w wieku 60 lat i więcej, a w mieście 62,7%. Większość ludzi w podeszłym wieku to mieszkańcy miast (60%) i w miastach też w większym niż na wsiach tempie wzrasta udział ludzi starszych wśród ogółu ich mieszkańców. Poziom wykształcenia osób starszych jest ogólnie niższy niż młodszych grup społeczeństwa. Najliczniejsze grupy osób starszych legitymują się bowiem wykształceniem podstawowym. Wśród osób po 65-tym roku życia osoby o tym poziomie wykształcenia stanowią ponad 51% zbiorowości, a osoby z wykształceniem wyższym 7%.
Stan cywilny. Gospodarstwo domowe. Stan zdrowia. Starzenie się oznacza ograniczenie sprawności i samodzielności życiowej. Dlatego należy zwrócić uwagę, że 44% osób starszych to osoby samotne (kawalerowie/panny, wdowcy/wdowy, rozwiedzeni i w separacji). W domowych gospodarstwach rodzinnych - głównie ze współmałżonkiem - mieszka niewiele więcej niż połowa spośród osób starszych (55,5%), natomiast w gospodarstwach jednoosobowych 43,3%. Tak znaczny udział w strukturze osób starszych faktycznie osób samotnych wskazuje na potrzebę rozwijania usług wspierających ich samodzielność życiową, tym bardziej, że ponad 40% populacji w wieku 60 lat i więcej to osoby niepełnosprawne. Co więcej, blisko 40 tys. Osób w wieku 60 lat i powyżej przebywa w domach opieki psychiatrycznej i hospicjach. Zapotrzebowanie na usługi medyczno-opiekuńcze w przypadku osób w wieku powyżej 65 lat kilkakrotnie przewyższa wskaźniki dla osób przed tą granicą wieku: 80% osób w tym wieku ma całkowicie lub poważnie ograniczoną sprawność fizyczną i/lub intelektualną. W grupie osób w wieku 65-75 lat samodzielnie, bez potrzeby korzystania z pomocy w domu, funkcjonuje 82% osób, w grupie 75-85 lat - 77%, a w grupie w wieku powyżej 85 lat - 46%.4/ Jednak mimo utraty zdolności do samoobsługi większość (68%) osób w podeszłym wieku chce nadal mieszkać w swoim dotychczasowych środowiskach.
Aktywność zawodowa. Na rynku pracy mamy do czynienia ze znaczną skalą zjawiska odchodzenia z pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego. W wieku poniżej 60 lat jest obecnie 17% emerytów pobierających świadczenia w systemie pozarolniczym. Wieku 65 lat nie osiągnęła blisko połowa pobierających emerytury kobiet i ponad 30% mężczyzn. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku poprodukcyjnym stale maleje - zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn. Jak wynika z prowadzonych kwartalnie przez GUS badań aktywności ekonomicznej ludności w roku 2000 wskaźnik ten wynosił dla osób w wieku 60-64 lata 21,4 - a dla osób w wieku 65 lat i więcej 7,8. Natomiast w roku 2003 wartości odpowiednich wskaźników wynosiły: 18,0 i 5,3. Po osiągnięciu wieku emerytalnego nadal aktywnych zawodowo pozostaje ponad 305 tys. Osób w wieku 60-64 lata (przy czym w przypadku mężczyzn jest to co czwarty, a w przypadku kobiet - co siódma) oraz 324 tys. Osób w wieku 65 lat i więcej (w przypadku mężczyzn - co ósmy, w przypadku kobiet - co dwudziesta). Stopa obciążenia systemu emerytalnego - mierzona relacją liczby osób ubezpieczonych i wpłacających składki do liczby osób pobierających świadczenia - od roku 1990 wzrosła z 38,3 do 56,8.5/ Przedwczesne odchodzenie z rynku pracy to jednak w dużym stopniu efekt bezrobocia. W minionym roku pracy poszukiwało 33 tyś. bezrobotnych, którzy ukończyli 60 lat. W roku 2000 stopa bezrobocia osób w wieku 60-64 lata wynosiła 7,8 - a dla grupy w wieku 65 lat i więcej - 3,4,6/ natomiast w roku 2003 dla osób w wieku 60-64 lata - 8,5, a dla osób powyżej 65 lat - 2,2.7/ Ludzie starsi ustępują miejsca - nie zawsze z własnej woli - młodym pracownikom.
Sytuacja materialna. Ubóstwo. Podstawowym źródłem utrzymania większości gospodarstw domowych osób w wieku 65 lat i więcej jest emerytura. Przeciętny przychód (l 059,78 zł w roku 2002), podobnie jak i dochód (794,25 zł) gospodarstw domowych emerytów był wyższy niż wśród ogółu gospodarstw domowych w naszym kraju (odpowiednio: 887,97 zł i 664,21 zł).8/ Dochody gospodarstw emeryckich były wyższe niż w gospodarstwach pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, gospodarstwach rencistów i w gospodarstwach osób związanych z rolnictwem. Dochody z pracy (zarówno z pracy najemnej, pracy w rolnictwie, jak i pracy na własny rachunek) stanowią 1/10 kwoty dochodu gospodarstw emeryckich. Wyższe od przeciętnych są też rozchody i wydatki gospodarstw emeryckich. Największą pozycją są ich wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (29,7% - czyli tyle, ile przeciętne wydatki na ten cel wśród ogółu gospodarstw domowych). W porównaniu z innymi typami gospodarstw domowych, w gospodarstwach emeryckich znacznie większy udział mają wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii (23,8% w porównaniu z 19,9% wśród ogółu gospodarstw), ochronę zdrowia (odpowiednio: 7,8% i 4,5%) oraz wydatki w formie darów (odpowiednio: 5,5% i 3,5%). Natomiast znacznie niższe od przeciętnych są wydatki gospodarstw emeryckich na edukację (0,6% w stosunku do 1,6% wśród ogółu gospodarstw) - co można traktować jako naturalny skutek struktury wieku członków gospodarstw emeryckich, ale też i jako symptom ograniczonego dostępu do edukacji w formach przeznaczonych dla dorosłych, zwłaszcza dla osób starszych.9/ Wiek i stan zdrowia to czynniki ograniczające możliwość podejmowania działań na rzecz poprawy własnej sytuacji materialnej. Tymczasem prawie 1/8 spośród gospodarstw emeryckich to gospodarstwa, w których pieniędzy starcza tylko na najtańsze jedzenie, a nie starcza na ubranie. W blisko 3% gospodarstw emeryckich pieniędzy nie starcza nawet na najtańsze jedzenie czy ubranie.10/ I chociaż gospodarstwa emerytów nie należą do najbardziej dotkniętych ubóstwem, to jednak w roku 2002 wśród osób, które ukończyły 65 lat prawie 8% żyło poniżej minimum egzystencji, 13,5% - poniżej relatywnej granicy ubóstwa, a poniżej subiektywnej granicy ubóstwa - 14%.11/ Oznacza to nie tylko, że osoby te nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb, ale też że często nie będą w stanie same - bez wsparcia innych osób czy instytucji - poprawić swojej sytuacji.
Warunki mieszkaniowe. Warunki mieszkaniowe osób starszych są niedostosowane do ich potrzeb życiowych. Poważnym ograniczeniem samodzielności życiowej tych osób są bariery architektoniczne i urbanistyczne. Zamieszkują oni głównie dzielnice i domy o niższym od przeciętnego standardzie, gorzej wyposażone, a koszty związane z mieszkaniem mają relatywnie wysoki udział (wyższy niż wśród ogółu gospodarstw) w wydatkach gospodarstw domowych osób w starszym wieku (odpowiednio: 26% wobec 22%). Niemal wszystkie wskaźniki wyposażenia mieszkań ludzi starszych mają średnio niższy poziom niż w kraju - co jednak jest nie tylko efektem ich sytuacji dochodowej, ale i szczególnej struktury potrzeb. Ponadto emeryci znacznie rzadziej niż pozostałe grupy gospodarstw domowych wyposażają mieszkania korzystając z kredytów bankowych. Jednocześnie sytuacja mieszkaniowa seniorów pod względem wielkości i zagęszczenia zajmowanych przez nich mieszkań - z powodu małej liczebności ich gospodarstw domowych - jest znacznie korzystniejsza niż pozostałych grup ludności, a wysokość przyznawanej pomocy mieszkaniowej dla osób starszych jest niższa w porównaniu ze wsparciem przyznawanym młodszym osobom samotnym.13/
Tak oto - w dużym skrócie - przedstawia się statystyczny obraz pokolenia ludzi starszych w Polsce. Przytoczone dane - zarówno z uwagi na to, że zostały dobrane celowo, jak i ze swej natury matematycznej - nie oddają w wystarczającym stopniu zróżnicowania opisywanej populacji. Należy to mieć na uwadze stosując je do ilustrowania zjawisk społecznych, politycznych czy gospodarczych - rozpatrywanych w kontekście sytuacji osób starszych w naszym kraju.
PRZYPISY:1) Rosset E. (1959): Proces starzenia się ludności. PWG, Warszawa.
Powrót do artykułu
2) Problemy ludzi starych w Polsce - praca zbiorowa (1974). PWG, Warszawa.
3) Tamże.
4) Derejczyk J. (2002): Służba zdrowia wobec potrzeb osób starych. (w:) L. Frąckiewicz (red.): "Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje". PTPS, Katowice.
5) Czepulis-Rutkowska Z. (2002): Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia społecznego emerytów. IPiSS, Warszawa.
6) Stopa bezrobocia ogółem w III kwartale 2000 r. miała wartość 15,4.
7) Stopa bezrobocia ogółem w III kwartale 2003 r. miała wartość 19,4.
8) Budżety gospodarstw domowych w 2002 r. GUS, s. 18-19.
9) Tamże.
10) Warunki życia ludności w 2002 r. GUS, 2002.
11) Tamże. Relatywna granica ubóstwa oznacza osiąganie dochodu w wysokości poniżej 50% przeciętnych miesięcznych wydatków gospodarstw domowych. Ogółem we wszystkich gospodarstwach w kraju odsetek osób znajdujących się poniżej minimum egzystencji wynosił w 2002 r. 11,1%, poniżej relatywnej granicy ubóstwa 18,4%, a poniżej ustawowej granicy ubóstwa (określonej dla l osoby w wysokości 460 zł) - 18,5%.
13) Pomost - dane o świadczeniach z pomocy społecznej w roku 2002. Dep. Pomocy Społecznej MGPiPS.
alielle