Ortega y Gasset, Jose - Mówienie w ludzkiej zbiorowości.pdf - Teoria kultury - cirelly

~r ÓL/ :5/

GJrIefa ?/

(fa:;;;!. ~/Uag

);n~~-

XII

.',

, l

i "Mówienie wludzkiej zbiorQwosci:1

"opinie publiczne", normy sp'olecz'rie.

. -: Wladza pl1bliczna

'1.',

,:' .\

Jezyk

ojczystyznajduje

sie tutaj,

: na

zewnatrz;

kazdegoz nas, w 'naszym otoczeniU spolecZ-

nym; i od' najwczesniejszego dzieCinstwa, od-.

kad zaczynamy slyszec, COwokól nas mówia ladzie,

przenika' do naszego wnetrza. Jesli "mówienie" be-

dZiem rozumieli VI'scislym s~nsie 'ako' uz 'i/anie-

Okre'slonego Je7Y' a, to jest ono jedynie konsekwen-

'cja mechanicznego przyswojenia przez naso'wego.

'jezJ'1ka. . MóWienie jest czynnoSCIa S'kH~rowana od

~natrz q wnetrzu. Mechaniczhiei irra'cjonal~

przyswojOl-ta z zewnatrz }:isfw podobny' ~po~ólf'ernI..

'towana na zewnatrz. Natomiast wY'powi'adi:uiie jest

czynnoscia majaca p'oczatekwewnatrz

jenno~tki. Jest

rpróba

uZ~'whetrzriienia;

, '\vyjdwienia, 'unaocznii:mia

~ czeg'ó~; ~o2:aWier,~ ,jej '~ewne~rznos~.~la osi~g~ie~~a

I tego sWladomego l racjonalnego ,celu posluguje SIe'

r . ,', . ' . "." , .

l<:,.~;no takimi srodkami, jakie znajduj~ pod, ~eka:,jed-:--

~,iliYmZ, nich,' ale tylko jednym' z nich, jest. mowa.

,W~~~V'tl<i":s.tuki~i~n~ .ua :pr~Yklildsa pe~~~i

... spdsobaml wYPowladama. Mowleme oddaje SIe. do,

~ dy'spozycji"jedno~tJki wedle tego,\-v Jakim' sfopniu

Iwlada'" oiui' 'jedriym czy wieloma jezykamU:'Mowa

jest" J8.RoY'seiia 'plytgramo:f:ii:mowy,ch;'które ,mozna

627

odtwarzac zgodnie z wlasnymi intencj'ami. Prze-

dwstawienie to pozwala nam wyraznie dostrzec, ze

podczas ,gdy wypowiadanie lub chec wypowiadania

jest dzialaniem czysto ludzkim! jednostki ,jako ta-

kiej, to ~a

jest praktykowaq.iem zwyczaju, któ-

i O'bjasnia'ltak'wyraziscie, ze dokonany z pewna pre-

cyzja opis tragik'Omicznego sensu t~go i slowa '(pod-

kreslam dwie czesci skladowe slowa ~,i,tragikómicz-

ny") dalby nam scisle O'kreslenie sytuacji, w jakiej

znajdowala sie podówczas' wladza" publiczna. ' Odkad

minela owa nadto, nie normalna T a, przeto niezdol-

na do utrwalenia ,sie i stabilizacji - .sytuacja, slo-

wa manda,..mas uzywa sie nieporównanie rzadziej,

i mozliwe, ze zniknie ono po kró'vkim istnieniu/'.Ma-

my ,tu wiec przyklad ,zwyczaju --- owego ( wyrazu,

który wszedl w' ,zycie, posiadal przez J kilka' Ilat Hn-

gwistycznaprawomocnasc ,L bardzo predko, zaczal

,wychodzic z uzycia. Ale: prasze ,sobie, wyobrazic, ze, z

tej czy inhejprzyczyny zachowalby on zywotnosc;

po pewnym czasie,,'za kilka pokolen prawdopodobnie

nastapiloby; s-ciagniecie i manda-mas, wymawialoby

sie np. malmas, .lub podobnie., Wówczas, uzywajacy

go nieirozumieliby" dlaczego gdy ,wladza znajduje, sie

'w 'dosc, zawiklanej sytuacji" rzadzenie nazywa 'sie

malmas 1...: .'

V'1. ow{lJY,

to go rakt ku'

jak kazdy 7.wYl'7!'rj~ani nie zrodzil sie w tym.J

ie 'est tez dla niego wystarcza-

, ,'Co zrozumial

nim jego wo a, ,,---

:zos no iorowosc. Dla-

'Tego w mowie, która starozytni -nazwali ratio i logos,

znów jawi sie .nam ta dzhvna rzeczywistosc,,, jaka

jest} "wsze~k'~"Jakt,sP9l,eczn'y;' 'd~iwna, bowiem )1)a

:zarazemcharakter lud,~ki - praktykuja ja luqzie,

J' ,,'J,I ,'oc.'".J ',.,:' 'I" ',' I ", ,',-l, j ,/'.,<

Z oa~a ,'swiadom'oscia, -' i nie ludzki , bowiem, aldy

, ...

j" ., ,o ,(,,,

" ,. .

" , ' " ,"

mowy, sa mechaniczne. Leci kiedy sledzimy dztejy

jakiegos. slowa, jakiejs struktury skladniowej, cz~sto

dochodzimy, do czegós~,comozemy, chociaiby w:zgled~

'nie, 'okresifc jako jego zrÓdlo. Widzimy wówczas, ie

fbl samych poczatków - w swej' ~tymo}ogii - sIo-

Y:lO lub zwrot b~ly tworem posiad/riacYl11sens. dla

s'wych .tw6rc~,wi bez oSrednich odbiorców; ze wiec

cyly czynp.o Cla ludzka, ,która wszedlszy w zwyczaj

jezyikowy 'wyzbyla, sie sensu, przeksztalcila sie w

".'!

plyte I .g~amo,fonowa,

' ,,',

jednym slowem odczlo;-vieczyla

#I Czynnosc ludzka i pelna 'sensu, wymyslona" -ge..,

nialnie przez naszego rodaka; przeksztalciwszy, sie

w zwyczaj - jezykowy i'element jezyka potocznego

podlega, dehumanizacji. To wlasnie przydarzylo 'sie

juz slowom mandar i mas. Tak dalece i ze (nawet lin-

gwista tel miary' i co Meil1et:: I,nie ,zrozumial dobrze

tego ostatniego.' Trzeba,,' abysmy' sie, na" chwile' 'nad

nim. zatrzymali( bowiem!pbza 'tym, ze 'sluzy, nam on'o

jakó\ jeden wiecej przyklad hezdusznosci '1 dehuma-

",': ,"\'\1 I ,'I" ,J, I' ,

- 1,Scisle biorac, takie przeksztalcenie fonj!tyczne jest ,malo

prawdopodobne, :bowiem, jak objasnil, ~niep. Lapesa, zlo-

Oie,

stracila ,dusze. Pod<;zas naszej wojny domowej

ktoS wymysiil. okreslenie manda-mcis. Z' pewnos~ia

'ten, kto je wy,myslil, takze nie rozumial, dlaczego po

~'"

I .

" ! ' ,

.. .. ,

:hiszpansku "rozKazywac" ta manda-l:, a "wIeceJ" to

'mas; iecz powiazanie ~bu slów bylo juz j~gotwqrem

'j"

,("

'.oryginalnym,.

który

111ial ~ens dla"niego

i dla I j,e,g9

w inteligentny spos6b

naswietlal pewne zjawisko z zycia publicznego, ta~

jak. ,sie ono jaw~lo Yl tamtych dniac4i naswie~lal je

,,'.

zenia zawIerajace sylaby z' "a" sa 'zwykle' barqzo (oporne

wobec wszelkich zmian."

'. ,

628

43 - Bunt mas...

629

o()toczenia, byl zrozum,ialy i

nizacji""ja:kim"jest zwyczaj .jezykowy, , wyprzedza

pewpe.. prablemy szczególnej ,wagi, na które wkrótce

sie .na t~nien;>-y. ' .

; Mas (wiecej',ihardziej ) 'Pochodzi z lacinskiego ma~

gis~' którego: znaczenie jawi nam' sie, kiedy' mówimy

na! przykladumagis esse. Od tego; samego rdzenia

pochodzi magnus. Meille:t dorzuca; jako margineso-

we, 'dwa spostrze'zenia, najwyrazniej -nic mu nie mó-

wiace,; z:,.któriychnie,.wydo'bywa zadnej tresci. Za~

uwaza' mianowicie, ze w lacinie, aby powiedziec

i:wiecej" istnialy równie'z dwa' inne slowa: gran dis,

,'odnoszace' sie do! sz.czególnych 'rozmiarówj' i plus,

wskazujace' na obfitosc ilosciowa. :Natomiast, ,dotlaje,

magnus; 'a wiec. l' magisczestokojarzysie! z sila, ,'E.

wladza,"co nie ma 'miejsca: IW wypadku gran dis ani

plus. Meillet' nie mówi nic wieceJ,'lecz to wystarczy,

abywydoQyc'zrdzenia mag '-. lub~mas istotny

~.' Od. . inagis esse" pochodzi magister, s,cisle bio-

rac magis-tero-s, stad magisteratos,magistratus. J esi

to w Rzymie ten, kto sprawuje wladze, kto,rozkazu,;;.

je. Jest wiecczyms,wiecej niz inni obywatele, jako

ten, ~to i rozkazuje, a, widzielisIny,zerozkazywac

mandar, od manu-dare znaczy narzucac; ~wa ,wole,

poniewaz mozna tp uczynic, poniewa2:,ma sie wladze

zwierz,c4n,ia,: jest.; sie,ppteznym.Blad ;Meilleta,zat

rQWIlo W,powyzszym ;jak;:l!W :wielu,innych 'Przypad-

ka'ch" ipolega na; tym,; ze ,traktuje/on, lrzecz n,azwana

danyrn:slQwem tak, jak gdyby I'stniala; ona.,na :mocy

magii/ta znaczy,nie dostrzega, ze !~a'Zda rzecz,z,ja;:

ka mamy do czynienia jest zwyklym skutkiem,de-

kantacja 'lub!)wytr~ceniem;' pewnej i energii;kt6ra

ddla','JeJJ;pbcza'f~lf'~' "po'd'trzymuje.' 'w .\byd~';',jakpb:.

wi'aaill ; 'pia:'ton."Magisiradó '(wyt;s~y, .1)r'zechiik,pail-

stwowy) jest tym, któ ba~dzief jest, w tym sensie, ze

ma wieksza wladze. Naprowadza to nas na,slad pier-

wotnego znaczenia rdzenia mag I zawartego w

magnus i magis, tego samego, który pojawia sie rów-

niez w slowie "majestat". Istotnie,jeslL przeniesie-

my sie do jezyka niemieckiego, zauwazymy, iz rdzen

ów niezona9zy juz tylko "bardziej byc", lecz cynicz:-

nie i wyrp.znie oznacza moc, Macht; 'Wstaroniemiec-

kim magan; w starofrancuskim amoier znaczy prze--

straszyc, wywolac lek,esmoi, stad w obecnej. ,fran,.

cusz'czyznie c~moi. ,Po,a'llgielsku may, might,moc.

Wpotocznej niem~zyz:nie moy,en znaczy móc, moglich

to mozliwosc, to,(CO ima moc, aby byc, to; co~oze

byc. W grece napotykamy to samo: ,megale" to nie

tylko wielki rozmiarami oraZ ilo'scia, to równiez moz-

nos? .t\czynieni<;t czegos; mechane, mechanizm?' me-

chanika i maszyna, . .

.' .' , , ..."

'To wszystko ukazuje nam,ze ,na ,pewnym etapi~)

e\V,()lucji jezyków indoeuropeiskich mag T mas zna-

'czylo "wladze", "sile". A poniewaz jakas sile i ja~

kas wladze posiada 'kazdy czlowiek,.,wiec znaczylo

to I oczywiscie: wladze. i moc wieksza, niz u,, pozosia-:-

lych, a jako ze roikazywac, to pORi::ld::l

. .' I " ,

()dcien znaczeniowy). Kto dzis mówi "magistrado",

niE\,mysli ,o, ,tym; co dowodzi,,' do ja,kiego stopnia

slowa, stanowia zwloki dawnych znaczef1. ,Boxv-iem

jesli zastanowimy, lisie I"""'. riie nad wyrazem; ,:;le~z

nad" rzeczywistoscia okreslona" :magistra,dp", !,I} :y~t

ta, dzisiejsza natychmiast zdamy" sobie"vsprawe,

ze urzad., ów ;diatego posiada: te" nazwe"ze:,1 laczy

sie z wladza nad policja. Nie, mówiac juz.. o Rzy-

}.i

630

" I

631

(\ wl::ldze. wy-

nika stad, ,ze. magistrado znacz' .dokladnie t le , co

manda-mas ten, ma, rzecz jasna, wyraz odmitwny

mie, gdzie ", magist-ratus,' konsul,; byl równoczesnie

naczelnYm dowódca wojska. " ,'i

, Zabawa w etymologie nie jest prózna 'gra;boWiein

prawie zawsze odslania riamsurowe realnosci "zycia

ludz/kiego, ukryte prze'z pózniejsze stulecia, bardziej

Sklonne do hipokryzji i form eufemistycznych. Za-

trzymalem sie przez chwile,' by ukazac jedna wiecej

etymologie, bowiem poza' tym,izzriów 'uwydatnia

ona: !faki,.ze slowa' przestaja'c byc;'indywidualnymi

wiekszosdidei,którymi i z których zyjemy.Uzy-

warny ich mechanicznie na rachunek ~ zbiarowosci,

w której zyjemy i z której na nas ,splynely, wtlóczo;-

ne w nas pod cisnieniem, jak oleje samochodowe.

Ciekawe, byloby sporzadzenie, gdyby ta, bylo moz-

liwe, statystyki "osób, które w naszYl?1' spoleczen.., ,

stwie pomyslaly! kiedys, ~ w prawdziwym, sen-; ..

sie wyrazu myslec - q tym, ,ze dwa"plus d,wa to

cztery, albo a tym, czy slonce jutro wzejdzie. 'Y'!y-

nik;a stad, ze ,w ogromnej, wiekszosci nasze idee, mi-

mo ze s ideami T funkcjonuja w mls 'akó

rzeikona::-

nia, ni nicz' Im racJonalnym, natomiast stano-

wia zwycza 'e takie same.a

witanie,

a wiec sa ,tak samo mechaniczne, nie~

narzucone nam. Aby rzecz lepiej objasnic: wiemy,

Jaki! ,jesGsWpny, ,pierwotny sens danego zdania,

powtarzanego wokól nas niezliczona ilosc razy;' 'Od-

rÓzniamy dwa od trzech, co pazwala nam z grubsza

uchwycic mysl zawarta w tym zdaniu. Prosze za-

uwazyc, ze zdanie "dwa plus dwa jest cztery" wy-

raza pewna idee, bowiem 'Orzeka o tYch liczbach

peWIla 'Opinie, pretendujaca do miana prawdy. Idee

sa ideami czegos 'lub na jalkis temat, sa zatem praw-

dziwymi lub falszywymi pogladami. Przeto staja sie

ideami tylka wtedy; kiedy poza scislym ichznacze-

niem uobecniCimy, sobie przeslanki' ws-pierajace ich

prawde luh odslaniajace blad. Tylko dzieki swym

przeslankom ,maja one charakter racjonalny.Tym-

czasem bynajmniej, nie, podchodzimy, ~.'teh:~posÓb

da, nieustannIe Jwyglaszanych' przez'-ria~Ji id'eL 'Mó;'

, , ..

"/I/=- , ,,", , r

! Sprawa polega na tym, ze z pomoca tych t1;lecha-

nicznych elementów - slów, które'stracily swe

znaczenie '~wypówiadamy mnH::!j wiecej, gorzej

lub lepiej to;'co myslimy; Otóz nasze otoczenie spo-

leczne, ludzie,; wpajajac nam od dziecinstwa jeiytk

u';Z;ywany w naszym spoleczenstwie, 'równoczesnie

podsuwaja nam idee, które w tych islowach, za ich

posrednictwem, wypowiadaja. To juz jest sprawa

powazniejsza; Idee dotyczace tego, czym sa rzeczy,

inHi'1\ltlziei'rrly sami ~ 'czym, jednym' slowem,' \jest

zycie'iL ('to"cos, co' mijglebiej nas kOhstytuuje, ic6s;

''.izlic mozna; iczyni' jestesmy. i Zyde jest dramatem;

~:'wiedzawsze" pbsiada.' jakis watek, teii'Iisslzmienlci

:SiEizasadrif.czo w"2:aleznosci o<l':naigzych"ith~i';'nadte4.

'mat" swialea 'i 'czlowleka~ Z pewno§ciahardzo\'o'dmten.:.

ne'f'Sa' "watki' zyda"tego, kto 'wierzy w Boga;'\i te~

go','ldlakt6rego' istnieje tylkomate'ria. btóznigdy

nUr jprzeinysl~lisrriy ha'j wlasrty ,l r~'chunek znacznej

'f'

,',:,

,i',

l (, ,;, i,"" ,,..

<!' Ji" I

, ,

wach swiata tylko dlatego, ze tak samo mówia inni,

zupelnie jakbysmy dokonywali powaznych 'Operacji

mozliwych sprawo

632

633

wynala~[{~mi i wehodzac 'w s stem' werbalnych zw -

?~ez~ a,: raca"swoja',zrozumia o,c,"'swa"d~sze

Jr}t~wE\ljajbe'~usinei ,;p'f"Zeksztalcone' !(w 'mechankzne

~óz" poza' tym zapowiada' 'ona':pe'wna n~-=

'ztniern1e wazna sprawe' nie 'nalezaca juz do lingwis-

tyki, która wkrótCe na'ptYtkamy. ",'

wimy, wciaz mÓWImy o wszystkich

Hna:nsdw)/'ch,w 'bilriki1; którego bilans jest' li,ani cal-

kowicie nieznany. Czlowiek przywykl do zycia inte-

lE\kt\.ialnegó'na' kredyt spole:czenstwa,' kredyt, które""'

go 'nigdy 'nieweryfikówal. Zyje wiec jak automat

sterowany przez swoje spoleczenstwo.' Tylko od cza-

su'do czasu zadaje sobie trud, aby przejrzec' rachun,.

ki, poddac k~ytyce przyjeta idee i odrzucic~ ja lub

przyjac pbnownie, lecz tym razem dlatego, ze 'sa'm

j~ przemyslal i przebadal jej podstawy. ,

Nasze otoczenie spolE~'~zn'bedac ,pelne slów; pel-

ne' ,;wypo~iedzi", jest ipsb facto wy'pelnione' równiez

dzic, iz w,yglasz'ajacy" dane' twierdzenie ma pelna

swiadomosc,iz jego prywatna opinia, aby zyskac ja-

kas publiczna egzystencje, wymaga, aby on sam lub

cala grupa zwolenników potwierdzila' ja, , glosila,'

wspierala, podtrzymywala i rozpowszechniala. Wi-

dac to jesz'cze wyrazniej; kiedy dokonujemy porów-

nania ze sposobem gloszenia opinii, o których wiem:y

lub przypuszczamy, "ze sa przyjete przez "wszys't-

kich". Nikomu nie przyehodzido glowy, aby wygla-

szac je jak, wlasne', odkrycie lub cos, co wymaga

riaszego wsparcia:lZamiast wypowiadac je z ener-

giai' sila' perswazji w stare

am ws omm .

!:-..J ~sii rozpa trz'y'llly.z'bior ,h,iezlircz6nych idei', i . o-

pinIi, które 'w~iaZ'\yQ'kól nas ulatuja z ludzkiego mó~

- ~jehia, sp~zezemv, lz ,mozna je, poazlellc na d2fie

~fl1{;,f', ~"I~~Y".Tedrief§a'wvraza'ne j~kd rzeczy oczX:,.

wiste i wypowiadajacy je1icza'sie, z tym, ze"~.w~-

cy" je 'przyjmul'a. Drugie," rzeCiwnie, wyglaszane

sa z mocniejszym luQ sl~hsz:m zaakcentOwaniem te..

go,' iz' nie sa api'niami", przyjetymi; niekie~ako

~ meprzeciwrietwierdzeriioni powszechnie ~

;~W pier&szym wypadku' mówimy o opiniach

panujacych, w drugim oo'sobisty,ch, prywatnYGh.

J:e;Zeliprzyjrzymy sie róznicom w sposobie' wypo-

::i~daliia' jedri~h'i.drugich: 'spo'Strz~ze~y, z1, 2.:

E!nH~prywatne sa, wyglasza'llez energIa., lak, gdyby

usilowano szcze óln'

;

',",

nawet tylko aluzyjnie; a ,zamiast

cos wrecz

pr i n, o,' na omykam' ci ni,ch JO to b

wes' rzec na' ni'ch na wzór ód wolan:ia do' w zsze'

l!:1stancji lub jak gdyoy y y zarza zemem. 'artyku-

lem lub: przepisem prawnym. Opinie te sa'fa~tyczme

ustalonymi zwyczaJaIIl~, a °j,ustalonymi" znaczy,iz

nie potrzebuja wsparcia ze strony jednostek, ani

okreslonych grup, lecz przeciwnie" narzucaja sie

wszystkim wyWierajac na' nich S.wój nacisk. nlatego

nazywam je normamI. Sile owych norm dostrzega

wyraznie,a nieraz, bolesnie ten, kto usiluje sie im

przeciwstawic. W. tych normach ;zawiera 'sie w kaz-

.dym momencie zbiorowego istnienia ogromny zes-

pól ustalonych opinii zwanych "s'loganami~~.; Spo-

leczenstwo~, zbiorowo'sc, nie posiada 'idei jako taki,

to znaczy przemyslanyc Jasno i do ,glehi.P()~:da

je.Qy~-l!°ganYi ,j na "nich-Sie, opiera jego' istnienie.-

Nie ,chce przez to powiedziec, ze ~a"to ,idee ,falszywe

~'prieciw:riiel moga byc' nadzwyczaj prawdziwe -

na tomiast podQtreslam, ze" kiedy,funkcjonqja,

T1:l'Cze"

; raziscie I dac je do zrozu-=-

~~enia, ll1hprzeciwn~e" :rtlesmialo. 'z obawa;' y ~~le

s .,,'-

~ lisilllip.hyc 'perswazvtna 'l zaraz1iwaz-a:,,'"'~"L

prawie zawsze ukazujac>" chócby 'najzwiezlej, uza-

s'adniajace je racje. W:kazdym razie latwo" stwier-

m~?dzaiemwewn'~rzne' w to

w'~Zd~~~~=

,jako

'634

635

opinia'mL,

póstawew

z'e'

~=draZY

Ortega y Gasset, Jose - Mówienie w ludzkiej zbiorowości.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: