WYKŁAD 5.doc

WYKŁAD V

KONCEPCJE TEMPERAMENTU NAWIĄZUJĄCE DO TEORII AKTYWACJI

Teoria aktywacji:

źródło: odkrycia Moruzziego i Magouna (1949)

układ siatkowaty pnia mózgu produkuje niespecyficzną aktywację zwaną pobudzeniem korowym, której wyrazem są spontaniczne potencjały elektryczne mózgu rejestrowane w zapisie EEG

Koncepcje te odwołują się do różnych struktur i funkcji UN odpowiedzialnych za poziom aktywacji

Źródła

ü      koncepcja Pawłowa (siła UN; wydolność organizmu interpretowana w kategoriach pobudzenia korowego oraz zjawisko hamowania ochronnego)

ü      prawa Yerkesa i Dodsona o zależności między poziomem pobudzenia (motywacji) a poziomem wykonania (efektywnością reakcji)

ü      dane empiryczne wskazujące, że za charakterystykę energetyczną człowieka odpowiedzialne są ośrodki nerwowe mieszczące się głównie w tworze siatkowatym

Generalnie koncepcje te opierają się na następujących tezach:

ü      pod względem poziomu aktywacji (pobudzenia) zachodzą stałe różnice indywidualne (niektóre jednostki mają z reguły wyższy poziom aktywacji, a inne – niższy);

ü      aktywowalność (Gray, 1964) to cecha, od której zależą różnice indywidualne w poziomie aktywacji. Jednostki różnią się poziomem aktywowalności, tj. chroniczną tendencją do utrzymywania podwyższonego lub obniżonego poziomu aktywacji.

Koncepcje te koncentrują się na dwóch kategoriach wymiarów (właściwości):

ü      przejawiających się w działaniu, aktywności behawioralnej:

Ø      ekstrawersja – introwersja - H. Eysenck

Ø      impulsywność - H. Eysenck i S. Eysenck; E. S. Barratt, J. A. Gray

Ø      poszukiwanie doznań - M. Zuckerman

Ø      wzmacnianie – tłumienie stymulacji - A. Petrie

ü      przejawiających się w funkcjonowaniu emocjonalnym:

Ø      neurotyczność  - H. Eysenck

Ø      lęk - K. W. Spencer, J. A. Gray, C. D. Spielberger

TEORIA OSOBOWOŚCI H. J. EYSENCKA - BIOLOGICZNA TEORIA PEN

Źródła historyczne teorii PEN:

Ø      typologia Hipokratesa-Galena

Ø      termin ekstrawersja – introwersja zapożyczony od Junga

Ø      przyczynowe podejście do temperamentu, zgodnie z koncepcją Grossa (neurofizjologiczna interpretacja funkcji pierwotnej – wtórnej)

Ø      badania Hymansa i Wiersmy, w których podejście psychometryczne łączone było z badaniami laboratoryjnymi

Pomimo modyfikacji teorii, jej zasadnicze elementy pozostały niezmienne:

ü      temperament ma podłoże biologiczne;

ü      cechy temperamentu mają charakter uniwersalny;

ü      strukturę temperamentu można opisać za pomocą kilku niezależnych czynników nadrzędnych (ekstrawersji [E], neurotyczności [N] i psychotyczności [P])

Wg Eysencka osobowość to „względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia” zaś temperament to pozapoznawcze aspekty osobowości;

Pojęcia „osobowość” i „temperament” są bliskoznaczne - Eysenck używał ich zamiennie;

Z temperamentem należy utożsamiać biologiczne aspekty osobowości, determinuje on „charakterystyczny sposób zachowania się jednostki, szczególnie wobec innych ludzi”.

Model struktury osobowości

Można wyróżnić trzy poziomy organizacji osobowości:

1.      poziom konstruktów teoretycznych (genotyp) [L1];

2.      poziom zjawisk, które można zaobserwować w warunkach laboratoryjnych (eksperymentach psychologii ogólnej) [L2];

3.      poziom cech będących wynikiem interakcji genotypu i środowiska.

Są to cechy pierwotne (np. impulsywność, beztroska, aktywność) oraz cechy ogólne (neurotyzm, ekstra-introwersja, psychotyzm) [L3].

Argumenty przemawiające za wpływem czynników biologicznych (genotypu) na trzy podstawowe wymiary osobowości:

1. wymiary te wyłaniają się ze wszystkich wielowymiarowych badań nad osobowością;

2. stwierdza się je we wszystkich, nawet całkowicie różnych kulturach;

3. natężenie E, N i P jest u poszczególnych jednostek bardzo podobne w ciągu całego życia, mimo różnorodnych i bogatych doświadczeń indywidualnych;

4. badania genetyczne potwierdzają istnienie trzech wymiarów zdeterminowanych biologicznie.

WYMIAR EKSTRAWERSJI

Ekstrawersja w przeciwieństwie do introwersji składa się z takich cech, jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

Fizjologiczne podstawy ekstrawersji:

§             teoria hamowania (wcześniejsza);

§             teoria aktywacji.

Postulaty teorii hamowania

1.      jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawia się w nich pobudzenie i hamowanie, oraz pod względem szybkości, z jaką hamowanie zanika;

2.      predyspozycję do ekstrawertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał pobudzeniowy jest słaby      i tworzy się powoli, hamowanie reaktywne zaś pojawia się szybko i z dużą siłą oraz zanika powoli;

3.      predyspozycję do introwertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał pobudzeniowy jest silny i tworzy się szybko, hamowanie reaktywne zaś rozwija się powoli, jest słabe oraz zanika szybko;

4.      na wymiarze równowagi procesów pobudzenia/hamowania korowego ekstrawertycy lokują się na biegunie hamowania, zaś introwertycy – na biegunie pobudzenia;

5.      postulat lekowy:

§           leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawniania ekstrawertywnych wzorów zachowań.

§           leki pobudzające, zmniejszając poziom hamowania i podwyższając poziom hamowania prowadzą do ujawniania introwertywnych wzorów zachowań. 

Dane empiryczne dotyczące funkcjonalnej roli ekstrawersji

Za różnice indywidualne w E-I odpowiedzialny jest wstępujący układ siatkowaty aktywujący (ARAS – ascending reticular activating system), który reguluje poziom aktywacji kory (pobudzenia korowego)   w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.

Ø      ARAS powoduje wyższy poziom pobudzenia korowego u introwertyków niż u ekstrawertyków - Introwertycy mają chronicznie wyższy poziom pobudzenia korowego

Ø      warunkowanie przebiega generalnie łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków;

Ø      w warunkach eksperymentalnych, w których wartość stymulacyjna bodźca (sytuacji) jest wysoka, ekstrawertycy funkcjonują sprawniej niż introwertycy;

Ø      ekstrawertycy wybierają takie formy aktywności zawodowej, kierunki studiów i sposoby spędzania wolnego czasu, które zapewniają im liczne kontakty społeczne; introwertycy wybierają formy aktywności ograniczające               ich kontakty społeczne;

Ø      ekstrawertycy są bardziej aktywni seksualnie niż introwertycy;

Ø      introwertycy mają generalnie wyższe osiągnięcia w nauce niż ekstrawertycy

WYMIAR NEUROTYCZNOŚCI

Neurotyczność (emocjonalność) złożona jest z takich cech, jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Przeciwieństwem neurotyczności jest zrównoważenie emocjonalne.

Fizjologiczne podstawy neurotyczności:

ü      wersja wcześniejsza: różnice indywidualne w zakresie N  są zdeterminowane funkcjonowaniem AUN

! Reaktywność UN współczulnego jest wyższa u neurotyków niż u osób zrównoważonych emocjonalnie; u tych pierwszych jest dominacja układu sympatycznego nad parasympatycznym)

ü      wersja późniejsza - różnice indywidualne w zakresie N warunkuje tzw. „mózg trzewiowy” (układ limbiczny oraz podwzgórze) i AUN

! Wyższa reaktywność układu limbicznego  u neurotyków).

WYMIAR PSYCHOTYCZNOŚCI

Wymiar psychotyczności jest bezpośrednio powiązany z patologią.

Jeden biegun P opisują takie cechy, jak altruizm, empatia, uspołecznienie.

Biegun przeciwny – zespoły psychotyczne (przestępczość, psychopatia i schizofrenia). Fizjologiczne podstawy psychotyczności są niejasne.

NEUROPSYCHOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU J. GRAYA

Podstawowe tezy …….

ü      Pierwotne wymiary temperamentu: lęk , impulsywność oraz obronność (w późniejszych pracach);

U podstaw lęku leży wrażliwość na sygnały kary, braku nagrody lub nowości;

U podstaw impulsywności zaś – wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary;

U podstaw obronności – podatność na działanie bezwarunkowych bodźców awersyjnych;

ü      Gray wyróżnia 3 odrębne, hipotetyczne układy sterujące zachowaniem emocjonalnym. Każdy z tych układów stanowi neurologiczną podstawę trzech wymiarów temperamentu.

1.      Podstawą neurofizjologiczną różnic indywidualnych w zakresie lęku jako cechy jest behawioralny układ hamujący (BIS; behavioral inhibition system; układ przegrody hipokampa tj. hipokamp, okolice przegrody i pierścienia Papeza). Lęk związany jest z wysoką reaktywnością (wrażliwością ) tego układu;

2.      Podstawą neurofizjologiczną różnic indywidualnych w zakresie impulsywności jest behawioralny układ aktywacyjny (BAS; behavioral activation /approach system; zwoje podstawy mózgu, wychodzące ze śródmózgowia włókna dopaminergiczne wstępujące, jądra wzgórza, okolice kory nowej).

3.      Podstawą neurofizjologiczną różnic indywidualnych w zakresie obronności jest układ walki/ucieczki (F/FLS; fight/flight system; jądro migdałowate, podwzgórze przyśrodkowe i istota szara). Układ ten odpowiedzialny jest za reakcje na bezwarunkowe bodźce awersyjne. W odpowiedzi na te bodźce człowiek reaguje bezwarunkową obronną agresją lub ucieczką;

ü      Ekstrawersja i neurotyczność to cechy wtórne będące kombinacją lęku i impulsywności;

Ekstrawersja to kombinacja niskiego poziomu lęku i wysokiego poziomu impulsywności; neurotyczność to wypadkowa wysokiego poziomu lęku i wysokiego poziomu impulsywności;

Ekstrawertyk to osoba bardzo wrażliwa na sygnały nagrody; mało wrażliwa na sygnały kary; Introwertyk  - większa wrażliwość na sygnały kary niż nagrody; Neurotyk -  wrażliwość na obie kategorie sygnałów (większa wrażliwość zarówno na kary, jak i nagrody);

1