ROZWÓJ R’ W JĘZYKU POLSKIM.
Wymowa ŕ, czyli zmiękczonej drżącej spółgłoski dziąsłowej odbija się w pisowni „Bulli gnieźnieńskiej”, np. Trebna (=Trzebna). Ale może jeszcze w XIV w. taka wymowa istniała, na co by wskazywał sposób zapisywania tej spółgłoski w „Kazaniach świętokrzyskich”, np. recy (=rzecz). I tylko zapis trsy jest graficznym śladem dokonującego się rozwoju ŕ ku dwufazowej artykulacji – w pierwszej fazie drżące dziąsłowe r, w drugiej zredukowane szczelinowe miękkie ž’.
Graficznym odbiciem tego stanu jest pisownia rz, rzadziej także rs, rsz, np. w „Psałterzu floriańskim” – gorze (górze), drszenim (=drżenim).
Ta postać rž’ wynik rozwoju, co najmniej XIV w., przetrwa całą dobę staropolską i utrzyma się jeszcze jakiś czas w dobie średniopolskiej w postaci odmiękczanej.
W dobie średniopolskiej rž’ → rž → rž → ž. Zanika miękkość.
Fonem rž’ uległ stwardnieniu w rž , ale jego rozwój poszedł jeszcze dalej, gdyż element drżący r podlegał stopniowej redukcji na rzecz coraz pełniej rozwijającego się elementu szczelinowego szumiącego ž, co by można przedstawić następująco: rž’ → rž → rž.
Gramatyk Mesgniem informuje, że rz wymawia się „twardziej i z pewnym skrzypnięciem”. A już sam sposób pisania rz, rs wskazuje na dwufazowość artykulacji.
W ostatecznym rezultacie zredukowane r znikło całkowicie, czyli przybyło ostatnie ogniwo rozwojowe rž = ž, co sprowadziło zupełne zrównanie pierwotnego ř ( pisanego rz ) z ž. Jest ono zaświadczone jako zjawisko jeszcze chyba wyjątkowe w XV w.; spotkamy je u Reja; udawane mazurzenie w „Peregrynacji Maćkowej” z 1612r., np. zec = rzecz, dobze, dowodzi go w początkach XVII w.; a jego upowszechnienie dokonało się w XVIII
Zulka20