ROZWÓJ E ZWĘŻONEGO (POCHYLONEGO, ŚCIEŚNIONEGO).
I. Doba staropolska
Ė (krótkie, pochylone) powstało z ē (dawne, długie) w konsekwencji przekształcenia się różnicy iloczasu w różnicę barwy. Polegała ona na podwyższaniu języka, czemu przy wymawianiu e towarzyszyło nieznaczne wsunięcie go ku przodowi. Proces ten trwał długo, jego końcowa faza przypada na 2. poł. XV w.
II. Doba średniopolska
Różne fakty upoważniają do przypuszczenia, że fonologiczna i artykulacyjno-fonetyczna odrębność ė ściera się stopniowo w ciągu doby średniopolskiej. Sposób ówczesnego pisania e i ė oświetla częściowo ten proces, ale do wniosków na tej podstawie snutych należy się odnosić z wielką ostrożnością, ponieważ graficzne rozróżnienie e i ė nie jest ani trwałe, ani konsekwentne. W rękopisach XVI w. rzadko oznaczano pochylenia. Tylko niektórzy wydawcy przestrzegali rozróżnienia e od ė, tak np. dzieje się to w dziełach Kochanowskiego, które wychodzą drukarni Łazarzowej w latach 1583-1585, ale już nie ma tej różnicy w pierwodruku Odprawy posłów greckich z r. 1578. Także pierwodruki pism Reja oznaczają oba te fonemy literą e. W XVII w. rozróżnienie e i ė wychodzi coraz bardziej ze zwyczaju. W w. XVIII nie używa się litery ė prawie nigdy. Upoważnia to do następującego wniosku: w dobie tej coraz bardziej słabnie różnica artykulacyjno-wymawianiowa e – ė oraz towarzysząca jej świadomość pozycji, w których występowało niegdyś ė w okresie swojej pełnej żywotności. Przypuszczać wolno, że była to głoska pośrednia między średnim e a wysokim i lub y w zależności od miękkości albo twardości poprzedzającej spółgłoski. Niewielka wyrazistość artykulacyjna, a w związku z tym mała usłużność fonologiczna mogła sprawić, że ė znalazło się na drodze do mocnego zbliżenia, a nawet spłynięcia z sąsiednimi fonemami: od góry z y || i, od dołu z e jasnym. Na pośredniej podstawie wymowy rymów można przypuścić, że w rdzennej Polsce ė w języku ogólnym XVI w. zbliżało się raczej ku e. Natomiast poeci z kresów wschodnich rymują ė z i, y. W XVII w. także u poetów rdzennej Polski trafiają się już rymy ė – i || y. Wymowę ė jak y w XVIII w. mamy zaświadczoną przez ówczesnych gramatyków. U schyłku doby średniopolskiej dawne ė utożsamiło się albo z e, albo z y, i i oba sposoby wymawiania były w obiegu. Drugi wariant trafiał się rzadziej, miał charakter raczej regionalny. Wydaje się też, że taka wymowa ė jak y, i uchodziła za gminną, mniej staranną. Zaważyło to na jej losach w dobie nowopolskiej, która zapewniła w języku ogólnym wyłączność jednemu fonemowi e.
III. Doba nowopolska
Doba nowopolska stanowi ostatnia fazę zaniku fonemu ė pochylonego, jego fonologiczna i fonetyczna odrębność ścierała się w xiągu w. XVII i XVIII. Już Knapski narzekał na chwiejność użycia tej samogłoski, a jej rozwój szedł w dwu kierunkach:
1) ku niższemu e;
2) ku wyższemu i lub y.
Przypuszcza się, że w czasach stanisławowskich ė jeszcze istniało w nielicznych pozycjach, np.:
· w zgłosce zamkniętej przed spółgłoską dźwięczną (sér, śniég, chléb),
· przed j w końcówce –éj odmiany zaimkowo-przymiotnikowej (téj, dobréj),
· w przyrostku –éj stopnia wyższego i najwyższego (lepiéj, najlepiéj).
Proces zanikania tej samogłoski postępował coraz szybciej, dlatego znany z konserwatywnych przekonań Kopczyński pospieszył na ratunek i wymyślił sztuczne prawidła, gdzie powinno być é (Kopczyński mieszał przy tym zjawiska fonetyczne z ortograficznymi, bo kreskę nad literą e nazywał akcentem, a nie pochyleniem) – w końcówce wszystkich rzeczowników i przymiotników nijakich w obu liczbach: słońcé, jasné, polé orné, dobré dzieła. O rzeczywistej jakości wymawianiowej owej litery é dowiadujemy się dopiero od Mrozińskiego: zbliżała się ona do i, a czasem zupełnie od niego różniła, np. w wyrazach sér, nérka była po prostu y. Wskrzeszona przez Kopczyńskiego litera é utrzymywała się prawie cały wiek XIX, ostatecznie w 2. poł XIX w. rozpowszechniła się otwarta wymowa e dawniej pochylonej samogłoski é.
1
Zulka20