7
2011-11-20 XII-ZOBOWIĄZANIA
PRAWO ZOBOWIĄZAŃ – dział prawa cywilnego regulujący:
- stosunki majątkowe typu względnego, tj. prawa podmiotowe (wierzytelności) skutecznie w zasadzie wyłącznie względem indywidualnie oznaczonych podmiotów (inter partes), a zwłaszcza
- obrót pieniędzmi, dobrami oraz usługami, a także ochronę przed uszczerbkami majątkowymi (odpowiedzialność prewencyjna) i usuwaniem tych uszczerbków (odpowiedzialność odszkodowawcza).
Rozwiązania te cechują się znacznym stopniem samoregulacji, tj.:
- strony przeważnie samodzielnie nawiązują stosunki zobowiązaniowe i z ogromnym marginesem swobody określają wzajemne prawa i obowiązki,
- pozwala to elastycznie reagować na potrzeby rynku,
- większość norm prawnych składających się na prawo zobowiązań ma charakter względnie obowiązujący, czyli tylko sugeruje określony sposób postępowania,
- w rezultacie państwo nie ma świadomości istnienia wielu stosunków zobowiązaniowych, chyba że dojdzie do sporu pomiędzy ich stronami albo też ustawa nakazuje ujawnianie niektórych z nich.
Prawo zobowiązań ma ogromne znaczenie w warunkach gospodarki rynkowej (mechanizm samoregulacji w drodze umowy), podstawą obrotu prawami podmiotowymi najczęściej jest umowa.
W państwie o modeli gospodarki scentralizowanej rola stosunków umownych w gospodarce była ograniczana, państwo bezpośrednio próbowało regulować te stosunki, np. w drodze decyzji administracyjnych, przeważnie z fatalnym skutkiem.
- kodeks cywilny, zwłaszcza księga III
- liczne przepisy pozakodeksowe (kodeks spółek handlowych, prawo wekslowe, prawo czekowe, prawo bankowe, ubezpieczeniowe, przewozowe, kodeks morski, ustawa o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych i inne),
- umowy międzynarodowe,
- rozporządzenia UE..
Ogromną rolę spełniają w tym zakresie umowy zobowiązaniowe, w tym nienazwane.
KSIĘGA III kodeksu cywilnego (ZOBVOWIĄZANIA):
- część ogólna reguluje: powstanie i strukturę stosunku zobowiązaniowego, wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania, wygaśnięcie zobowiązań, ochronę wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika,
- część szczegółowa reguluje: podstawowe rodzajów stosunków zobowiązaniowych - umowy, bezpodstawne wzbogacenie, czyny niedozwolone,
- znaczna część przepisów tej księgi ma charakter dyspozytywny (zasada autonomii woli stron),
- niekiedy dochodzi jednak do podmiotowego zróżnicowania stosunków zobowiązaniowych ze względu na strony stosunku prawnego:
- wyższe wymagania w stosunku do przedsiębiorcy gdy druga stroną jest konsument,
- zasada ochrony wierzyciela,
- dawniej zasada uprzywilejowania jednostek gospodarki uspołecznionej.
Całość jest wzorowana na przepisach kodeksu zobowiązań – Kodeksu Napoleona - prawie rzymskim.
- uprawniony (wierzyciel) może żądać od zobowiązanego (dłużnika) spełnienia świadczenia, a dłużnik winien je spełnić,
- świadczenie może polegać na działaniu zaniechaniu dłużnika
Treścią stosunku zobowiązaniowego jest uprawnienie wierzyciela (wierzytelność) i skorelowany z nim (odpowiadający mu) obowiązek zachowania się dłużnika (dług). Nie może istnieć dług bez wierzytelności, a wierzytelność bez długu. Nie może także istnieć zobowiązanie bez długu i wierzytelności.
Każde zobowiązanie ma zatem dwie strony:
- czynną (zachowanie się zobowiązanego),
- bierną (zachowanie się wierzyciela),
chociaż niekiedy ten podział się zaciera, bo. np.:
- wierzyciel przy wykonywaniu zobowiązania ma współdziałać z dłużnikiem,
- niekiedy dłużnik jest jednocześnie wierzycielem i odwrotnie,
- np. kupujący ma wierzytelność w zakresie przeniesienia własności, ale ciąży na nim dług w postaci obowiązku zapłaty ceny i odwrotnie.
Klasyczna definicja zobowiązania zakłada istnienie 1 wierzyciela i 1 dłużnika.
Po każdej stronie stosunku prawnego może wystąpić wielość podmiotów (zobowiązania solidarne, zarówno po stronie czynnej, jak i biernej).
- jest swoistym prawem podmiotowym przysługującym wierzycielowi w celu zaspokojenia jego interesów, przeważnie majątkowych,
- ten interes wierzyciela musi być zgodny z prawem, zasadami współżycia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego (arg. z art. 5 i art. 354 KC),
- ma charakter względny i kieruje się tylko przeciwko indywidualnie oznaczonemu dłużnikowi,
- szczególną postacią wierzytelności jest tzw.:
- ROSZCZENIE, czyli uprawnienie skonkretyzowane podmiotowo i przedmiotowo,
- PRAWO KSZTAŁTUJĄCE, tj. kompetencja wierzyciela do zniesienia (przekształcenia) stosunku prawnego w drodze jednostronnej czynności uprawnionego (np. wypowiedzenie umowy, odstąpienie od niej w wyniku tzw. umownego prawa odstąpienia), nie można jednak w ten sposób spowodować powstania zobowiązania.
- zespół obowiązków dłużnika będący korelatem wierzytelności (w istocie jej lustrzanym odbiciem),
- wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela,
- zakres tego interesu wyznacza wierzytelność,
- podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia,
- dłużnik ma obowiązek dostosować swe zachowanie się do treści uprawnień wierzyciela.
Inaczej mówiąc:
- długiem jest to powinność spełnienia określonego świadczenia,
- wierzytelnością jest prawo (podmiotowe) żądania spełnienia określonego świadczenia.
- zaspokojenie prawem chronionego interesu wierzyciela polegającego na uzyskaniu świadczenia od dłużnika (np. zapłaty długu, naprawienia szkody),
- o ile zatem świadczenie zostanie spełnione, zobowiązanie gaśnie, bez względu na to, kto świadczenie spełnił (nawet jeżeli ktoś inny niż dłużnik, chyba że ten ostatni miał obowiązek świadczyć osobiście).
- znajduje swe uzasadnienie w potrzebie ochrony interesów wierzyciela, zwłaszcza przed działaniami nieuczciwego dłużnika, który chce uniknąć odpowiedzialności,
- polega na odpowiedzialności za dług innych osób niż ten, kto był pierwotnie zobowiązany,
- ma swoje uzasadnienie w potrzebie ochrony interesów wierzyciela,
- może wynikać wyłącznie z ustawy bądź z czynności prawnej.
Dotyczy to:
- Actio in rem (59)
- Actio Pauliana (527-534),
- zobowiązania realne,
- przepisy o czynach niedozwolonych,
- ochrona wierzytelności typu bezwzględnego.
Dłużnik nie ponosi odpowiedzialności rozumianej jako możliwość przymusowego wykonania zobowiązania. Nie wyklucza to możliwości dobrowolnego spełnienia świadczenia (nawet nieświadomie lub pod wpływem błędu), tak spełnione świadczenie nie jest nienależne, a zatem nie można żądać jego zwrotu.
Naturalnymi są zobowiązania:
· przedawnione (117 § 2 KC, 411 pkt 3 KC),
· z gry lub zakładu, chyba że chodzi o grę (zakład):
· zatwierdzoną (zarządzoną) przez właściwy organ państwowy, lub
· gra (zakład) była nierzetelna bądź zakazana.
Czyli:
- jeżeli wygrałem w karty a przegrani współgracze nie chcą płacić, to nie mogę ich do tego zmusić, chyba, że udowodnię, że grali nieuczciwie,
- jeżeli natomiast wygrałem w TOTKA (jako grę zatwierdzoną...), mam roszczenie o wypłatę wygranej, jeżeli TOTEK odmówi, czyli sąd może go zmusić do zapłaty.
- zasadą jest, że dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem, zarówno istniejącym w chwili wykonania zobowiązania, jak i przyszłym,
- egzekucja w zasadzie kieruje się do majątku dłużnika, nie przeciwko jego osobie; inaczej mówiąc kieruje się przeciwko temu, co on ma, a nie w stosunku do jego osoby,.
- wyjątki od tej zasady tylko w sytuacjach wyraźnie dopuszczonych prawem,
- zaciągnięcie zobowiązania nie ogranicza uprawnień dłużnika do rozporządzania majątkiem (co w rezultacie może ograniczyć wypłacalność nielojalnego dłużnika), ale w pewnych sytuacjach może prowadzić do uznania takiej czynności za bezskuteczną bądź do odpowiedzialności osób trzecich.
Niekiedy odpowiedzialność dłużnika ulega ograniczeniu w drodze umowy (np. ubezpieczenia)
WIELOŚĆ DŁUŻNIKÓW i WIERZYCIELI
- zachodzi wówczas gdy po stronie długu bądź wierzytelności może występować więcej niż po jednym podmiocie, może wynikać z ustawy bądź z umowy.
SOLIDARNOŚĆ BIERNA (b. częsty przypadek)
- treścią wierzytelności jest spełnienie jednego świadczenia,
- zaspokojenie wierzyciela powoduje wygaśniecie zobowiązania,
- po stronie długu występuje kilka podmiotów,
- wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od:
- każdego z dłużników łącznie, niektórych z nich, każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia
pozostałych dłużników od odpowiedzialności,
- jeżeli więc jeden z dłużników nie jest wypłacalny, jego „część” rozkłada się na pozostałych.
SOLIDARNOŚĆ CZYNNA (wierzycieli), przypadek rzadki:
Istnieje gdy:
- po stronie wierzytelności występuje kilka podmiotów,
- dłużnik ma do spełnienia tylko jedno świadczenie, do rąk któregokolwiek wierzyciela solidarnego,
- gdy którykolwiek wierzyciel wystąpi z powództwem, dłużnik ma świadczyć do jego rąk,
- zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli solidarnych powoduje wygaśnięcie długu w stosunku do pozostałych wierzycieli (art. 367 k.c.),
Może powstać wyłącznie w drodze czynności prawnej lub ustawy.
ZMIANA STRON STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO (509-525 KC):
Zmiana wierzyciela (cesja, przelew):
- następuje w drodze umowy wierzyciela z nabywcą wierzytelności, obowiązek powiadomienia dłużnika,
Zmiana dłużnika:
- następuje w drodze umowy dłużnika z nabywcą długu, za zgodą
- wierzyciela.
ŚWIADCZENIE
Jest nim zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela.
Zachowanie się dłużnika będące świadczeniem może polegać na działaniu lub zaniechaniu (art. 353 § 2 k.c.). O treści świadczenia (sposobie zachowania się dłużnika) rozstrzyga zdarzenie prawne będące źródłem zobowiązania.
Zachowanie się dłużnika:
- działanie (zachowanie się pozytywne – np. wykonanie usługi, wydanie rzeczy),
- zaniechania (zachowanie się bierne – np. zaniechanie naruszeń).
NIEMOŻLIWOŚĆ ŚWIADCZENIA
Świadczenie musi być możliwe do wykonania
- możliwość (jej brak) musi być pojmowana obiektywnie, w świetle praw natury, możliwości technicznych, ekonomicznych (kryteria te nieustannie ulegają zmianom – np. 20 000 Mm podmorskiej żeglugi),
- za niemożliwe uważa się działania technicznie wykonalne, ale ekonomicznie nieuzasadnione (można to jednak kwestionować),
NIEMOŻLIWOŚĆ ŚWIADCZENIA PIERWOTNA (uprzednia)
- musi istnieć w momencie który miał skutkować powstaniem zobowiązania
- zobowiązanie w ogóle nie powstaje (387 § 1 KC).
NIEMOŻLIWOŚĆ ŚWIADCZENIA NASTĘPCZA
- tj. która zaistniała po powstaniu zobowiązania,
- powoduje wygaśnięcie zobowiązania,
- jeżeli zaistniała skutkiem okoliczności za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, konsekwencją jest powstanie obowiązku odszkodowawczego (475 § 1 KC, 493, 495 KC).
RODZAJE ŚWIADCZEŃ
ŚWIADCZENIA przede wszystkim dzielą się na:
- główne (np. zapłata ceny sprzedaży, naprawa szkody w naturze) – jest treścią wierzytelności,
- uboczne: tylko wspomagają realizację świadczenia głównego lub je uzupełniają, nie mają bytu samodzielnego, np.:
- odsetki,
- zdanie rachunku z zarządu,
- jednorazowe: dla ich określenia nie trzeba odwoływać się do czynnika czasu; czas wskazuje tylko na termin wykonania zobowiązania, ale nie wpływa na treść i rozmiar świadczenia – np. zapłata ceny,
- okresowe: chodzi tu o czynności powtarzające się cyklicznie, w określonych odstępach czasu, np. zapłata renty, czynszu najmu
- nie mylić ze świadczeniem jednorazowym rozłożonym na raty
- przedawnienia świadczeń okresowych w zasadzie 3 lata (118 KC – o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej).
PIENIĄDZ W PRAWIE ZOBOWIĄZAŃ jest:
- miernikiem wartości dóbr/usług występujących w obrocie,
- nośnikiem wartości.
Wedle ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego (Dz. U. Nr 84, poz. 386 ze zm.) polską jednostką pieniężną jest złoty.
Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych (art. 3581 § 1 KC) i następuje przez:
- przeniesienie własności znaków pieniężnych. Wielkość poszczególnych znaków nie ma znaczenia, można ją jednak modyfikować w drodze umowy stron,
- zapłatę bezgotówkową, tj. w drodze zapisów na kontach bankowych. Niekiedy nakazują ją przepisy szczegółowe (np. płatności pomiędzy przedsiębiorcami przekraczające ustalone prawem wartości, art. 22 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
ZASADA WALUTOWOŚCI (art. 356 KC.)
Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim,
- liczne wyjątki wynikają z prawa dewizowego (2002), kodeksu morskiego (hipoteka morska może być wyrażona w walucie obcej – art. 78 § 1).
O ile jednak zobowiązanie przewidujące świadczenie w walucie obcej jest niezgodne z rygorami prawa dewizowego – skutkiem jest nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.).
...
lukkar84